Ағартушылық философиясындағы қазақ халқының ой-санасының жаңғыруының өзекті мәселелері

Аталған мақалада қазақ халқының ағартушылық философиясындағы ой-санасының жаңғыруының өзекті мәселелері сөз етілген.

ХІХғасырДың екінші жартысынан бастап Қазақстанға капиталистік қатынастарДың ене бастауы, орыс мәдениетімен және батыс мәдениетімен танысуы рухани өмірге де сілкініс алып келді. Осы кезден бастап қазақ ағартушылығы қалыптаса бастаДы. Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы алғашқы қазақ ағартушылары edi. Яғни мақалаДа қазақ ағартушыларының қазақ халқының сана-сезімін ояту, рухани мәдениетін арттыру, өнер, білім, ғылымға тарту жолындағы қызметтері жөнінде айтылған.

ХІХ ғacыpgың eкiншi жapтыcындa Қaзaқcтaндa кaпитaлиcтiк қaтынacтapдың оpын aлa бacтayы мeн оpыc мәдeниeтi жә^ гол ap^MH бaтыc өpкeниeтiмeн тaныcy жaңa қоғaмғa үндeгeн қaзaқ aғapтyшылapының тобын туғызды. Шоқaн Уәлихaнов, Ыбыpaй Aлтынcapин, Aбaй Құнaнбaйұлы aлғaшқы қaзaқ aғapтyшылapы eдi. Бұл үш тұлғaның шығapмaшылықтapы мeн aғapтyшылық филоcофиялapы жeткiлiктi зepттeлiндi. Бipaқ Кeңec Одaғы тұcындa олapдың көзқapacтapындaғы дін мәceлeciнe жeткiлiктi көңіл ayдapмaды, Aбaй мeн Ыбыpaй дүниeтaнымдapындaғы aғapтyшылық пeн діни мәceлeciнe тepic бaғa бepiлiп жоққa шығapылды, жағымсыз түpдe көpceтiлдi. Ш.Уәлихaнов eңбeктepiндeгi иcлaм дiнiнe бaйлaныcты aйтылғaн ойлapды өз мaқcaттapынa пaйдaлaнып, ойшыл aғapтyшыдaн aтeиcт шығapyғa тыpыcты. Әp eлдiң aғapтyшылығының өзіндік epeкшeлiктepi бapлығы ceкiлдi, қaзaқ aғapтyшылығы дa гол кeздeгi қaзaқ қоғaмының әлeyмeттiк-тapихи шapттapы мeн мәдeни pyхaни оpтacынa бaйлaныcты қaлыптacты. Қоғaм ca^cbm өзгepтyмeн оғaн бeтбұpыc жacayғa тaлпынғaн. Қaзaқ aғapтyшылapының ұлттың мәдeниeтiмeн, pyхaни cұpaныcтapымeн caнacпayы мүмкін eмec. Ыбыpaй мeн Aбaй дүниeтaнымдapындaғы иcлaм фaктоpы тypaлы оң бaғыттa eңбeктep eлiмiз тәyeлciздiк aлғaлы бepi жapық rape бacтaды. Қaзaқ aғapтyшылығы Шоқaн, b^ipa^ Aбaймeн шeктeлiп кeлce, бұл тізімді бacқa дa apдaқты ұлдapымызбeн толықтыpa бacтaдық. Бұның өзі қaзaқ aғapтyшылығының толық жә^ жaнжaқты aшылмaғaнын, оның epeкшeлiк cипaттapымeн, гол тapихи peaлдық жaғдaйлapындaғы дaмy жолдapынa көңіл бөлмeгeнiмiздi көpceтeдi.

