Қазіргі таңда қалқанша безі аурулары тек Қазахстанда ғана емес, бүкіл элемде ең көп тараған ауру болып отыр. Жүргізілген ем жэне сауықтыру шараларына қарамастан қалқанша безі аурулары өсу үстінде. Гипотиреоздың клиникалық кезеңінде, қалқанша безінің гормонды түзуге толыққанды мүмкіндігі болмағанда, йоды бар препаратты қабылдау, симптоматикалық емдеу жолы болып табылады. Иодпен байытылған суды егеуқұйрықтарға беру арқылы олардың қалқанша безі жасушаларының морфологиялық құрылымына эсері зерттелді.
Ауыз суы (иісі, дәмі, мөлдірлігі, т.б.) және химиялық құрамы адам организмі үшін қауіпсіз болып табылатын табиғи су. Адам денсаулығы ауыз судың сапасына тікелей тәуелді. Ауыз суға мемлекеттік санитарлық талаптар қойылады. Олардың негізгілері: иісі мен дәм көрсеткіші 2 балдан аспауы керек; түсі 200-тан төмен, мөлдірлігі 30 см-ден артық; лайлығы 2 мг/л-ден аз, кермектілігі 7 - 100 ммоль болуы керек [1].
Хлормен ауыз суды залалсыздандырады, өйткені хлор күшті тотықтырғыш, ауру туғызытын бактерияларды жойып жіберуге қабілетті. Алайда ауыз су алынатын өзендер мен көлдерде ағынды сулармен келген көптеген түрлі заттар болады. Солардың кейбірімен хлор реакцияға түседі. Нәтижесінде түрлі жағымсыз қосылыстар түзіледі, мысалы, хлор мен фенолдың қосылысы, ол суға жағымсыз иіс береді және бауыр мен бүйрекке әсер етеді. Сонымен қатар хлор бензолмен, толуолмен, бензинмен қосылыс түзіп диоксинге, хлороформға, хлортолуолға және басқа да канцерогенді заттарға айналуы мүмкін.[2].
Иод - адамдар үшін және жануарлар үшін қажетті микроэлемент. Адам ағзасында 20 - дан 50 мг - ға дейін иод жинақталады. Оның 10 - 25 мг бұлшықеттерде, ал қалқанша безінде 6 - 15 мг иод жинақталады. Иод ағзадан бүйрек арқылы (70 - 80% дейін), сүт, тері және сілекей бездері арқылы, аздаған бөлігі өт арқылы шығарылады.
Адамның иодқа деген тәуліктік сұранысы 20 - дан 240 мкг - ға дейін. Иодтың жеткіліксіз болу проблемасы дүние жүзінеде көптеген азаматтарды алаңдатуда. Жер бетінде иод жеткіліксіздігінен 1,5 миллиард адам зардап шегуде. Қазақстанда да әсіресе Алматы қаласында да иод тапшылығынан зардап шегіп жатқан адамдар көп. Үнемі иодтың ағзада тапшы болуы тіпті ересек адамдардың да ақыл - ойдының аздығына алып келеді. Бұндай адамдар көбіне тез ашуланатын болып келеді, сондықтан да жұмыста да, жеке өмірінде де сәтсіздіктерге көп ұшырайды [3].
Мақсаты: иодтың жеткіліксіздігінің алдын-алудың бір жолы ретінде ауыз суын иодпен байыту. Осы мәселені шешу мақсатында егеуқұйрықтарға иодпен байытылған су беру арқылы, тәжирбие жүргізіліп, қалқанша безінің жасушаларының морфологиялық өзгерістерін анықтау. Материалдар мен әдістер: зерттеу материалы ретінде салмағы 200-220 грамм, жас мөлшері 4-5 айлық Вистар саласына жататын ақ егеуқұйрықтардың қалқанша безі алынды. Экспериментальді моделді жасау барысында тұрақты түрде егеуқұйрықтарға құрамы бойынша әртүрлі сулар қолданылды. Тәулік сайын таңғы сағаттарда 8-9 сағ., 1 ай барысында сулар жаңартылып отырды. Жануарларды 3 топқа бөлдік: 1) бақылау тобы, ондағы жануарларға кранның суы; 2) тассай + йодтың қалыпты мөлшері, 3) тазартылған су берілді. Барлық топтағы жануарлады зерттеу 30 тәулік өткеннен кейін жүргізілді.
