Бұл маĸаладагы сыбайлас жемĸорлыĸ мэселесі еліміздіц гана емес галамдыĸ мэселе болып табылады. Бұл мэселеніц бүгінгі тацдагы көтерілу дэрежесі жогары, сондыĸтан бұл мэселеніц шешілу жолдарын көрсету, күресу, алдын алу шараларын ĸолдануды көрсету өте мацызды.
Мемлекетімізде басĸару аппаратымен бірге пайда болган сыбайлас жемĸорлыĸ - элемніц ешĸандай елі, ешĸандай саяси жүйесі саĸтандырылмаган жагымсыз ĸyбылыс. Ол - саяси, экономикалыĸ, ĸылмыcтыĸ түбірге ие бола отырып, адам ĸызметiнiц барлыĸ аяcына кiредi, ягни саяси, элеуметтiк өмірді бұрмалайды, экономикалыĸ өсуді бөгелтеді, демократияныц негіздерін сетінетеді, азаматтардыц мемлекетке деген cенiмiн түсіреді. Өзін демократиялыĸ, зайырлы, ĸyĸыĸтыĸ жэне элеуметтiк мемлекет ретiнде орныĸтыра отырып [1], егемендік тізгінін ĸолына алганына жиырма жеті жылдыĸ тэжірибесі бар мемлекетіміз үшін жемĸорлыĸпен күрес мэселесі басымдылыĸ көрсетіп отырган міндеттерініц ĸатарынан түскен емес.
"Сыбайлас жемĸорлыĸ" деген түсініктіц түбірінде - "парага сатып алу", "пара" ретінде, "corruptio" деген латын сөздері жатыр. Рим ĸyĸыгында cондай-аĸ "corrumpire" түсінігі болган, ол жалпы сөзбен айтĸанда - "сындыру, бүлдіру, бұзу, заĸымдау, жал гандау, парага сатып алу" деген түсінік бере отырып, ĸyĸыĸĸа ĸарcы іс-эрекетті білдірген [2, 65б].
Орыс тілініц түсіндірме сөздігі сыбайлас жемĸорлыĸты пара беріп сатып алу, лауазымды адамдардыц, саяси ĸайраткерлердiц cатĸындыгы ретінде сипаттайды [3,122б]. Жемĸорлыĸ - мемлекеттік басĸару ^рылымдарындагы лауазымды ĸызметкерлердiц өздеріне тапсырылган ĸызмет мүмкіндіктерін жеке бастарыныц пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану маĸсатында жасаган ĸогамга ĸауiптi қылмыстық іс-эрекеттері. Жемĸорлыĸтыц жалпылама белгілері: лауазымды адамныц өзініц немесе делдал арĸылы пара берушініц немесе оныц өкілі болган адамныц пайдасына жасаган іс-эрекеті (эрекетсіздігі) үшін аĸша, багалы ĸагаздар, өзге де мүлік, мүлік ĸyĸыгы немесе мүлік сипатындагы пайда түрінде пара алу, туыстыĸ, жерлестік, т.б. жаĸындыĸтарына байланысты ĸызметке ретсіз ĸабылдау жэне көтермелеу, сондай-аĸ, мемлекеттік жэне ĸогамдыĸ мүліктерді талан-таражга салу [4, 29б].
Жемқорлықтың пайда болуының басты бiр себебi: қогамда өмір сүру нормалары сақталмайды, заңдар болганмен, оны ешкiм басшылыққа алмайды. Заңды талаптарың орындалмайды, істеген жYмысына лайық сыйақы ала алмайсың. Басқалары, ептiлер аягыннан шалып, жолыңды орап кетедi. Соны өз көзінмен көргеннен кейін сол жолга түсуге мэжбүр боласың. Еткен еңбегіңе, біліміңе, күш-жігеріңе деңгейлес шен алу үшін амалсыздан заңсыз жолга түсуге мэжбүр боласың. Өйткені, қазіргі қогамда қалыптасқан ахуал солай болып тұр. Әрбір қызметкер жұмысын өзіне жүктелген мөлшерде, жалақысы төңірегінде адал қызмет етсе, атқарган қызметі үшін қосымша сый дэметпесе, адамдар пара беруге ешқашан Yмытылмас едi. Қогам да заңмен жYмыс істеп, одан тыс эрекеттерге бармас едi.
