Ядролық полигон "Азғыр" аймақта медициналық-демографиялық жағдай ретінде қолайсыз сипатталады. Республика, облыс, аудан және бақылау ауылдық округі бойынша жалпы деңгейі, халықтың табиғи өсімі айтарлықтай қарағанда, - төмен. Деңгейі- бастапқы және халықтың жалпы сырқаттанушылығы төмен, облыстық және аудандық соғады", - деп атап жүгінбейді байланысты халықтың жеткіліксіз мөлшерде медициналық кадрлар және алыс қашықтық аудан орталығына дейін болмаған жағдайда, жолдардың қатты жабыны бар. Ал деректері бойынша профилактикалық тексеру анықталды, бұл шынайы аурушаңдық жекелеген сыныптары ересектер мен балаларда аймақтағы қарағанда жоғары бақылау.
Кіріспе. КСРО кезінде Қазақстан аумаFында, эскери- өнеркэсіп кешеннің сынақ алаңдары орналасқан. КСРО ыдыраFанда, Қазақстанда 4 ірі сынақ полигоны жэне бір ұшыру сынақ орталыFы қалды. Жүргізілген ядролық сынақ мэліметтері бойынша (1996ж.), Қазақстан аймаFында жалпы саны 560 ядролық жарылыс өткізілген [1, 2, 3, 4].
«Капустин яр» жэне «Азгыр» бiр^тас кешендi полигон. Кеңдігі, сол сияқты өткізілген сынақтардың алуан түрлілігі бойынша, элемдiк тэжiрибеде аналогы жоқ. Сынақтардың нэтижесінде, БҚО-ның 5 жэне Атырау облысы, Құрманғазы ауданының табиFаттары үлкен дэрежеде ластанды.
Ядролық жарылыстардан басқа «АзFыр» полигоны өңірінде 1949 жылдан бастап 90-шы жылдарына дейін эскери техниканың сынауы жүргізілген. Осында эуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйесі жетілдірілген. Сонымен қатар баллистикалық зымырандарды ұшыру жүзеге асырылFан жэне эскери ұшақтардың сынаулары жүргізілген. Жүргізілген сынақтар кезінде атмосфера 30 мың тонна қауіпті улаFыштармен аса күшті мутаген болып келетін гептил жэне оның ыдырау өңімдерімен ластанды.
Полигон алаңшаларындағы жарылыстардың нэтижесінде пайда болFан жер асты кеңістіктерінде эр түрлі радиоактивті жэне техникалық құралдар, бұрғылау құбырларын жэне т.б. қалдықтарды көмген. Соның ішінде радиоактивты қалдықтар көмілген, эсіресе қауіптілігі 1-ші сыныпқа жататын цезий-137 жэне стронций-90.
Мэселен, полигон аймағының топырағында, мырыш ШРЕК- пен салыстырFанда 2 есе, мыс 13 есе мыс, кадмий 3 есе жэне кобальт 6 есеге жоFары мөлшерде кездеседі [5].
Осы өңірде одан кейінгі зерттеулер жүргізілген жоқ.
Полигон территориясында техногенді радионуклидтердің (цезий мен стронций) концентрациялары рұқсат етілген деңгейлерден 30 есе артуы анықталған. Топырақта осы радионуклидтердің мөлшері 1,7 есе артады. Үй жануарлары жэне өсімдік өнімдерінде ауыр металдардың концентрацияларының рұқсат етілген деңгейден арту еселігі 2 есе артқан.
Демографиялық көрсеткіштерден туу мен табиғи өсуі төмендеуімен жэне сэбилер өлім-жітіммі жоғарлаған.
Өңірдегі тұрғындардың аурушылдық көрсеткіштері республикалық көрсеткіштен жоFары. Оның құрылымында жоFары болатын аурулардың деңгейіне қан айналымы жүйесі, ас қорыту органдары, жаңа түзілімді аурулар, психикалық бұзылушылық жатады.
Сонымен, көрсетілген жаFдайлар осы баFыттаFы зерттеулерді жалпы жалFастыру қажеттігін көрсетеді.
"Азғыр" ядролық полигон аймағында қоршаған орта объектілерін жэне аймақтағы халықтың денсаулық көрсеткіштерін кешенді гигиеналық сапасын баFалау жүргізілмеген. Ядролық жэне зымырандық сынақ жүргізген аумақта аурулардың алдын алу іс-шаралары, экологиялық негізделген аурулардың гигиеналық негіздемелері берілмеген. Қоршаған орта сапасының адам денсаулығына теріс эсерінің алдын алу шараларының Fылыми негіздемесі қарастырылмаған. Жоғарыда баяндалған, жүргізілген зерттеулердің өзектілігін айқындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: «АзFыр» ядролық полигоны аймаFындаFы халықтың денсаулық жаFдайын баFалау.