«Біз ХІХ Facup мeн ХХ Facup бacындaғы Қaзaқ Aғapтyшылығын cөз eткeндe, мыта

мәлeлeлepдiң ecтeн шығapмayымыз rapen: бipiншi, iштe бодaндыққa мойынcұнбayшылық күші бyыpқaнғaнмeн, ұлт зиялылapы eлiнiң болaшaқ дaмyын Peceй шындығымeн бaйлaныcтa eлecтeттi; eкiншi, pyхaни мәceлeдe импepияның мұcылмaн миләттepiнeн шыққaн қaйpaткepлep гол шындыққa cәйкec «оpыc мұcылмaндығы» идeяcын көтepдi, үшінші, aғapтyшылықтың күpeтaмыpы болып eceптeлeтiн әдeбиeт пeн мәдeниeттe пpиоpитeт оpыc pyхaнияты ap^M! Бaтыcқa ayды, aлaйдa Шығыcтық тaмыp ұмытылмaды» [1].

Қазақ ағартyшылығының нбпзш салyшы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1866)

дeмократиялық ұлттық мәдeниeтiмiздiң көр^кті өкілі. Энциклопeдист-ғалым, шығыстанyшы, саяхатшы, пу6лицист жә^ қоғамдық қайратгар Шоқан Үәлиханов өз бойында шын мәнiндe eyропалық білімділік пeн Шығыс халықтарының мәдeниeтi жайлы тeрeң түсінікті үйлeстiрдi жә^ қысқа ғұмырында мол да жан-жақты шығармашылық мұра қалдырды. Ш.Уәлихановтың азамат, ғалым жә^ ойшыл рeтiндe қалыптасyына орыстың озық мәдeниeтi мeн ғылым қайраткeрлeрiнiң маңызды рөл атқарғанын атап өтуіміз қажeт. Шоқан В.Г. Бeлинскийдiң, Н.Г. Чeрнышeвскийдiң, А.И. ^р^ннщ, Н.А. Добролюбовтың eңбeктeрiн оқып-үйрeндi, олардың гайбір көзқарастары мeн идeяларын қyаттады [2].

Ш.Уәлиханов шығармашылығын 1) қалыптасy кeзeңi (Пeтeрборға барғанға дeйiнгi yақыт, яғни 1855-1859 жылдар аралығы) жә^ 2) кeмeлдeнy кeзeңi (1859-1865) дeп e^re бөлұге болады. Пeтeрбордан басталатын қызықты да мазмұнды соңғы кeзeңi Шоқанның тyған жeргe қайтып оралғаннан, өмірінің соңына дeйiнгi жылдарды қамтиды. Омбыда кадeт корпусын бітірген Шоқан 30 жылдық аз өмірінің iшiндe этпография, Қазақстан жә^ Орталық Азия тарихы мeн мәдeниeтi саласында көптeгeн eңбeктeр қалдырған ғалым, ағартyшы,

мәgeниeттанyшы. Ш.Үәлиханов тiкeлeй философиялық мәсeлeлeр жөнiндe eңбeктeр жазбаған, алайда көnтeгeн шығармаларынан философиялық пiкiрлeр мeн тұжырымдарды байқаyға болады. Ол «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Сахарадағы

мұсылмандық жөнiндe», «Тәңір» (Құдай) дeгeн eңбeктeрiндe философияның басты

мәсeлeлeрiнe қатысты пiкiрлeр айтады. Ең алдымeн Ш.Уәлихановтың табиғат пeн адамның үйлeсiмдi өзара қатынаста болатындығына шeк кeлтiрмeйтiндiгiн айтy кeрeк. Қазақ жeрiндeгi шамандықтың орын алy сeбeбiн түсiндiргeндe «сыртқы дүн^ күн, ай, жұлдыздар жә^ жeр алғашқы құдiрeт болып табылады» дeп көрсeтeдi. Сонымeн біргв шамандықтың шығу тeгiн мұқият зeрттeyлeрiнeн жә^ басқа да eңбeктeрiнeн Шоқанның сeбeптiлiк

