Балалар денсаулығының заманауи медициналық-әлеуметтік мәселелері (әдеби шолу)

Бұл мақалада қоршаған ортаның зиянды әрекеттері, анасындағы әртүрлі экстрагениталды аурулардың болуы, сонымен қатар, ата-анасының экономикалық және тұрмыстық себептерінің балалар денсаулығына әсері туралы әдеби шолу берліген.

Кіріспе. Соңғы жылдары Қазақстандағы мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларында саяси, әлеуметтік- экономикалық өзгерістер орын алып отырса, балалар мен жасөспірімдер өз кезегінде, тұрғындардың қоғамдағы өзгерістерге анағұрлым сезімталдығымен әсерін білдіретін бөлігіне жатады [1-3]. Республикамызда қалыптасқан демографиялық ахуал туу көрсеткішінің көтерілуі, жалпы өлім-жітім көрсеткішінің төмендеуі есебінен тұрғындардың жалпы санының өсуімен сипатталуда, бұл тұрғындар санының айтарлықтай табиғи өсімінде көрініс беруде.

Қазақстан Республикасындағы балалар мен жасөспірімдер денсаулығының жағдайына қатысты қалыптасып жатқан жағдайға алаңдаушылығын ерекше атап отыр. Жеке авторлардың пікіріне сүйенсек, ұлт денсаулығы, басым жағдайда, фертильдік (бала туатын) жастағы тұлғалардың денсаулығымен, олардың халық санын көбейтуге қабілеттілігімен, ұрпақтарының сапасымен анықталады. Репродуктивтік денсаулықтың негізгі құрамдастары қатарына балалар мен жасөспірімдердің репродуктивтік (ұрпақты болу) денсаулығын сақтауды, қауіпсіз жыныстық қатынастарды, тууды реттеудің тимді, қолданымды және қолжетімді әдістерінің ашықтығын, жүктілікті қауіпсіз өткізу және дені сау нәресте босануын жатқызады [2].

Қазіргі уақытта репродуктивтік денсаулықтың қалаусыз жүктіліктің алдын алу, туу және қауіпсіз босану көрсеткіштерін көтеру, жыныс жолдарынан тыс ауруларды жүктілік пен босанудағы асқынуларды, әсіресе әлеуметтік, экономикалық және өндірістік факторлар салдарынан орын алатындарын төмендету, аналардың, перинаталдық және нәрестелер өлім-жітімін төмендету және ұрпақ сапасын жақсарту секілді мәселелер басымдылыққа ие болып отыр [3].

Әйелдердің жыныс жолдарынан тыс аурулары (әсіресе қан тапшылығы, зәр шығару жолдарының аурулары, қалқанша бездің әрекетсіздігі), жыныс ағзаларының және мүшелерінің әрекетсіздікпен байланысты бұзылыстары мен қабынулары, эндометриоз бен әйелдер бедеулігі өсуде. Мерез, туберкулез, нашақорлық, маскүнемдік секілді әлеуметтік маңызы бар аурулардың асқынып бой көтеруі аталуда. Әйелдер денсаулығының төменеуіне үлес қосып отырғандары: өмір мен тамақтану деңгейінің төмендеуі, еңбек жағдайларының және оның қорғалуының бұзылуы, жұмыстағы әйелдерге қатысты алдын алу және сауықтыру іс-шаралары деңгейінің төмендеуі.

Көптеп жүргізілген зерттеулер осы факторлардың балалар денсаулығы көрсеткіштеріне тигізер әсерін растауда. Ірі өндірістік аймақтарда балалар денсаулығына тереңдетіп жүргізілген зерттеулер әртүрлі жіті және созылмалы патологияларға шалдығудың жоғары деңгейін көрсетуде. Бұл әсіресе аналары өндірістік ортаның қолайсыз ықпалында жүрген балаларда ерекше білінеді. Кәсіби зияндылықтармен қатынасқа түскен аналардан туылған нәрестелердің жартысында дерлік іштей өткен гипоксияның, іштей дамудағы тежелулердің, ағзалардың және жүйелердің морфофункционалдық жетілмеуінің белгілері аталады. Мидың перинаталдық зақымдалулары 14,4%, ал перинаталдық гипотрофия - 11,2% жиілігімен аталуда. Бірқатар авторлардың деректеріне қарағанда, балалары өмірінің алғашқы жылында өлім-жітімге ұшыраған аналардың 25-40% жұмысы оларға жүктілік кезінде түрлі кәсіби зияндылықтардың тигізген әсеріне байланысты болған [4].