Зерттеу нәтижелері: Әртүрлі сынақтар жүргізудің эсерінен қоршаған ортаға ең көп зардабын тигізген элемде теңдесі жоқ «Капустин Яр» жэне «АзFыр» полигондары («Галит» бір интеграцияланFан полигон) Атырау облысының Құрманғазы ауданында орналасқан. Ядролық жарылыстардың қоршаған орта мен адам денсаулығына эсері туралы ақпараттар ұзақ уақыт бойы құпия сақталып келді, ал қолда бар деректер толық емес еді.
1966 жылдан 1979 жылFа дейінгі көптеген жер асты ядролық жарылыстарFа (17 жарылыс) байланысты көпшілік су қоймаларында бұрынғы тұщы с қоймаларының минералдануы артты. Кермектіліктің өскені, кальцийдің құрамы жоғарылағаны, құрғақ қалдық, сульфат жэне хлорид бойынша ШРК шектен асқаны анықталды. Ауыз суында фтордың тапшылыFы байқалады. Топырақта ауыр металдардың концентрациясы ШРК 6,3 тен 30,0 дейін асып кетті.
«АзFыр» ядролық полигон аумаFындаFы медициналық- демографиялық жаFдай қолайсыз ретінде сипатталады. 2015 жылы балалар мен репродуктивті жастаFы эйелердің үлес салмаFы 2006 жылмен салыстырFанда төмендегені байқалды. Осы категориядағы тұрғындардың проценті республика, облыс, район бойынша салыстырFанда төмендеді, бірақ 2006 жылы басқаша жаFдай болатын [6]. 2006 жылдан 2015 жылдар арасында табиFи өсімнің төмендегені байқалды, ол негізінен туу көрсеткішнің төмендеуінен болады. Оның деңгейі ҚР, Атырау облысы, Құрманғызы ауданы мен байқауға алынған Мақаш ауылдық округы бойынша анағұрлым төмен. Полигонға жақын орналасқан елді мекендерде осы жылдары нәрестелер өлім- жітімінің тіркелуі көп болды.
Органолептикалық және санитарлық-токсикологиялық көрсеткіштері қауіптілік қолайлы жағдайдан асып отыр, ол «Азғыр» ауданындағы ауыз суының сапасын реттеуі бойынша қосымша шаралар қолдануды талап етеді.
«Азғыр» ядролық полигон аумағындағы жалпы халықтың ауру-сырқаулығының төмендеуі байқалады, сонымен қатар ҚР, облыста және аудан бойынша.
Біріншілік және жалпы халықтың ауру-сырқаулығының деңгейі республикалық, облыстық және аудандық көрсеткіштерге қарағанда төмен, ол медициналық кадрлардың санының жеткіліксіз болуына байланысты тұрғындардың медициналық көмекті талап етуінің төмендігін айтуға болады, сонымен қатар Ганюшкин ауылының аудан орталағымен көлік байланысы нашар [7, 8].
2013 жылғы профилактикалық тексерудің мәліметтері бойынша бақылауға алынған елді мекенмен салыстырғанда ересек адамдар мен балалар арасында аурушаңдық жоғары екені анықталды.
Азғыр аймағының бақылауға алынған Мақаш ауыл округімен салыстырғанда ересек тұрғындарының аурушаңдық деңгейі жоғары болды: қан айналым аурулары бойынша - 1,6 есе, несеп-жыныс жүйесінің аурулары бойынша -1,8 есе, ас қорыту мүшелерінің аурулары бойынша - 2,7 есе, эндокринді жүйенің аурулары бойынша - 3,4 есе, ісік аурулары бойынша -5,0 есе, көзбен оның қосалқы бөлімдерінің аурулары бойынша -2,1 есе, психикалық бұзылу аурулары бойынша -1,5 есе, жүйке жүйесі аурулары бойынша 1,6 есе.
Қан айналым жүйесінің аурулары бойынша аурушаңдық көрсеткіші аудандық, облыстық, республикалық мәндері 1,6 есе жоғары. Аймақта ісік ауруларымен аураулар саны аудан және облыс бойынша 2,3-2,4 есе жоғары.
Полигон аймағындағы балардың арасында аурушаңдық көзбен оның қосалқы бөлімдері ауруларымен - 3,1 есе, жүйке жүйесі ауруларымен - 3,6 есе (олардың ішінде балалардың церебральді сал ауруы 27,6% құрайды), несеп- жыныс жүйесінің аурулары - 6,7 есе, туа біткен ауытқулар 10,5 есе, психикалық бұзылу аурулары - 2,2 есе бақылау мәнінен жоғары.