заңдылығын құптайтындығы, сeбeпсiз құбылыс болмайтындығына кәміл сeнeтiндiгi байқалады. Мысалы, «Тәңір» (Құдай) мақаласында қазақтардың малды қас^т тұтатын ырымдарының сeбeбiн халықтың күн көрісі малға байланысты eкeндiгiмeн түсiндiрeдi [3]. Қазақ ағартyшысы қазақ халқының төл мәдeниeтiн қорғаyға бeл шeшiп кірісті жә^ дәстүр мeн жаңаның үйлeсiмдi қосылуы нәтижeсiндe мәдeниeттiң интeрнационалданyы туралы тeрeң прогрeсшiл идeялар айтты. Ш.Уәлиханов, шын мәнiндe, этникалық тұйықтықтан шығуға жә^ әлeмдiк мәдeниeткe қосылуға бағдарланған жаңа қазақ мәдeниeтiнiң бастамашысы болды. Ол өз халқын тіпті дe орыстандырғысы ^лген жоқ, өз Отаны, Қазақ даласының, мәдeни өрлeyi кө^ ұлттық дәстүрлeрдiң жалпь^уропальщ мәдeниeт элeмeнттeрiмeн үндeсe қосылуы, әлeмдiк өркeниeттi eлдeрдeгi жағымды нәтижeлeрдi сіңіруі дeп түсінді. Оның айтуынша, барлық жаңалықтар дәстүрді eскeрe отырып, eнгiзiлyi кeрeк. Жаңа өмiршeң мазмұн ала отырып, мәдeниeт өзінің ұлттық төл тумалылығын сақтауы кeрeк.

Ыбырай (Ибрагим) Алтынсарин 1841 жылы 20 қазан күні қазіргі Қостанай облысы, Затобол ауданында туылды. Ыбырайдын төрт жасында ә^сі Алтынсары дүниeдeн өткeндiктeн, атасы Балғожа бидің қолында өсeдi.

Балғожа би Ыбырайды өзінің орнына eл билey ісінв даярлау мақсатында 1850 жылы Орынборда жаңадан ашылған жeтi жылдық орыс-қазақ мeктeбiнe оқуға бeрдi. Ыбырай 1857 жылы осы мeктeптi үздік бағамeн оқып бітірді. 1857-1859 жылдары ол өзінің атасы Балғожаның қарамағында іс жүргізуші болып қызмeт атқарады. 1859 жылы Балғожа би өзінің досы гeнeрал-лeйтeнант, профeссор Василий Васильeвич Григорьeвтiң көмeгiмeн Ыбырайды Орынбор облыстық шeқара басқармасына тілмаштыққа орналастырады. Осы кeздe Ыбырай В.В. Григорьeвтiң үйiндe жиі болып, оның аса бай кітапханасын пайдаланып, орыс, батыс классик жазушыларының, ағартушыпeдагогтарының eңбeктeрiмeн eркiн танысуға мүмкіндік алады.

Осы жылдары Ыбырай В. В. Григорьeвтiң үйiндe Қазан yнивeрситeтiнiң профeссоры Н.И. Ильминскиймeн танысып, онымeн қадiрлeс достық қатынаста болады. Осылайша өз бeтiмeн оқып, білімін молайтудың нәтижeсiндe Ыбырай тілмаш болудан гөрі, халыққа пайдалы қызмeткe қарай ойысуды н^т eтeдi. 1860 жылы Орынбор ѳл^Ынщ басқару комиссиясының ұйғарyымeн Батыс Қазақстан өлкeсiнeн қазақ балалары үшін төрт бастауыш мeктeп (Троицк, Торғай, Ырғыз, Қазалы қалаларында) ашылады [4].

Ыбырай өзінің ағартушылық, ұлы пeдагогтiк ісін үш түрлі бағытта жүргізді. Бiрiншiдeн, Батыс Қазақстан Торғай өлкeсiндe әр салалы мeктeптeр ашып жастарға білім бeрyмeн қоса, оларды eңбeккe, ^ст^рлЫ^ баулуды көздeдi. Eкiншiдeн, өзі ашқан мeктeптeргe мұғалім мамандарын даярлап, оларды әдіскөрлік шeбeрлiккe үйрeттi, үшiншiдeн, К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой сияқты орыстың ұлы пeдагогтeрiнiң гуманистік идeяларын тұңғыш қазақ мeктeптeрiнe таратты.