Аналардың жүктілік кезіндегі жұмысы мен болашақ баланың денсаулығының арасындағы өзара байланыс, атап айтқанда, оның мезгілінен бұрын туылуы, қолайсыз әлеуметтік жағдайлар мен кедейшілік әсерінің суреттемесі болып табылады. Өкінішке орай, әдебиетте еңбек етіп жүрген және жұмыссыз әйелдердегі жүктіліктің аяқталуын қарапайым салыстырумен шектелген. Ондай салыстыруларда үйде жасайтын жұмыс пен балаларға көрсетілетін күтім назарға алынбайды, алғашқы босанатын (негізінде барлығы жұмыспен қатмылған) және көп босанған (олардың басым саны ақылы еңбекпен қамтылмаған) әйелдер арасындағы айырмашылық есепке алынбайды, әйелдің өзін «пайдалы» және «пайдасыз» қызметкер ретіндегі сезімдері елеусіз қалуда [5] және әйелдердің бір санатына қара күш жұмсамай, өзіне ұнайтын жұмысын орындайтындарды және көптеген сағат бойында конвейерде тұрып, суық, ыстық немесе сыз орын-жайда жалықтыратын жұмыс орындайтын әйелдерді біріктіреді.

Кәсіби қажуға түсудің көздеріне жүргізілген мұқият талдаулар науқас баланың туылу қатерін айтарлықтай көтеретін факторлардың қатарын анықтады. Жүкті әйелдің түрегеліп жасаған жұмысы да, жігерлі күш салуды талап ететін, немесе дірілдің әсерімен жүретін өндірістік конвейердегі немесе өндірістік механизмдердегі жұмысы да, мезгілінен бұрын болатын босанудың салыстырмалы қатеріне 1,6 есе; 10 кг артық жүкті тасу немесе тұрақты түрде қара күш жұмсайтын еңбек – 1,8 есе; жоспарлы жұмыс немесе зейінді әсіресе талап етпейтін және қызығушылықты оятпайтын жұмыс – 2 есе; суықпен және сызбен қатар жүретін қатты шу, сонымен бірге, белгілі бір химиялық заттегілермен жүргізілетін жұмыс – 1,9 есе алғы шарт болады.

Осындай теріс беталыстардың тұтас кешені жүктіліктің, босанудың және босанудан кейінгі кезеңнің патологиялық ағысына және асқынуларына жетелеп, ұрпақ сапасын айтарлықтай төмендетеді, бұл мезгіліне жеткізбей туылған нәрестелер үлесімен көрініс береді, ол шала және науқас нәрестелердің үлесінің өсуінде, олардың дене бітімінің дамуындағы көрсеткіштердің нашарлауында, іштей және сырттай тіршіліктегі өтпелі үдерістердің қиыншылықтармен өтуінде көрініс табады.

Абсолюттік мәнінде және қарқынында аурушаң ұрпақ санының өсуі, негізінде, мезгіліне жетіп туылған балалар есебінен орын алуда. Мезгіліне жетіп туылған балаларда мейлінше үлкен қарқынмен гипоксиялық-ишемиялық үдерістермен және тыныс алу жолдарының бұзылыстарының синдромы және өзге де респираторлық жағдайлар; гематологиялық бұзылыстар, қарынша ішілік және субарахноидалдық қан кетулер секілді морфофункционалдық жетілмеумен байланысты патологиялық жағдайлар өсуде.