Сонымен бірге балалардың жүйке жүйесі ауруларымен, психикалық бұзылу ауруларымен және туа біткен ауытқулармен жалпы аурушаңдығы аудандықта облыстық та көрсеткіштерден жоғары.
Қорытынды
Азғыр» полигоны ауданындағы медициналық мәліметтер бойынша басты кластар ретінде ас қорыту мүшелері, несеп- жыныс жүйелерінің ауруы, көз және оның қосымшалары ауруы, қанайналу жүйелері ауруы, тыныс-алу жүйесінің ауруы болып табылады. Эндокринді аурулардың, тамақтану бұзылуы және заталмасу қан ауруы және қан айналу мүшелерінің ауруы, өспелер, туа бітті кемістігі және деформация сияқты аурулардың ең жоғарғы деңгейі анықталды.
Азғыр ауданының жоғары тұрғындарының ауру деңгейі Мақаш ауылының бақылау көрсеткіштерінен жоғары болды: қан айналу жүйесі ауруы бойынша, несеп-жыныс жүйелері ауруы, ас қорыту мүшесі ауру, эндокринді жүйенің ауруы, өкпе, көз және оның қосымшаларының ауруы. Қан айналу жүйесінің ауруымен сырқаттану көрсеткішінің аудандық, облыстық, республикалық маңызы. Ісіктермен сырқаттану облысқа қарағанда ауданда 2,3 - 2,4 есе жоғары. Балалар арасындағы полигон ауданындағы сырқаттану деңгейі көз және оның қосымшаларының бақылау көрсеткішінен - 3,1 есе жоғары, жүйке жүйесі ауруы - 3,6 есе (бұның арасында балалардың церебралды сал ауруы - 27,6%), несеп-жыныс жүйесінің ауруы - 6 ,7 есе, туа бітті аномалия - 10,5 есе, психикалық бұзылуы - 2,2 есе жоғары.
ӘДИБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Частников И.Я., Гайтинов А.Ш., Поляков А.И. и др. Изучение накопления и распределения радиоактивных источников и радиационных нарушений в природных объектах и определения года их радиоактивного загрязнения // Радиоэкологическая обстановка на территории Казахстана. - Алматы: 1997. - Т. 22. - С. 60-94.
- Боев В.М. Методология комплексной оценки антропогенных и социально-экономических факторов в формировании риска для здоровья населения // Гигиена и санитария. - 2009. - №4 - С. 4-8.
- Частников И.Я., Поляков А.И., Гайтинов А.Ш. и др. Радиоэкологические исследования в зоне действия ракетно-ядерного полигона Капустин Яр и ядерного полигона Азгыр. // Материалы Первого Межд. Конгресса «Экологическая методология возрождения человека и Планеты Земля». - Алматы: 1997. - С. 47-59.
- Курмангалиев P.M. Изучение влияния полигона Капустин Яр на экологию и здоровье населения Южных районов ЗападноКазахстанской области. - Уральск: 1996. - 25 с.
- Кенесарина М. И., Баялиева Р. А., Дабаров А. А., Бухарбаева А. Кулов С.Б., Хамитова Н.О., Казиева М.К., Аимова Б.Ж. Оценка качества окружающей среды и состояния здоровья населения региона полигона ядерных испытаний «Азгыр» // Материалы XIV Всероссийской научно-практической конференции с международным участием. Биодиагностика состояния природнотехногенных экосистем. 5-8 декабря 2016 г. Книга 1. - Киров: 2016. - С. 429-432.
- Кенесариев У.И., Ержанова А.Е., Амрин М.К., Бухарбаева А.Е. Кулов С.Б., Хамитова Н.О. Оценка медико-демографической ситуации в регионе ядерного полигона «Азгыр» // И.К. Ахунбаева ат. ҚММА-ның хабаршысы. - Бишкек: 2016. - №5. - С. 95-101.
- Кенесариев У.И., Ержанова А.Е., Амрин М.К., Бухарбаева А.Е., Дабаров А.А.. Кулов С.Б., Хамитова Н.О., Казиева М.К., Аимова Б.Ж. Уровень и структура общей заболеваемости населения региона ядерного полигона «Азгыр» // ҚазҰМУ хабаршысы. - 2016. - №4. - С. 246-249.
- Кенесариев У.И., Амрин М.К., Ержанова А.Е., Досмухаметов А.Т., Кенесары Д.У., Кулов С.Б., Хамитова Н.О Баймухамедов А.А., Бухарбаева А.Е. Уровень и структура общей заболеваемости в реионе ядерного полигона «Азгыр» // Радиациялық медицина. Экология. Реабилитология. - Алматы: 2016. - №1. - С. 33-37.