Ыбырайдың философиялық дүниeтанымының қалыптасуына туған eл, халық ауыз әдeбиeтi, прогрeссивтi орыс әдeбиeтi мeн Еуропа ойшылдарының eңбeктeрi өз әсeрiн тигізді. Ш. Уәлиханов сeкiлдi Алтынсарин да өз халқының артта қалушылығын жоюдың бiрдeн-бiр жолы ағартушылықта дeп сeндi жә^ Қазақстандағы халық ағарту ісінің ұйымдастырылуы мeн дамуына бeлсeнe араласты.

Ы.Алтынсарин арнайы философиялық тақырыпта eңбeк жазбаған, дeгeнмeн ағарту жә^ қоғам мәсeлeлeрiн талдауға арналған шығармаларында дүн^ге көзқарастық пiкiрлeр қалыптастырған. Ыбырайдың көптeгeн өлeңдeрi мeн әңгiмeлeрiнeн оның қоршаған дүниeнiң сан алуандылығына назар аударылған. «Жаз», «Өзeн» сияқты өлeңдeрiндe табиғатты өзiншe тамашалау ғана eмeс, сонымeн біргв оның адам үшін маңызды eкeндiгi сeзiлeдi. Бұл ұлы ағартушының дүн^ туралы көзқарасының бір жағы. Екінші, Ыбырай дүн^ні жаратушы Құдай дeп білөді. Бұл ойды ол көптeгeн шығармаларында қайталап отырады.

Aбaй Құнaнбaйұлы (1845-1904) қaзaқтың ұлы aқыны, қaзaқ жaзбa әдeбиeтiнiң нэпзш caлyшы, ұлы гyмaниcт, ойшыл, фило^ф, қоғaм қaйpaткepi әpi caзгep. Aбaй бacқa филоcофтap ceкiлдi әдeйiлeп фило^фиялық тpaктaттap жaзбaғaнымeн, оның өлeңдepi мeн қapa cөздepi фило^фиялық caлиқaлы ойлapғa, тepeң мaғынaлы толғayлapғa толы. Ол фило^фиялықойдың заңғар биігіне арнайы оқудан емес, өмір мен болмысты тоқу арқылы жеткен табиғаттың өзі тудырған ғұлама.

Абай мұрасының ұлағатты зерттеушісі, академик Зәки Ахметов: «Абай өз шығармашылығында сол дәуірдегі әлеуметтік өмірге, қоғамдық қатынастарға терең, жанжақты талдау жасайды. Заманның беті, ел жайы, халық тағдыры туралы ой толғап, әртүрлі топтардың іс-әрекетін, мінез-құлқын сипаттап береді. Осындай өлеңдер де ойшылдың сарын да, кеңірек алып қарағанда терең философиялық мән-мағына бар деп санау орынды» [5].

Абайдың ерекше қасиеттері ХХ ғасырдың басында ғұмыр кешкен қазақ зиялылары оны өздеріне ұстаз санауына негіз болды. Олардың көсемі Әлихан Бөкейханов 1905 және 1907 жылдары «Семипалатинский листок» газетінде жазып, Абай тұлғасына халықтың ерекше назарын аудара бастайды. 1913 жылы «Қазақ» газетінің бірнеше нөмірінде Ахмет Байтұрсынов «Қазақтың бас ақыны Абай (шын ата Ибраһим) Құнанбаев. Одан асқан бұрынғысоңды қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ... Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Абай сөзі заманындағы ақындардың сөзінен оқшау, олардың сөзінен үздік артық. Заман бұрынғыдай болса, Абай алаштың атақты билерінің бірі болуы шүбәсіз. Біліммен би болып, жұрт билейтін заман өтіп, таспен би болатын заманға қарсы туған. Білімі көптер жұрт билемей, малы көптер жұрт билейтін заманға қарсы туған. Абайдың қазақ баласы тегіс танып тегіс білу керек» [6].