Ұрықтың дамуына, нәрестенің және 1 жасқа дейінгі баланың денсаулық жағдайына жүктілік кезіндегі токсикоздар үлкен әсерін тигізеді, олар жиі ұрықтың жатыр ішіндегі дамуындағы тежелулердің себебі болып, компенсаторлық- бейімделу реакцияларына әсерін тигізеді де, жүрек қызметінің функционалдық тұрақсыздығына, сыртқы жағдайларға бейімделу әлсіздігіне, қалтырау синдромының пайда болу мүмкіндігінің артуына жетелейді [6].

Ана жасының әсеріне қатысты жеткілікті дәрежеде ауқымды материал негізінде жүргізілген сенімді зерттеулер жоқ, бірақ зерттеулердің басым санында 35 жастан асқан аналардың тобы ерекше бөлінуде, ол әртүрлі елдерде босанғандар ішінде 4% бастап 22% пайыз көрсеткіші аралығында ауытқып отыр [7]. 35 жастан асқан жасында бірінші босанғандардың меншікті көрсеткішінің артуы белгілі дәрежеде 25-35 жас аралығындағы әйелдердің жоғары әлеуметтік белсенділігімен байланысты дүниежүзілік беталыстармен сай келеді.

Біздің елде кеш ұрпақ көру жиі жағдайда білім алудың, тұрақты қоғамдық дәрежеге жету қажеттілігімен байланысты. Кеш ұрпақ көрудің орын алған оқиғаларының жартысынан астамында оның себебі ретінде жыныстық қатынастардың салыстырмалы түрде кеш басталуы аталуда (30 жастан кейін). Аға жасында бірінші босанғандарда сәйкес патологиялар жинақталады, атап айтқанда: оперативтік араласулар, жыныс жолдарынан тыс және гинекологиялық аурулар. Аға жасында бірінші босанғандарда жүктіліктер асқынуларсыз тек 18% өтеді, босанудың үштен бір бөлігі патологиялық сипатта өтеді [8]. 16 жасқа дейін және 35 жастан кейінгі жастағы әйелдерде жүктіліктің қолайсыз аяқталу қатері 16-35 жастағы жүктілікпен салыстырғанда, сәйкесінше 2 және 3 есе артық. 20 жасарларда хромосомалық ауытқулары бар балалардың туылу қатері 1:526 оқиғаға дейін, ал 45 жасарларда 18 оқиғаға 1 дейін артады [9]. Ананың жас ерекшеліктері баланың генотипін ғана түрлендіріп қоймай, жанама түрінде ұрықтың дамуын тежеп, эмбриогенезді өзгертеді.

Әйелдің жасы келе, жүктілік кезіндегі аурулардың, асқынулардың саны және оның мезгілінен бұрын үзілу жиілігі өседі [10]. Жеке авторлармен мезгіліне жеткізбеу қатерінде балалардағы туа біткен ақаулықтардың пайда болу қатерінің факторлары зерттелген. Жүктілік ағымын қиындататын себептердің қатарында анағұрлым мәнді дегендері де атап көрсетілген. Оларға генетикалық қиыншылықтарды жатқызған: бір жасқа дейінгі балаларда этиологиясы анықталмаған өлім-жітім, баланың туа біткен ауруымен, психикалық ауруымен, мезгіліне жеткізбей, жүрек-қан тамыры патологиясымен туылуы, сонымен қатар қайта жүктілік жағдайлары. Жеке авторлар жүктілік кезіндегі және босанудағы дәрілік терапияға байланысты балалардың жағдайын зерттеп, ұрық дамуындағы ақаулықтардың 2-3% пайызына баланың дәрілердің басым санына зарарсыздандыру және бөлініс жүйелерінің жоғары сезімталдығы алғышарт болғанын қорытынды еткен.

Жүктілік ағымы мен босану сипатының өмірінің алғашқы үш жылындағы балалардың жалпы аурушаңдығына және, атап айтқанда, жіті пневмония ауруына шалдығуына әсері бірқатар авторлармен анықталған [11]. Жүктіліктің және босанудың патологиялық ағымы балалардың өмірінің алғашқы 7 жыл бойында асқан аурушаңдығын анықтайды [12] және, атап көрсеткенде, керек десе мектеп жасындағы балалардың асқорыту жүйесі жағындағы да функционалдық аутықулардың пайда болуына әсерін жалғастырады [13].

