Maĸaлaдa осы қылмыстың криминалистикалық cипaттaмacы eгжeй-тeгжeйлİ тaлдaнылaды, сондай-ақ aдaм cayдacы қылмысын тергеудің epeĸшeлiĸтepi ĸapacтыpылaды.
Адам саудасы заңсыз кәсіпкерліктің бір түрі оолып табылады және бұл жеке тұлғаларға, сондай- ак мемлекетке қарсы жасалатын қылмыстардың бірі оолып саналады.
Адам саудасы - әлемнің кез келген елінде миллиондаған адамдарды адамдық қасиетерден айыруға әкеп соқтыратын жаьандык мэселелердің бірі болып табылады.
Адам саудасының ең бедгілі бір формаларының оір болып жыныстық қанау десек те, жүз мындаған құрбандар ықтиярсыз еңбек, үйдегі малай, қайыршы балалар немесе органдарын алу объектісі ретінде қолданылады.
Көптеген зерттеушілер адам саудасын есірткі мен қару-жарақ саудасьша қарағанда анағұрлым пайдалы кәсіпкерлік деп атап көрсетеді.
Ecỉpтĸi мен қару-жарақтарды тек бір рет қана сатуга болады, ал әйелдердің керсететін қызметін қайта-қайта сатуға болады.
Адам саудасының дүниежүзідіктабыстары АҚШ долларымен санағанда миллиардтаған долларлармен бағаланады. Мысалы, қазіргі құл иеленушілердің құлдарды сатудағы табысы жылына 7 миллиадтан аса жығылады [1].
ОБСЕ- нің мәлІметтері бойынша осындай құқыққа қарсы әрекеттердің құрбандарынын саны 800-900 мың адамға жетсе, олардың 30 % балалар және 18 толмаған жастар екен [2].
ҚР IIM мэлiмeттepỉ бойынша Қазақстан Республикасында тек 2014 жылы ғана адам саудасы қылмысымен байланысты 300 қылмыстық іс қозғалған, оны ішінде 23 қылмыс кәмелеттік жасқа толмағандарға қарсы жасалған қылмыстар. Қылмыстық істің осы категориясы бойынша жасалған қылмыстардың ĸeпш¡л¡гi Алматы қаласы мен Оңтүсгік Қазақстан облысына тиесілі екен.
БүгінгІ күні елімізде адамдарды ішкІ трафиктеу қылмысы кеңінен таралуда. Қазақстанда адам саудасы формасының кеңінен орын алып отырған түрі - жыныстық және еңбектік қанау болып отыр.
ҚР IIM мәліметтері бойынша 2015 жылдың басынан бастап кәмелетке толмағандарды жезөкшелікке тарту бойынша 9 қылмыстық іс қозғалды, кәмелетке толмағандарды саудаға салу бойынша 8 кылмыстық іс қозғалды.
Қазакстан Республикасы территориясында 2011 жылдан 2015 жылдың 9 айы ішінде ҚР Қылмыстық Кодексінің эртүрлі баптары бойынша тіркелген қылмыстардың санын мына төмендегі 1 кестеден керуге болады [3].
Зepттeл¡п oтьíгaн мәселенің кең таралғанына қарамастан оны зерттеу тек қылмыстық және
криминологиялык бағыттарда ғана жүргізілуде, ал тергеу тәжірибесі және бизнес оның алдын алу мен тергеуге қатысты әдістемелІк ұсыныстарга мұқтаж болып отыр.
Қылмыстық жазаланатын әрекеттІң криминалистикал ық сипаттамасы кез келген кылмыстарды тергеудін, жеке әдістемесінің бір элемент: болып табылады [4].
Кылмыстық бизнестің баска да түрлерІ сияқты адам саудасы қылмысы да нарықтык катынастың белгілі бір зандылыктарына бағынады және бүларға алдымен сүраныс және ұсыныс, даму, тиімділік, есепке алу қажеттілігі, өз тауарлары мен қызметін жарнамалау сияқты зандылықтарды жатқызуға болады.
Аталған факторлардың маңызды криминалистикалык мәні бар, себебі олар заңды түрде қылмыс жасау жолдарының белгілі бір түрін, сондай-ақ оның жеке элементтерІн анықтауға мүмкІндік береді.
Teprey тәжірибесіне жасалған талдаулардың көрсеткеніндей адам саудасы кылмысы мы на темендегідей сатылардан тұрады:
ші сать:. Адамдармен сауда жасау мақсатында потенциалдык кұрбандарды іздеу.