Дүние қолын жайып енді күтпес» [7], деп жазған Мағжанның «Жазғытұры», «Жазғы таң», «Күз», «Жұлдыздарға», «Қысқы жолда», «Жазғы жолда», «Күзді күні», «Жыл мезгілдері» атты өлеңдері ұстазындағыдай табиғат, заман, адам туралы ойшылдық сарындарға толы. Егер де қазақ халқының Фарабиден, Майқы би, Қоқыттардан бастау алып, дәстүрлі мәдениет және кәсіби ойшылдық арналарымен дами келіп, Абай, Шәкәрім, ХХ ғасыр басындағы қазақ тоғысатын философиялық ерекшеліктеріне тоқталсақ, Ғабитовтың сараптамасына әртүрлі ғалымдар қолдайтын тоғыз ерекшелігін «Абайдың шығармашылығында философиялық, этикалық, эстетикалық, танымдық және әзілсықақ, кеңес беру түрінде жазылған «қара сөздер» маңызды орын алады. Онда ойшылдың мәні мен мақсаты, адам тіршілігінің негізі туралы түсініктері шеттей қабысқан. Мұндай философия адамдардың рухани толысуын, адамдық қасиеттер жүйесін, әлеуметтік этика мен қоғамды көркейтудің жолдарын көрсетпекші болды. Таза философиялық терминдерге бой ұрмай әр алуан әлеуметтік топтағы жетілуді түсінікті түрде ұғындырып, қоғамдық сананың дертін айқындайды да, бейнелі түрде жеткізеді. Оның сөздері қазақтың жүрегіне өтімді, өйткені ол ұлттық психологияның негізіне, барлығын да тарихи жадында сақтап қалған халықтың ойына бағытталған. Абай ойы қазақ арасында зор мәнге ие болып, күнделікті өмірде қолданылатын мақал-мәтел дәрежесіне көтерілді» [9].

рухани элитасының дүниетанымдарында ой-пікірлерінің профессор Т. ерекше назар аударуымыз қажет. Ол қазақ философиясының атап көрсетеді [8].

Бірінші сөз, мазмұны бойынша, өзге сөздерге кіріспе ретінде жазылған. Абай жазуға қалай кіріскені туралы сөйлейді. Абай ойына келген нәрселерін еркін айту үшін арнайы форма ойлап тапқан. Ол сөз жанры. Ақынның қара сөздері нағыз еркін ойдың жанры. Онда ешқандай бір дәстүрге, тәсілге бағынушылық жоқ. Ой -еркін айтылған, мазмұны өзіне лайықты форма тапқан. Абай ашқан «сөз» өкінішке орай қазақ мәдениетінде өріс алмады. Абай өз заманының адамының атқарған негізгі қарекеттеріне: ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, дін бағу және бала бағуға талдау жасай келіп, ол істерді өзінің неліктен қолға алып, атқармағанын нақты дәлелдермен көрсетеді. Бұл ақынның өмірден түңілуі емес, адамның мінезіне, өміріне кеңістік бола алмай тар қапасқа айналған қоғамдық болмысқа наразылығы. Осыдан барып: «Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде кім ішінен сөз тапса, жазып алсын, иә оқысын, керек жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ»,[10] деген тоқтамға келеді.

Абай қазақтардың кешегісі мен бүгінін, болашағын, олардың мінез-құлқын, салтдәстүрлері мен рухани мәдениетін, оқу-білімін, жастарға адамгершілік тәрбие беру жолдарын тынымсыз ойлаумен өтті. Бір сөзбен айтқанда, бүгінгі уақыттың түсініктерімен зерделеп айтқанда, хакімнің ой барысы қазақтың менталитеті қандай, оған тән кемшіліктерді қалай жоюға болады, не істеу керек. Ол үшін, әсіресе өмірінің соңында дүниеге келген «қара сөздеріндегі» ой желісі осы мәселелер маңында түйінделеді. Тәрбие, адамгершілік, толық адам туралы ойлары барлық сөздерінде жан-жақты сарапталады.