Жалпы, жүктіліктің және босанудың физиологилық ағымы 20% аспайтын әйелдерде ғана байқалады [14], ал анемиялар, токсикоздар, зәр шығару жүйесінің және қан айналым ағзаларының аурулары 1993 жылы босанған әйелдердің жалпы санының жартысында дерлік жүктілік, босану және босанудан кейінгі кезеңде асқынуларды тудырған. Барлық акушерлік асқынулардың ішінде кенеттен үзілген жүктілік ерекше мәніне ие: әйелдердің 65,7% түсік тікелей дамуындағы туа біткен ақаулықтары бар баланың туылуын алдын алған, 16% ауытқуы бар баланың жүктілігі түсік қатерімен ілескен, ал ауытқуы бар баланың туылу қатерінің жүктіліктің реттік санына тәуелділігін анықтау үшін жүргізілген талдаулар көрсеткендей, 1984 жылы туылған балалардың ішінде 17% пайыз шамасындағы бала туылуының реттік саны 3 асқан [15].

Бірқатар авторлар балалардың өмірінің 1 жылындағы ауруға шалдығуының олардың туылу кезіндегі дене салмағына тәуелділігін анықтаған. Бұл көрсеткіш дене салмағы 2500г дейін және 4000г асқан балаларда жоғары, 2500г бастап 4000г дейінгі дене салмағымен туылған балаларда ең төмен болғанын көрсетті [16]. Мезгіліне жетпей туылған балаларда босану жарақаттары, босанудан кейінгі асфиксия, өкпе ателектазасы мен тыныс алу органдарының аурулары жиі байқалады [17, 18]. Нәресте кезеңіндегі олардың аурушаңдығы мезгіліне жетіп туылған балаларға қарағанда, 5 есе артық және өмірінің 1 жылында мейлінше жоғары болып қалған [19]. Баланың жынысы оның аурушаңдығына айтарлықтай әсерін тигізеді. Бірқатар авторлардың зерттеулері ер балалардың қыз балаларға қарағанда, әсіресе өмірінің алғашқы 4 жылы бойында жиі ауыратынын көрсеткен [20]. Одан басқа, барлық жастағы ер балаларда ауруға шалдығу жиі созылмалы сипатына алып кетеді.

Көптеген авторлардың зерттеулері тамақ беру түрінің бала денсаулығына әсерін зерттеуге арналған. Олардың басым санының пікірінше, табиғи емізуде жүрген балаларда аурушаңдық көрсеткіші айтарлықтай төмен. Тамақ беру сипаты жіті ішек аурулары, рахит, пневмония, анемия, гипотрофия секілді нозологиялық формалары бар ерте жастағы балалардың аурушаңдығына әсер етеді [21]. Соңғы жылдары дүние жүзінде емшекпен емізу ұзақтығының төмендеуі аталуда. Бірқатар авторлардың пікіріне қарағанда, нақты құбылыс аналардың емшекпен емізу артықшылықтары, оның бала денсаулығына болымды әсері туралы жеткіліксіз ақпарат алуымен байланысты [22, 23]. Бала денсаулығын анықтайтын маңызды фактор - отбасы түрі. Зерттеушілердің анықтағаны бойынша, құрамы толық емес, некесіз туылған отбасыларындағы балалар денсаулығы толық отбасылардан туылған балалаға қарағанда, айтарлықтай нашар [25, 26]. Толық отбасылармен салыстырғанда, некесіз туылған балалардың аурушаңдығы 2,4 есе жоғары, құрамы толық емес отбасыларда туылған балаларда 3 жастан бастап 17 жасқа дейінгі аралықта 1,7 есе жоғары.