Зерттеу нәтижелері төмендегідей болды: қалқанша безінің фолликулаларының үлгісін зерттеу үшін, Майердің қышқылды және гематейні әдістері арқылы үлгілер дайындалды [4].
Бірінші - бақылау тобы. Кран суы берілген топ егеуқұйрықтарының қалқанша безін морфологиялық зерттегенде келесі өзгерістер анықталды: қалқанша безі тіні фолликулдарының пішіні көп жағдайда біркелкі, кейбір бірен-саран фолликулдарда эпителийі сылынып түскен. Бұл жасушалар дистрофия және некроз жағдайына ұшыраған. Айқын емес стромалық ісінуі байқалады. Барлық жасушалардың цитоплазмасы біркелкі боялған. Кейбір фолликулдарда бірен-саран фолликулярлық эпителиялар гиперсекреция жағдайында (сурет-1).
Екінші – Тассай минералды суына күнделікті мөлшердегі йод ^сылFан су. Минералды тассай суы жэне күнделікті нормадаFы иод берілген топ егеуқұйрықтарының қалқанша безін морфологиялық зерттегенде келесі өзгерістер анықталды: қалқанша безі тінінің фолликулаларының эпителийі ісінген. Фолликулалар негізінен біркелкі көлемді. Фолликула аралық эпителийдің ісінуінен көпшілік фолликулалардың қуысы жабық. Фолликулалық эпителийдің ядросы базальды мембранаFа жа^ıндаFан.
Кейбір фолликулаларда фолликулалық эпителийдің айқын десквамациясы байқалады. ШыFару түтіктерінің кеңеюі біркелкі емес. Безді эпителийдің өткізу жолдары бөлшектенген жэне қуысы жабық. Осындай өткізу жолдарындаFы эпителий еріген. Фолликулалардың базальды мембранасының ісінгендігі байқалады. Кейбір шыFару өзектерінің шьныңқы эпителийінің ошақты пролиферациясы байқалады жэне қуыстың аздаFан жабылуы да байқалады (сурет-2).
Үшінші - тазартылFан су. Дистилденген су берілген топ егеуқұйрықтарының қалқанша безін морфологиялық зерттегенде келесі өзгерістер анықталды: қалқанша безі тінінің фолликулалары домалақ жэне сопақша пішінді. ЯдродаFы хроматин біркелкі емес. АздаFан бөлігінде гипохромды ядролар байқалады. Фолликулалық эпителий ісінген. Фолликулалық эпителий ядросы эртүрлі деңгейде орналасқан: жасуша негізінің ортасында жэне шыFару өзегіне жақын. Көпшілік фолликулалардың қуысы өзгерген, қатты тарылFан. Фолликулалар негізінен бір – біріне тыFыздалып орналасқан. Кейбір шыFару өзектеріне секрет жина^галFан. Шьныңқы эпителийде пролиферация ошақтары байқалады. Фолликулалық эпителий жасушаларының көпшілігінің цитоплазмасы дэнекті немесе торлы құрылысты. ШыFару өзектерінің айналасында өзек қабырғасының тегіс емес ісіну ошақтары байқалады (сурет- 3).
Қорытынды: біздің зерттеу жұмысымыздың нэтижесі ауыз су құрамының эртүрлі болуы жануарлар қалқанша безінің ұйымдасу құрылымына эсер көрсететінін анықтады. Қалқанша безіндегі фолликулалар пішіндері өзгеріске ұшырап, секреттер мөлшері ауыт^нан, кейбіреулерінде секрет жоқ. Секретті синтездейтін тироциттердің пішіндері де өзгеріске ұшырап, түлеу процестері жүрген. ЯFни, ауыз судың жаFымсыз құрамы қалқанша безінің ұйымдасу құрылымында морфологиялық өзгерістер туындатанынын көрсетті. Біздің алFан мэліметтеріміз эдебиетте келтірілген мэліметтермен сэйкес.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Сухоруков Г. Вода и здоровье // Экологическое образование в Казахстане. - 2008. - №1. - С. 27-30.
- Авчинников А.В. Гигиеническая оценка современных способов обеззараживания питьевой воды // Гигиена и санитария.- 2001. - №2. - С. 11-19.
- Ю.И. Афанасьев Гистология, цитология и эмбриология. - М.: ГОЭТАР«Медицина», 2013. - 497 с.
- Практические рекомендации по лабораторному исследованию функции железистых органов // Проблемы эндокринологии. - 2004. - Т.50, №4. - С. 30-39.