Ғаламға белгілі данышпандар байқаған деген сөздерге назар аударған жөн. Кейбір зерттеушілер айтатындай бұл тек қазақ ұлтына тән жұғымсыз қасиеттер емес, кез келген адамның моральдық тозу әдісі. Бұлар басқа ұлттарға да тән. Бірақ Абай өз отандастарының жайын, болашағын ойлаған соң, бұл сөздерді соларға арнағандай болып отыр.

Бес қашатын қасиетті көрсетісімен, көпке созбай, осы жерде бес асыл қасиетке де тоқталады. Олар тек қана адамның адамшылығының белгісі емес, жаңағы айтылған кемшіліктерден арылу үшін де қажет. Адам бес нәрсеге талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахымға ұмтылғаны жөн. Сонда ғана әрбір жеке тұлға мұрат-мақсатына жете алады, сонда ғана халықтың болашақтан үміті бар. Ойшыл-ұстаз талап, еңбек, терең ойды қайда жұмcay қажеттігін де айшықтап көрсетеді. Ең бастысы өнер, ғылым, білімге ынталы болып бар күшті, қайратты, жігерді, қолдағы дүниені соған жұмcay қажет дейді. Ал көп қазақтың ойы неде? «Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойы жоқтығынан. Өзге: егін, cayдa, өнер, ғылым солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді. Әрбір мал іздеген малым көп болса, өзімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ... Әр қазақтың ойы осы», [11] дейді Абай.

Шоқан мен Абай бұрынғы кезеңдегі халықты басқарған, билік жүргізген ел басы, топ басылар бәрі де өз бауыры, бәрі өз малы болған соң, елдің қамын жейтін деген уәж келтіреді.

Ендігіде сол кезде ел басқаратын хан, ақыл айтушы би, жырауларының қоғамдағы қызметі жойылады. Олардың орнын діні, тілі, түсінігі жат орыс шенеунігі басты, қазаққа қалғаны болыстық, оның өзін үш жылға ғана сайлайды. Бірінші жылы «сені біз сайладық...» деп бұлданғанымен өтеді, екінші жылы кандидатпен аңдысумен, ал соңғы жылы сайлау жақындап, тағы болыс болсам деген тіршілікпен өтеді. Абай орыс патшасының осы бір «кесімді билігі» туралы ашына пікір айтты. Жағдай осындай болғанда, болыстыққа орысша білімі бар адамды уезный начальникпен бірге военный губернатордың өзі тағайындағаны жөн дейді. Себебі, итке тастаған сүйектей «болыстың» өзі тозып отырған халықтың арасындағы іріткі.

Қазақ халқының сайлау кезеңінде ру-руға, партияларға, жіктерге бөлініп кететін ауруын Абай дәстүрімен Ахмет Байтұрсынов та аямай сынға алды.

«Сайлау көп үшін берген нәрсе, көп пайдасын көздеп сайланса, яғни «мұнау халыққа тынышты, пайдалы, зарарсыз адам, анау-бұзық, зарарлы, зорлықшыл, қиянатшы» адам деп, тексеріп, таңдап сайласа, сайлау дұрыс өз мағынасында болғаны. Халықтың пайдасы, зарары қаралмай, «мынау туғаным-туысқаным я құда-құрмаласым» деп, яки «мынау анадан пәлендей сомын артық беріп тұр ғой» деп сайланса, ол сайлау емес, құр талас, я сауда» [12]. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Абай келешегімізден де бүгінгіміз үшін қажет» деген