Мемлекетте жемқорлықтың бел алуы көлеңкелі экономиканың пайда болып, экономикалық өсу қарқынының тежелуіне жэне элеуметтік, саяси шиеленістердің күрт асқынуына Yрындырады. Сонымен қатар жогары лауазымды мемлекеттік қызметкерлер жаппай жемқорлыққа салынган жагдайда құқық қоргау органдары оларды жасагаи қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілікке тарта алмайтын жагдай қалыптасады. Жемқорлық жасалу түрлеріне қарап екіге бөлінеді: жекелеген лауазымды қызметкерлер жасаган қылмыстық іс-эрекет жэне бірнеше лауазымды қызметкерлер бірігіп жасаган қылмыстық іс-эрекет [5, 78б]. 1989 жылы элемнің дамыган 37 мемлекеті халықаралық бизнестегі жемқорлыққа қарсы күресу туралы конвенцияга қол қойды. Қазақстанның халықаралық бизнестегі жемқорлыққа қарсы күрес конвенциясына қосыла отырып, ТМД мүшелерінің ішінде ең алгашқылардың бірі болып 1998 жылы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" заңды қабылдады. Одан кейің нарықтық экономикага туындаган мэселелерге қатысты қогам талабына сай жаңа заң жобасы 18.11.2015 ж. қабылданды.
Осы Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындагы қогамдық қатынастарды реттейді жэне Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асыруга багытталган. "- деген сипаттама береді [6]. Сыбайлас жемқорлық - жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттiк функцияларды орындауга уэкілеттік берілген адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауга уэкілеттік берілген адамдарга теңестірілген адамдардың, лауазымды адамдардың өздерінің лауазымдық (қызметтік) өкілеттіктерін жэне соган байланысты мүмкіндіктерін жеке өзі немесе делдалдар арқылы жеке өзіне не үшінші тYлгаларга мүліктік (мүліктік емес) игiлiктер мен артықшылықтар алу немесе табу мақсатында заңсыз пайдалануы, сол сияқты игiлiктер мен артықшылықтарды беру арқылы осы адамдарды парага сатып алу. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат - сыбайлас жемқорлық тэуекелдерін азайтуга, қогамның мемлекеттік органдар қызметіне сенімін арттыруга багытталган құқықтық, экімшілік жэне ұйымдастырушылық шаралар жэне осы Заңга сэйкес өзге де шаралар. Қарсы шектеулер - осы Заңда белгіленген жэне сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алуга багытталган шектеулер. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл - сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің өз өкілеттіктері шегіндегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, оның ішінде қогамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мэдениетті қалыптастыру, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасауга ықпал ететін себептер мен жагдайларды анықтау жэне жою жөніндегі, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашу жэне тергеп-тексеру жэне олардың салдарларын жою жөніндегі қызметі. Аталмыш заң азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қоргауга, сыбайлас жемқорлық көріністерінен туындайтын қауіп-қатерден еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамсыз етуге, жемқорлыққа қатысты құқық бұзушылықтың алдын алуга багытталган. Қогамымыздың барлық саласына дендеп еніп бара жатқан жемқорлықтың жолына батыл тоқсауыл қойып, олардың зардаптарын жою жэне мүдделілерді жауапқа тарту - еліміздің ең басты міндеттерінің алдыңгы шебіннен ешқашан түскен емес. БYл мэселенің маңыздылыгы 2012 жылгы 14 желтоқсандагы "Қазақстан-2050" Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси багыты" атты Мемлекет басшысы Н.