Балалар денсаулығына ата-аналарының зиянды әдеттері айтарлықтай әсерін тигізеді. Көптеген зерттеушілер темекі тартатын аналарда жаңа туылған нәрестелердің жоғары перинаталдық өлім-жітімін атайды. Темекі тартатын әйелдердің балалары жиі және ұзақ ауыратындардың санатына жиі түседі, сәйкесінше бақылау тобындағы 35,3% қарсы 57,0%, олар өз құрдастарынан дене бітімі мен ақыл- есі дамуында тежеп қалады [27].

Ата-аналарымен баланың біту кезінде мастық күйінде болуы немесе жүкті әйелдің ішімдікке салынуы перинаталдық өлім-жітімді, туа дамыған кемтарлығын, жарыместікті және басқа да ауруларды арттыра түседі. Сонымен бірге, жүктілік кезінде темекі тарту дене салмағы төмен баланың туылу мүмкіндігін екі есе, ұрық өлім-жітімін 1/3 арттырады. Ішімдік пен есірткі ата-аналардың жыныстық жасушаларына әсерін тигізіп, өзінің теріс әсерін жүктілік пайда болуының алдындағы ұзақ уақыт бұрын көрсетеді. Американдық зерттеушілердің деректері бойынша [28] дамуындағы туа біткен ақаулықтары бар балалардың шамамен 40% ішімдікке салынған ата- аналардан туылады, бұл кезде дене бітімінің параметрлері зиянды әдеттері жоқ аналардағы осындай балалардан айтарлықтай ерекшеленеді.

Отбасындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларының бала денсаулығына әсері оның өмірінің алғашқы күндерінде-ақ көрініс бере бастайды. Бұл кезде отбасының бала дене бітімі мен аурушаңдық деңгейіне әсері оның өмірінің алғашқы жылдарында айтарлықтай күшті. Атап айтқанда, сәтті отбасылардағы балалардың барлық жас топтарында аурушаңдық деңгейі әлеуметтік қатер факторлары бар отбасылардағы балаларға қарағанда төмен екені анықталды. З.А.Хуснутдинованың деректерінен, осылайша, сәтті отбасылардағы балалардан аз ауыратын саны 60%, жиі ауыратындар 9%, ғана құраған, ал әлеуметтік қатер факторлары бар отбасыларында аз және жиі ауыратындардың үлесі сәйкесінше 17,8 және 38,8% құрады. Соңғы жылдары балалар денсаулығына әсер ететін факторларға байланысты қатер тобындағы балаларды қалыптастыру бойынша елеулі тәжірибе жинақталған. Балаларды «қатер» тобына енгізуге мүмкіндік беретін критерийлер анық берілген [29]. Қатер бағыттары анықталып, осындай балаларға диспансерлік бакылауды жүргізу бойынша медициналық-ұйымдастырушылық іс- шаралар әзірленген. Балалардың жеке топтары үшін емдеу- алдын алу шаралары әзірленіп, кеңінен енгізілуде, олар: жиі ауыратындар; дене салмағы ірі; мерзіміне жеткізбей туылғандар [30]; көп балалы отбасылардан; білім алып жүрген аналардың балалары; жас отбасыларындағы өмірнінің алғашқы 7 жылындағы балалар; құрамы толық емес отбасылардағы балалар; көшіп-қонып жүрген тұрғындардың балалары [31].

Балалар денсаулығын және оның қалыптасуындағы жеке медициналық-әлеуметтік факторлардың рөлін зерттеу шетелде жүргізілген: Ұлыбританияда [32], Германияда, АҚШ және басқа елдерде. Көптеген шетелдік авторлар әлеуметтік-гигиеналық факторлардың балалар аурушаңдығына әсерін зерттеп жүр [33]. Соңғы жылдары ұрық және нәресте патологиясының пайда болуы қатеріндегі жеке факторларға арналған еңбектер шыққан, олар: анасының темекі тартуына, жүкті әйелдің дәрілік заттарды қолдануына, мерзімінен бұрын босанудың клиникалық және акушерлік факторларына [34].

