Казіргі заманғы өркениеттің басты ерекшелігі әлемДік экономикалық жүйелерДің, процестерДің, ынтымақтастық, экономиканың шоғырлануы мен жаһанДану, саясат, ғылым және мәДениет құру болып табылаДы. ОнДа қоғамға тән мәДени-экономикалық,рухани өркениетті қалыптастыру.Өркениет мәселесіҚазақстан ПрезиДенті стратегиясының тұпқазығы,басты арқауы-жастар тағДыры.Осы заманауи Даму көптеген балалар мен жасөспірімДерДің мінез құлқына теріс әсер етіп жатаДы. Соның әсерінен көптеген қиындықтармен бетпе- бет келгенде дұрыс шешім қабылдау жолдарын білмейді. Осы қиындықтардың нәтижесінен балаларда психикалық өзгерістер,айналасындағы адамдармен тіл табыса алмау, ашулаңшақтық және қоғам өмірінде баланы теріс бағытқа апарар түрлі жолдардың қысымына қарсы тұру қабілеті төмендейді.Бір мезетте тыныш, назды, тіл алғыш баладан ешнарсеге көнбейтін дөрекі, қиын балаға айналады. Жасөспірімдердің қатал, тұйықтық қасиеттері ата-аналарды қорқытады және алаңдатады.
Азаматтар мен оқушы жастардың денсаулыған сақтау және дамыту Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында белгіленген «Қазақстан - 2030» стратегиялық нұсқалы бағыттарының 6ірі болып табылады [1]. Соңғы уақытта жасөспірімдер арасында суицид көрсеткіші жоғарылап келеді.Балалар не себепті бұндай қадамға баратыны әлі толық зерттелінбеген[8]. Қазіргі заманға қойылатын талаптар өскен сайын балаларға түсетін психологиялық жүктеменің де көлемі артып келеді. Қазіргі ақпараттарға сүйенетін болсақ, бүгінгі таңда жасөспірімдер арасында өзекті мәселелр және қоғам өмірінде баланы теріс бағытқа апарар түрлі жолдар өте көп кездеседі. Оларға психикалық өзекті мәселелер, зиянды әдеттер, зорлық, суицид, қоршаған ортадағы адамдармен тіл табыса алмау және т.б. жатқызылады[5]. Жалпы жасөспірімдік кезеңде адам түрлі қиындықтарға қарсы тұруға қабілетсіз және бұл кезең психикалық және денелік тұрақсыздықтың айқын көрінетін кезеңі[3]. Осы өтпелі кезеңде мәслелерді анықтау және оларды шешу маңызды болып табылады. Мәселелерді дер кезінде анықтау арқылы жасөспірімдерге тиімді психологиялық көмек беру, қажет болған жағдайда емдеу болашақта баланың дұрыс жетілуіне, қоршаған ортадағы адамдармен тіл табысуына, психологиялық дамуында ауытқулардың алдын алуға, теріс бағытқа апарар түрлі жолдарға түспеуіне мүмкіндік жасайды.
Жұмыстың мақсаты:Алматы қаласының жалпы білім беретін мектептерінде және мектеп гимназиясында сауалнама өткізу арқылы қәзіргі замандағы жасөспірімдерді алаңдататын актуальды проблемаларды сауалнама арқылы анықтау және сараптама жүргізу
Зерттеу материалдары мен әдістері:Зеттеу жұмысы Алматы қаласының жалпы білім беретін мектептерінде және мектеп гимназиясында 14-16 жас аралығындағы мектеп оқушыларының арасында сауалнама арқылы жүргізілді. Сауалнама 7 сұрақтан тұрады және анонимді түрде, тыныштық жағдайда, ересек адамдардың қатысуынсыз, қысым көрсетусіз толтырылды. Жалпы сауалнама толтыруға қатысқан оқушы саны 114болды.