А.Назарбаевтың еліміз халқына арналган Жолдауында көрсетілген. Онда мемлекет пен қогам бірлесе отырып сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұруы керектігі атап өтілген. Мемлекет пен қогам жемқорлыққа қарсы күресетін бір күш болуга тиіс. Жемқорлық - жай құқық бұзушылық емес. Ол мемлекеттің тиімділігіне деген сенімді сетінетеді жэне ұлттық қауіпсіздікке төнген тікелей қатер болып саналады. Біз түпкі мақсатымыз - жемқорлықты құбылыс ретінде жою үшін жемқорлыққа қарсы заңнамаларды жетілдіру арқылы жемқорлықпен күресті қатты күшейтуіміз керек [7]. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықты азайту жэне жою үшін жалпы мемлекеттік шаралардың біртұтас кешенi жасалды, мемлекеттің қаржылық бақылау тетігін қолдану жолымен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды қарастырган бірқатар заңдар, сыбайлас жемқорлықпен күрес багдарламалары қабылданды. 1998-2015 жылдары аралыгында қабылданган заңдық актілер, сыбайлас жемқорлықпен күрестің Мемлекеттiк багдарламаларын талдау барысында, оларда сыбайлас жемқорлыққа қарсы элеует салынган жэне сыбайлас жемқорлықтың қарсы іс- қимылды заңды қамтамасыз ету шараларының бірқатары жүзеге асырылганын көрсетеді. Бірақ, осы күнге дейін қолданылган шаралардың нэтижесі байқалмайды, сыбайлас жемқорлық қогамның барлық құрылымдарын уландыруда, ол жайында бұқаралық ақпарат қүралдарындагы көптеген мақалалар куэ. Сыбайлас жемқорлықтың биiк латенттігі себебінен, ресми санақ оның деңгейі мен даму серпiнiн толық мөлшерде ашып көрсете алмайды. Сыбайлас жемқорлықпен күрестің тетіктерінің қаталдандырылуы өз бетінше онымен күрестің нэтижелі құралы бола алмайды, сондықтан жауапкершілікті күшейту жэне сыбайлас жемқорлық қызметтері үшін жазалар басқа да кешенді шаралармен үйлестірілуі керек, соныц ішінде мадақтау жэне ынталандыру құралдарын қолдану, сатылмайтын жэне адал парызды насихаттау, сондай- ақ мемлекеттік істерді басқару тетігініц жетілдірілуі қажет. ₧рcетiлген жағдайлар сыбайлас жемқорлық мэселелерiнiц жаFымсыз элеуметтiк-саяси, экономикалық жэне кұқықтық құбылыс ретінде зерттелуі оныц қоғамдағы көкейкестілігін куэландырады. Сыбайлас жемĸорлыĸĸа ĸарсы іс- қимылдыц қазіргі кезецдегі негізгі белгісі ретінде сыбайлас жемĸорлыĸĸа ĸарсы саясат субьектілерініц эріптестігі қағидасына, онымен күресу кезінде алдын алу шаралары мен ізгілік бастауларыныц басымдылығына негізделген оныц жалпыхалыĸтыĸ сипаты болуы керек [8].
Сыбайлас жемĸорлыĸты билiк ĸатац зацдарды ĸолданумен, ауыр жазаларға барумен, ĸорĸытумен ғана жеце алмайды ғой, өйткені, ол қоғамдағы жағдайға, адамныц рухани-имандылыĸ децгейiне байланысты дүние. Роберт Оуэн айтĸандай, адамдардыц руханияты олар өмір сүргіп жатқан ортаға, қоғам ахуалына тікелей байланысты. "Ақылды, сезімге бай адамдарды тэрбиелеу үшін, - деп жазды ол, - алдымен ĸолайлы жағдайды жасау керек, сонда ғана адамдардан парасаттылыĸты күтуге болады". Сол парасаттылыĸтыц аздығы да жемĸорлыĸтыц ауыздыĸталмауына себепшi болуда.