Қалыптасқан жағдайда пайда болуында және дамуында өз заңдылықтары мен дамуы бар объективтік құбылыс ретінде балалар денсаулығын ұғынып-түсінумен шектелу жеткіліксіз. Бала жасындағы тұрғындардың түрлі топтарында аумақтардағы, аймақтардағы балалар денсаулығының ерекшеліктері мен сипаттамаларын айқындай отырып, осы құбылыстың әлеуметтік біртексіздігін анық түсінгенде ғана мүмкін [35].

Қорытынды. Осылайша, өмір сүру ортадағы экологиялық - гигиеналық өзгерістер балалардың денсаулығына зиянды әсер ететіндігі және сонымен қатар осындай зиянды себептердің әсерінен балалардың аса жетілмеген иммундық жүйесінде және ішкі ағзаларында патологиялық өзгерістер туындайтындығын көрсетіп отыр. Осы себептермен қатар балалар организіміне әлеуметтік-гигиеналық, экономикалық және тұрмыстық себептер де кері әсерін тигізетіндігі мәлім болып отыр. Бұл зерттеуді ары қарай жалғастыруды қажет етіндігін көрсетеді.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Байдаулет И.О., Досыбаева Г.Н., Намазбаева З.И. Влияние свинца на метоболический статус детей промышленного города и пути его коррекции // Республиканский научный журнал «Вестник Южно-Казахстанской фармацевтической академии. - Шымкент: 2013. - №2(63). - С. 37-38.
2. Булешов М.А., Исаева А.Е., Ескерова С.У., Долтаева Б.З., Жамалова М.С. Совершенствование системы прогнозирования и профилактики рождения детей с врожденными пороками развития. // Республиканский научный журнал « Вестник ЮжноКазахстанской фармацевтической академии. - Шымкент: 2013. - №2(63). - С.69-70.
3. Тулебаев К.А., Исина З.Б., Жакешщбаев Н.А., Каржаубаева Ш.Е. Результаты медицинского обследования школьников в возрасте 15-17 лет // Проблемы, опыт и перспективы развития программы провидения скрининга, раннего выявления заболеваний, динамического наблюдения и оздоровления населения Республики Казахстан: материалы международной научнопрактической конференции. - Астана: 2004. - С. 307-310.
4. Айриян А.П. Социально-экономическая очаговость болезней человекам // Советское здравоохранение. - 1989. - №8. - С.11-17.
5. Овчаров В.К. Демографические процессы формирования здоровья населения в современных условиях // Здоровье и здравоохранение. Проблемы и перспективы. - М.: 1991. - С.39-100.
6. П.Альбицкий В.Ю., Пуртов И.И., Федорович Л А. и др. Новая форма медицинского обеспечения детей раннего возраста и ее эффективность // Здравоохранение Российской Федерации. -1991. - №6. - С. 10-12.
7. Хомич М.М. Комплексная медико-социальная оценка здоровья детей, посещающих детские дошкольные учреждения, в различных регионах Северо-Запада России: Автореф. дисс. ... канд.мед.наук - СПб., 1996. - 49 с.
8. Оберг Л.Я. О динамическом изучении состояния здоровья детей // Здравоохранение Российской Федерации. - 1981. - №3. - С. 18-20.
9. Овчаренко С.А. Методические подходы к изучению проблемы инвалидности с детства // Здравоохранение Российской Федерации. - 1993. - №11. - С. 21-23.
10. Хуснутдинова З.А. Пути совершенствования медико-социальной по-1 мощи детям-инвалидам и их семьям // Российский педиатрический журнал. - 2001. - №2. - С.60-63.
11. Александров A.A., Прохоров A.B., Александрова В.Ю. Организация профилактики курения среди детей и подростков // Здравоохранение Российской Федерации. - 1992. - №1. - С. 18-21.
12. Mills J.K., Graubard B.Y., Harley E.E. Maternal alcohol consumption and birth weight: How much drinking during pregnancy is safe? // J.Amer.Med. Ass. - 1984. - V.99, №2. - Р. 184-192.