пікірі осы жерде еріксіз тағы да ойға оралады. Егемендік алғалы бергі уақытта құқықтық, халықтың болашағын ойлайтын мемлекет құру жолында, сайлаушылар мүддесін өз мүддесінен жоғары қоятын жаңа типтегі халық қалаулыларын-депутаттар сайлау жолында, ескі кеселдердің бәрін еске салған қаншама науқан өтті. Аты да, заты да, білімі де сай келмейтін кісілердің тек қана Абай, Әлихан, Ахмет айтқан ауылдас, рулас, елдес, туыстас деген желеулермен, елді жиып ас беріп, ақша таратып, сатып алып, қаншама кенеттен байыған пысықтар мәжілістен шығып жатты. Кейбір басқа ұлт депутаттарының мемлекеттің, тілдің мәртебесіне байланысты жасаған арандатушылық сөздері, қимыл-әрекеттері ондай білімсіз жандар тарапынан ешқандай тойтарыссыз өтіп жатты. Көп жағдайда Елбасының саяси ерігіне негізделген, салмақты да өлшеулі шешімдерінің арқасында ғана мәселелер дұрыс шешіліп отырды. Ол нәрселер енді ғана түсінікті болып отыр [13].

Ахметтер асқан көрегендікпен мұндай қимылдар туралы өткен ғасырдың басында айтқан болатын. Қазақтың дүниеде болғанболмағанымен жұмысы жоқ депутаттар, қазақ мүддесі үшін бастарын ауыртпақ емес, сондықтан басқа ел азаматтарынан қалыспау үшін, есесін жібермеу үшін, қазақ мәдениетін, білімін, ұлтжандылығын көтеруі тиіс.

Әрине, қазақ халқының әлеуметтік орта, табиғат ерекшеліктерінен туындаған көптеген жақсы қасиеттері жаңа дәуірде сұраусыз қалуы, артта қалғандық болып есептелуі мүмкін. Ендеше, заманға сай болу үшін ұлт олардан ажырауы қажет.

«Ақкөңілділік, анайылық, аңқаулық табиғаттан да болады, яғни мәдениет жоғары-төмендігінен де болады. Көбінесе мәдениеті төмен жұрт ақкөңіл, анайы, аңқау келеді. Сондықтан да мәдениеті жоғары жұртпен араласқан жерде алдауына, арбауына түсіп жем болады. Қазақ жеріндегі халық, көбінесе қазақ пен орыс. Қазақ мәдениеті орыстан кем болған соң жем болатыны сөзсіз. Ол жем болудан мәдениеті жетілгенше құтылмайды. Қазақ жем болудан түбінде декрет қуатымен құтылмайды, мәдениет қуатымен құтылады» [14]. Байтұрсынов бұл мақаласын шын азаттық мәдениетте ал мәдениетті күшейтудің басты тетігі оқу мен әдебиетте, тәрбиеде, деп аяқтайды.

Хакім Абай салған халықтың санасын, жүрек сезімдерін оятып, басқа елдермен терезесі тең жағдайға жеткізу соқпағына, оның ХХ ғасыр басындағы рухани шәкірттері де түсті. Әсіресе оқу, білім-ғылым, тіл, мәдениетті көтеру ұлтты сақтаумен тең деген ұйғарымға сәйкес қызметқимыл жасаған Ахмет Байтұрсыновтың осы жолда жеткен нәтижелері айтарлықтай. 1913 жылы «Қaзaқ» гaзeтiнiң тұңғыш caнынga гaзeт peдaктоpы Бaйтұpcынов былaй дeп жaзғaн: «...Өзіміздің eлiмiздi ca^ray үшін, бізгв мәдeниeткe, оқyғa ұмтылу Eepe^ Ол үшін eң aлдымeн әдeбиeт тілін өpкeндeтy Eepe^ Өз aлдынa eл болyғa, өзінің тілі, әдeбиeтi бap eл ғэнэ жapaй aлaтындығын біз ұмытпayғa тиіепіз. Бұл мәceлeдe біздің хaлiмiз оңды eмec». Twrne иө болa aлмaғaн хaлык;, ұлтымeн дe, ұлттық нaмыcпeн дe қоштacaды. Aхмeттiң көpeгeндiгiн cоңғы он-он бec жылдa көз aлдымыздa өтіп жaтқaн тіл үшін ^pec rapce^ жaтыp. Тіл болaшaғы дeгeн мәceлe ұлт нaмыcынa ^ліп тipeлiп ^p. Ал ұлт нaмыcын бeткe ұcтaп, ұлт үшін жaнын қиюғa дaяp Aбaй шәкipттepi Әлихaн, Aхмeт, Сә^н, Мipжaқып, Мaғжaн, Мұcтaфa, ^pap cынды aзaмaттap қaзip cEpeE^ cHpen. Бipey өз қaзaғын өзі жaмaндaп, aл eндi бipeyлep әcipeлeп мaқтaп caяcи ұпэй жинэп күн кэшут^ тыpыcып бaғaды.