Ойшыл Ш.Құтаяқовтыц пайымдауынша cыбайлас жемĸорлыĸ, көзге көрінбейтін ĸылмыстардыц қатарында болғандықтан оныц ізіне түсіп, қолынан ұстап алу қиын. Ол табиғатында құпия түрде жүзеге асырылатын жымысĸы ĸылмыстар ĸатарына жатады. Ұстала қалған күнніц өзінде неше түрлі түлкі бұлтацға салып, жазадан сытылып кетудін сан түрлі айлаларын іздейді. Бірақ не нэрсеніц де шегі бар, қанша жерден құтылып кетуге тырысса да жұртшылық алдында бет пердесі ашылады. Бұл арада бұқаралық ақпарат құралдары арқылы беріліп жататын қылмыстық хроникалар, жемқорлық тақырыбындағы түрлі жанрлы хабарлар, мерзімді басылымдардағы эшкерелеу маĸалалары, ресми семинарлар мен басĸада бас ĸосуларда осы мэселелер төцірегіндегі ой бөлісу саяси ерік-жігерді арттыра түседі. Бірақ бұл арада "жемқорлық-қоғамдык дерт, онымен баршамыз аяусыз күрес жүргізуіміз керек" деген сияĸты үндеулерден гөрі сыбайлас жемĸорлыĸ наĸты адамдарға ĸандай наĸты кесапатын, зиянын тигізді деген сауалдарға жауап іздеген элдеĸайда ұтымды болмаĸ [9]. Бұдан байĸайтынымыз, жемĸорлыĸпен күрестегі негізгі эрекеттердіц алдыцғы ĸатарында азаматтардыц кұқықтық санасын көтеру қажеттілігініц болуы. Азаматтар ел ішіндегі қоғамдық тэртіпті нығайтуға, ĸылмыспен күреске бастайтын мацызды ĸадам - сыбайлас жемĸорлыĸĸа ĸарсы күрес мэселесіне саналы түрде келуі керек.
Сыбайлас жемĸорлыĸтыц мемлекеттіц бэсекеге қабілеттілігін едэуір төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта құруларды жүзеге асыруды тежейтіні, елдіц халыĸаралыĸ беделіне көлецке түсіретіні белгілі. Ец бастысы - адамдардыц қоғамдық демократиялыĸ негізіне деген сеніміне, зац мен эділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат түсіретіні даусыз.
Мемлекеттіліктіц тамыры терец жайған сайын сол мемлекеттіц қоғамдағы қалыптасып келе жатқан жаца мэселелері де қоғам санасыныц дамуы мен мэдениетініц эртүрліленетіндігін ескере отырып мемлекет тарапынан ĸолданатын шараларыныц да заманауилылығы ĸалыптасуы керек. Қазіргі тацдағы ĸолданылып жүрген техникалыĸ инновациялар мен ноу-хауларды ĸолдану арĸылы сыбайлас жемĸорлыĸты етек алуын ĸысĸартып алдын алу шаралары бір жүйеге келтіріліп жыл сайын жацартылып отырылуы ĸажет.
Қазіргі қоғам санасында қалыптасқан пікірді, мемлекетке деген сенімініц төмендеуі себептерін жоĸĸа шығару үшін көптеген шаралар жасалып жатыр, сондада күнделікті көріп, есітіп жүрген параĸорлыĸ туралы аĸпараттар азаматтарымыздыц санасындағы пікірлерін өзгертуге ешĸандай мұрша беріп жатĸан жоĸ, бұл эрине мемлекетіміз үшін адал ецбегін сіціріп жүрген азаматтарымыздыц эттеген- ай дейтін тұстары өкінішке орай.
Сыбайлас жемĸорлыĸ мэселесін зерттей отырып, сыбайлас жемĸорлыĸ мүдделі топтардыц экономикалыĸ мүдделерініц көлецкелі ыĸпал ету түрі ретінде осы мэселеге ĸатысты төмендегідей түйін жасауға болады.
Біріншіден, барлығы мойындағандай, сыбайлас жемĸорлыĸ - саясаттыц ажырамас бөлігі болып табылады. Өйткені лауазымдыĸ тұлғаныц игіліктерді бөлуге құқығы бар жерде, мүдделі тұлғалар тарапынан үнемі элеуметтік үқсастық жасау мүмкіндігі болып тұрады. Яғни, игілік деп біз тек ĸана материалдыĸ ресурстарды мецзеп тұрмаған болармыз, сонымен ĸатар оған лауазым иесініц түрлі эрекеттерге тыйым салу немесе рұқсат ету тағы басқа құқығы да жатады.