13. Miyashita M. et all. The current problems of physical phitness in Japanese children // Journal sport Med phis. Fit.-vip.27. - 2008. - №2. - P.217-227.
14. Баранец JI.A. Социально гигиеническая характеристика детей, рожденных вне брака // Здравоохранение Российской Федерации. - 1986. - №2. - С. 21-23.
15. Newacheck P.W. Poverty and childhood chronic illness // Arch. Pedi-atr.Adolesc.Med. -1994. - V.148, №11. - Р. 1143-1149.
16. Nord C.W., Zill N., Prince C. et al. Developing an index of educational risk from health and social characteristics known at birth // Bull. N.Y. Acad. Med.: J.Urban Health. - 1994. - V.71, №2. - Р. 167-187.
17. Panto E., Eiben O.Y. Sozio-okonomische Unterschiede im Wachstum der ungarischen Kinder: ein vorlaufiger Bericht // Arztl.Jugendkd. - 1984. - Bd.75., №4. - Р. 213-222.
18. Алексеев C.B. Современное состояние экологии детства и возможность устойчивого развития российского общества // Российский педиатрический журнал. - 1999. - №3. - С. 8-11.
19. 30. Алексеев C.B., Пивоваров Ю.П. Экология человека. - М.: 2001. - 640 с.
20. Балева Л.С. Основы системного и оперативного анализа взаимодействия биологических, медико-организационных и социально-гигиенических факторов риска детской смертности: Автореф. дисс. ... д-р.мед.наук - М.,1987. - 42 с.
21. Балыгин М.М., Дмитриев В.И. Некоторые мнения врачей о проблеме улучшения здоровья детей раннего возраста // Здравоохранение Российской Федерации. - 1997. - №5. - C.33-36.
22. Зинкер Г.М. Медико-социальное исследование врожденных аномалий развития у детей Севера: Автореф. дис. ... канд.мед.наук - СПб., 1998. - 48 с.
23. Иванов А.Г. Оценка здоровья детей раннего возраста в зависимости от социальных и биологических факторов // Здравоохранение Российской Федерации. - 1993. - №9. - C. 17-19.
24. Шнейдерман H.A. О факторах формирования здоровья детей на первом году жизни (обзор литературы) // Здравоохранение РСФСР. - 1988. - №4. - С.20-24.
25. Янушавец О.И. Роль школы в формировании здоровья детей на современном этапе // «Выход из экономического кризиса а Санкт-Петербурге: проблемы ирешения». - СПб.:1993. - С.25-27.
26. Янушанец О.И., Шерстюк М.А. Школьник в семье: гигиенические про-блемы. - СПб.: 2002. - 78 с.
27. Brazelton T.B. Working with families: Opportunities for early intervention // Pediatr.Clin.North Am. - 1995. - V.42., №1 . - P. 1-9.
28. Dobson F. How to Parent. - Los Angeles: Nash Publishing Corp., 1970. - 347 р.
29. Douglas I. Health and survival of infants in different social classes // Lancet. - 199l. - №6600. - Р. 440-446.
30. Earls F. The epidemiology of depression in children and adolescents // Pediatr. Ann. - 1984. - №13. - Р. 23-28.
31. Fergusson D.M., Horwood L.J., Shannon F.T. Social and family factors in childhood hospital admission // J.Epidemiol. Commun.Hlth.-1986. - V.40. - №1. - Р. 50-58.
32. Fortney J.A., Higgins J.S.E. The effect of birth interval on perinatal survival and birth weight // Publ.Hlth. - 1984. - V.98., №2. - Р. 73-83.
33. Freidank I. Sauglingesterblichkeit: Ergebnisse einer Sonderunter-suchung über die Sauglingesterblichkeit in Bayern, 1973 unter besonderer Berücksichtigung sozialhygienischer Faktoren // Bonn. - 1976. - Р. 75-86.
34. Garsia J., Elborne D. Future research on work in pregnancy. In'.Chamberlain G. (ed) Pregnant women at work // Royal Society of Medicine and Macmillan. - London: 1984. - Р. 273-288.
35. Kandel D.B., Davies M. Epidemiology of depresse mood in adolescents // ArC. Gen. Psychiatry. - 1982. - №39. - Р. 1205-1210.