Зерттеу нәтижелері:Оқушылараға берілген суалнамада келесі сурақтар және оларға берілген жауаптар: Сенің ойынша қазіргі замандағы жасөспірмдерді ең көп аландататын мәселелер?Ата-анамен қарым-қатынас, достарымен қарым-қатынас маселелері,екінші жартыңныңмәселелері, оқумәселелері, алкоголь және темекі шегу, есірткі, зерігу, депрессия, ғаламтор тәуелділігі.(Диаграмма -1)
Диагармма 1 - Сенің ойынша қазіргі замандағы жасөспірмдерді ең көп аландататын мәселелер?
Осы берілген сұрақтарға оқушылардың 37 % ғаламторға тәуелділікті таңдады. Бұның себебі қазіргі замандағы жасөспірімдер бос уақыттарын ғаламторда отырумен өткізеді. Екінші орында алкоголь және темекі шегу мен оқудағы проблемалар (14%). Ең аз таңдалған нұсқа-есірткі (0 %).Сенің ойыңша қазіргі замандағы жасөспірмдерді тағы қандай мәселелер алаңдатады? Ешқандай, ақша жетіспеу және қажетті затты сатып алалмау мәселелері, айналаңдағылардытүсінбеу, өз ойын жеткізе алмау, қоғамға тәуелділік,өзін көрсете алмау, ерекшеленудіңмүмкін болмауы,жалғыздық проблемалары, кәсіпті таңдау, өзін-өзі іске асыру, дұрыс кәсіптіжәнежоғарғы оқу орынды тандап түсу, қоршаған орта статусы, демалыс қызметі,қоршаған ортадағы адамдардың қатігездігі, үйден кету, секс сұрақтары және қарымқатынас, тұрақсыз жыныстық өмір, порнография, өзін-озітөмен бағалау, саяси проблема, терроризм, жемқорлық, суицид,денсаулық сұрақтары, қорғаушы органдармен мәселелері, нашар экология, өзгемәдени мәселелері,жақындарынан айырылу, балағат лексика. Бұл сұрақтарға оқушылардың 34 %-ы емтихандар, ЖОО-ына түсу нұсқасын таңдады. Ең аз таңдалған нұсқалар- демалыс қызметі, субкультура проблемалары, әлеуметтік жетімдік. Келесі «Сенің ойыңша, жасөспірімдер өз проблемаларын қалай шешеді?»сауалнама сұрағы боиынша (Диаграмма -2) Ата-аналарынан көмек сұрайды, басқа туыстарынан көмек сұрайды, проблемаларды достарымен бірге шешеді, әлеуметтік педагог, педагог-психологқа барады, өзінен үлкен жолдастарынан көмек сұрайды, басқа мекемелердің қызметкерлеріне барады. Нұсқауларға оқушылардың көп бөлігі яғни, 51 %-ы ата -аналарынан көмек сұрайды, 35 %-ы проблемаларын достарымен бірге шешеді, ең аз таңдалған нұсқалар-әлеуметтік педагогке, педагог-психологқа барады (2%), басқа мекемелердің қызметкерлеріне барады (0%).
Диаграмма 2 - Сенің ойыңша, жасөспірімдер өз проблемаларын қалай шешеді?
Жасөспірімдерге көмек беретін мекемелерді білесің бе?деген сұраққа оқушылардың 77 %-ы білмеймін23%-ы ия білемін деген нұсқаны таңдады. ҚР-сының территориясында балаларға арналған сенім телефоны бар екенін білесің бе? деген сұраққа оқушылардың 77 %-ы білмеймін 23%-ы ия білемін деген нұсқаны таңдады. Сенің ойыңша,достарың балаларға арналған сенім телефонына хабарласады ма?деген сұраққа оқушылардың 62 %-ы білмеймін 34 %-ы жоқ 4 %-ы ия нұсқасын таңдады. Сен балаларға арналған сенім телефонына көмек сұрап хабарласар ма едің?деген сұраққа оқушылардың 48 %-ы ондай мәселе жоқ, 25 %-ы жоқ ,10 %-ы ия нұсқасын таңдады.