«...Жұpт жұмыcы, ұлт нaмыcы дeгeн cөз қaзaқтың кебшв түciнiкciз ^pce. Отбacынa кeлepлiк бәлe болмaca, жұpт бacынa кeлepлiк бәлeнi ойлaп yaйымдaмaйды. Қyaнышы, қaйғыcы отбacынaн acпaйды. Ұлт нaмыcы дeгeндi қaзaқтың кебі ew ayылдың, ew тaптың я ern pyдың нaмыcы дeп ұғaды» [15].

Бacқa ұлтган каишик ^pce, нaмыcтaнбaйды, кeктeмeйдi, бip-бipiнeн ^мш^к ^pce кепи жiбepмeйдi. Оcылaйшa ез ұлтының мeнтaлитeтiнiң жaғымcыз жaқтapын aяycыз әшкepлeп, қaпaлaнып қaйғыpy, бacқaның apтығын тaлдaп кеpceтy aдaм тaбиғaтын жендeп жaқcapтy Aбaйдaн ^лген бacты тәлім. Aдaм дeгeнiмiз кім, қaзaқ дeгeнiмiз кім, оның тыныcы мeн тaлaбы, болмы^! мeн болaшaғы гая^ты мәceлepдiң шeшiмiн eндiгi жолдa ХХ Fadip бacындaғы aлaш зиялылapы iздeyгe ^piCTi.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Нұрғали Р. Қазақ әдeбиeтiнiң алтын ғасыры. Зeрттey. Астана: Күлтeгiн баспасы, 2002. 528 б.
2. Валиханов Ч. Избранноe произвeдeниe. Алма-Ата, 1958. 643 с.
3. Әбділдин Ж.М. Тағылым жә^ тағзым . Алматы: Комплeкс, 2003. 176 б.
4. Қойгeлдиeв М. Ұлттық саяси элита қызмeтi мeн тағдыры (ХѴІІІ-ХХ ғ.ғ.) -Зeрттeyлар. Алматы: Жалын, 2004. 46 с.
5. Ахмeтов З. Абайдың ақындық әлeмi. Алматы: Ана тілі, 1995. 275 б.
6. Байтұрсынов А. Қазақтың басақыны. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989. Б. 298-304.
7. Жұмабаeв М. Шығармалары. -Алматы: Жазушы, 1989. 448 б.
8. Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясының eрeкшeлiктeрi // Әл-Фараби философиялық-саясаттанулық жә^ рухани танымдық журналы. 2005. №1. Б. 75-82.
9. Нысанбаeв Ә. Кiрiспe / / Абайдың дүниeтанымы мeн философиясы. Алматы: Ғылым, 1995. Б. 3-6.
10. Абай Құнанбаeв. Шығармалар. Екі томдық. -Алматы: Жазушы, 1968. 251 б.
11. Өзбeкұлы С. Абай жә^ адам құқы. Алматы: Жeтi Жарғы, 1995. 131 б.
12. Байтұрсынов А. Ақжол. Алматы: 1991. 316 б.
13. Назарбаeв Н.Ә. Абай туралысез // EгeмeнҚазақстан, 1995. -10 тамыз
14. Yзeнбаeв В.Қ. Ұлттың ұлы ұстазы. Байтұрсынов А. Қалам қайраткeрлeрiнiң жайынан. Алматы: ОТК, 2001. 316 б.
15. Алтай Ж., Қасабeк А. Философия жә^ мәдeниeттанy. Алматы: Жeтi Жарғы, 1998. 176 б.