Екіншіден, сыбайлас жемĸорлыĸ жоғары децгейге көтерілуі бұл мэселеге шындап көціл бөлуді талап етеді. Заманауи жемĸорлыĸпен күресу шаралары тек ĸана репрессивтік сипатта болмауы ĸажет, зацнамалардыц да жетілдіруіне баса назар аударған жөн.
Үшіншіден, осы қоғамдық зауалға қарсы қоғамныц бірігуі жемқорлықпен күрестіц жецісіне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Толығырақ ĸарастыратын болсаĸ, сыбайлас жемĸорлыĸты терец зерттеуге толық қол жете қойған жоқ. Іс жүзінде, анық дүниеніц өзіне өмір күнделікті өзгерістер енгізіп отыр. Болашаĸта көлецкелі эрекеттер сыбайлас жемĸорлыĸтыц жаца түрлерін туындатуы эбден мүмкін. Қоғам мен мемлекеттіц алдындағы басты міндеті - осы ĸылмыстыц децгейін неғұрлым азайту болып табылады.
Жемқорлықты жағымсыз құбылыс ретінде жою үшін жемĸорлыĸĸа ĸарсы зацнамаларды жетілдіру арĸылы жемĸорлыĸпен күресті күшейте отырып, көлецкелі жақты тудырған тұлғаны бұқаралық ақпарат құралдары арқылы масқаралау арқылы қоғамныц, елдіц санасына жемқорлықтыц қандай қатерлі түнекке апаратын жол екендігін зац жэне БАҚ арқылы эбден санасына құйса - жақсы жетістіктерге экелер аĸ жол болар еді. Сыбайлас жемĸорлыĸпен күрес жүргізуде кұқыктық сананыц рөлін көрсету үшін сыбайлас жемĸорлыĸĸа ĸарсы күллі ĸауым болып аяусыз күрес жүргізу баршамыздыц болашаĸ үриаи алдындагы ĸасиеттi парызымыз екендігін естен шыгармауымыз ĸажет. Күрестіц табысты болмагы өзіне де байланысты екенін Қазаĸcтанныц эрбір азаматы саналы түсінуі тиіс. Пара беретін адамдар - пара алушылармен бірдей жауапкершілікте болатындыгын насихаттай отырып, ĸылмысты сырттан багып, үнсіз ĸалмай оны эшкерелеуде белсенділік танытуымыз керек. Осындай күрделі мэселелерді күллі ĸауым болып ĸолга алсаĸ - істіц элдеĸайда нэтижелі болары да күмэн тугызбаса керек.
Әдебиеттер тізімі
- Kа'iаĸстап Республикасыныц Консти- туциясы, 1995 жыл 30 тамыз (өзгерістер мен толыĸтырулар 10.03.2017 № 51-VI ҚР зацымен енгізілді). http:// www.zakon.kz
- Агыбаев А.Н. Уголовно-правовые и криминологические меры борьбы с коррупцией: Уч. пос. - Алматы, 2003.
- Д.Н.Ушаков. Большой толковый словарь современного русского языка. М., 2008.
- Борчашвили И.Ш. Коррупционные преступления: закон, теория и практика. Монография. - Алматы: Жеті Жаргы, 2008.
- Алауханов Е.О., Турсынбаев Д.Е. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан: Уч. пос. Под ред. Е.О. Алауханова. - Алматы. 2008.
- "Сыбайлас жемĸорлыĸĸа iс-ĸимыл туралы" Kа'iаĸстап Республикасыныц Зацы. 18.11.2015 ж. (30.11.2016ж. өзгертулер мен толыĸтырулар). http:// www.zakon.kz
- http://www.akorda.kz/ru/page/page_poslanie- prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-nazarbaeva-narodu- kazakhstana-14-dekabrya-2012-g_1355499089
- Абдыкаримов О. Избавиться от ржавчины // Каз.правда. - 2012. 8 декабря.
- Ķyтаяĸов Ш. Қазаннан ĸаĸпаĸ кетсе. Астана, 2012.