Қортынды:Жасөспірімдер арасында жоғарыда аталған проблемалардың өзектілігіолардың психологиялық тұрақтылықтарына жоғары талап қояды. Жүргізілген зерттеу сараптамасының нәтижесі бойынша казіргі жасөспірімдердің 60 %- ға жуық балалардың ішімдік пен шылымға, ғаламтор жүйелеріне тәуелділікті және ата- анасымен ара қатынасындағы алауыздықтың бар екекдігін көреміз. Атап айту керек, респонденттердің көбісі қиындықтарды шешкенде жақын адамдардың көмегіне сүйену керектігін біледі, бірақ санаулы жасөспірімдер көмекті әртүрлі мекемелер мамандарынан алуға болатыны жайлы хабардар.
Жасөспірімдердің көбісі ,балалар сенім Телефоны не екенін біледі, бірақ оған жүгінгісі келмейді. Бұл олардың өз әлсіздігін көрсетуге қорқатынын, өзінің күйзелісі жайлы бөтен адаммен сөйлесуге ұялатындығын, немесе олар Балалар сенім Телефоны арқылы психологиялық кеңес алу үрдісін дұрыс түсінбейтіндігін, көмектің бұл түрінің нәтижелі екеніне сенімсіздігін көрсетеді. Сонымен қатар Балалар сенім Телефонына хабарласатындай, олар өз мәселерінің маңыздылығының жоғары екендігін түсінбейді. Әлеуметтік педагогтар мен педагог психологтар, балаларға арналған сенім телефонының қызметі және кеңес беру ерекшеліктері туралы балалар мен жасөспірімдерді толыққанды ақпараттандыруға көңіл бөлу керек. Балаларға арналған сенім телефоны бойынша берілген ақпарат тегін және жасырын түрінде өткізілетіні айтылуы қажет. Жасөспірімдер арасында кеңес алу жүйесі бойынша ойын түрінде көптеген сынып сағаттары өткізілуі қажет.
Жоғарыда айтылған мәселелерді шешуге, яғнижасөспірімдер ортасындағы маңыздылығына байланысты психологиялық тұрақтылыққа, күйзеліс жағдайларға қарсы тұру қабілетіне, өмірілік қиындықтарға сабырлылық таныту мүмкіндігін арттыру үшін жоғары талап қойылады. Олар тек туған-туыстары мен достарының көмегіне ғана емес, сонымен бірге психолгиялық қиындық жағдайында өзін-өзі дұрыс ұстау және күресу жолдарын көрсете алатын мамандардың да көмегіне мұқтаж. Бұл үшін олар қаладағы бар психологиялық орталықтар мен мамандар туралы хабардар болуы қажет. Сонымен қатар жасөспірімдер тек өзіне ғана емес, бір-біріне де көметесе алатындай болуы үшін олардың психологиялық мәдениетін жоғарылату қажет.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Қазақтан Республикасының Президентінің халыққа Жолдауы // Казахстанская правда. - 1997. - 11 қазан. - С. 1.
- Әлімова М. Денсаулық — басты байлық // Егемен Қазақстан газеті. - 2004. - 8 мамыр. - Б. 4-5.
- Байжанова А. Қиын балалардың психологиялық себептері//Психология. Социология. Политология. - 2006. - №11(12). - Б. 19 23.
- Егоров А.Ю. Нейропсихология девиантногоповедения. - СПб.: Речь, 2006. - 224 б.
- Зубок Ю.А., Чупров В.И. Молодежный экстремизм // Социс. - 2008. - №5. - С.37-47.
- Қайырова Ж.А. Мінез-құлықауытқушылығыныңсебептері // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика. - 2005. - №6. - Б. 46-52.
- Тұрдалиева Ш. Жасөспірімдердамуындағықарым-қатынастыңмаңызы // Мектептегі психология. - 2006. - №3. - Б. 9-16.