Бұл максатка жету келесі іс-әрекеттерді жүзеге acь:py нәтижесінде жүргізіледі:
- қүрбандықты достары, таныстары арқылы іздестіру;
- потенциалдык құрбандықтармен көшеде, клубтарда, барларда және басқа да мекемелерде танысу;
- жарнамалық хабарландыруларды баспа, электрондық және баска да бұқаралық ақпараттық - журнапдарда, газеттерде, теледидарларда Интернеттік ғаламторда орналастыру;
- потенциалдык кұрбандыктарды жұмыссыздар арасынан, еңбек биржаларынан Іздеу;
- құрбандықтарды белгілі бір элеуметтік топтардан, бел гілі Sip кызмет саласымен айналысатын топтардан, мамандандырылған мекемелердін ақпараттык жүйелерінен. мысалы жезәкшелікпен араласатындардың арасынан, медициналық мекемелерде cay органдар мен тіндер картотекасын қолданушылар арасынан, денсаулығы және қан тобы туралы ақпарат көздерІнен, әйелдер досанатын үйлерден жаңа туған нәрестелерден ата- аналары бас тартуы туралы акпараттардан, ақыл-есі кем адамдар арасынан, мүгедектер мен қайыршылар арасынан іздестіру, ші саты. Потенциалдық құрбандықты белгілі оір істі жүргізуге мәжбүрлеу және оны адам саудасы жүргізуге тарту, немесе оны зорлықпен иелену.
Бүл мақсатқа жету потенциалдык құрбандықтың ,мінез-құлқына бакылау жасау, күштеп зорлау немесе оны бағынуға мәжбүрлеу аркылы жүргізіледі.
Осы мақсатты жүзеге асыру жолында адам саудасымен айналысытындар мы на келесі әрекеттерді жүргізеді:
- • потенциалдык құрбандықты ұрлап әкету және оның қарсыласуға деген жігерін бақылаудағы бөлмеде ұстау арқылы жacытỵ немесе оның организміне психикалык процесстерді тежейтін, әртүрлі эсер ететін, затгарды енгІзу аркылы;
- алдап тарту (вербовка) арқылы
- ші саты. Қарсы агентерді іздеу және олармең өздерінің бақылауындағы тұлғаларға қатысты мүліктік сипаттағы заңсыз мәмілер жасау.
Карсы агенттерді іздестіру мына жолдармен жүргІзілуі мүмкін:
- достары немесе таныстары аркылы;
- ғаламтордың жаьандық жүйесі арқылы;
- жұмысқа орналастыру, осы саладағы қызметкерлерге мұктаж жұмыс бepỵшiлep туралы ақпараттық жүйеге ие компания қызметкерлері арқылы;
- адамдарды канайтын (адам енбегін заңсыз қолданатын) түлғалар арқылы мысалы, жезөкшелікпен айналысатындар үшін притондарды ұстайтындар, әртүрлі заңсыз немесе жартылай заңды өндіріс иелері, адам органдары мен тіндерІн тpaнcплaнтaциялaỵ немесе медицина саласында ғылыми зерттеумен айналысатын медициналық мекеме қызметкерлері арқылы;
- адамдардың еңбегін заңсыз қолдануды, мысалы кайыршыларды немесе басқа да криминалдык бизнестерді бақылайтын ұйымдасқан қылмыстык құрылым басшылары аркылы.
- ші саты. Құрбанды белгіленген орынға жеткізіп оларды еңбегін қанаушы қарсы агенттерге беру.
Бұл жұмыс мьtнaндaй іс-әрекеттерді жүргІзу аркылы жүзеге асырылады:
- жәбірленушілерді шыққан жерінен баратын жерІне дейін транзитсіз тасмапдау;
- жәбірленушілерді бір немесе бірнеше транзиттік мемлекеттер немесе аймақтар арқылы тасмалдау. Бұл тасмалдау мына мақсаттарда жүргізІлуі мүмкін:
а) құрбанның жүру жолдарын жасыру;
Бүл үшін жасырылған кұрбандар біраз уақыт уақытша пәтерлерде ұсталынып, тек содан соң ғана баратын орнына жіберіяеді;
б) оларды баратын жеріне топтап жинап апару үшІн қажетгі қүрбандар санын жинау;
в) транзиттік мемлекеттер аумағында олардын еңбегін уақытша қанау;
г) транзиттік мемлекеттер аумағында кайтадан сату;
д) құрбанды шығатын мемлекетІнен тікелей шыгару қиындыктуғызған жағдайда оның жіберілетін мемлекетін ауыстыру.
Адам саудасымен айналысатындарды құрбандарды тасмалдау формасына байланысты былайша бөлуге болады:
- жәбірленушілердің баратын жеріне адам саудасымен айналысытындардың керсеткен бағдары оойынша, бақылаусыз, өз еркімен баруы, бұл жерде қылмыскерлер бақылаусыз тасымалдауды қаржыландырады және оларды баратын жерІнде қарсы алуды үйымдастырады;
- жәбірленушінІ ез еркімен курьерге еріп жүруі арқылы тасмалдау;
- жэбірленушіні оның қарсыласуға деген еркін жою арқылы, яғни - транспорт кұралдарында байлап, қамап ұстау, оны организміне психикалық пpoцeccтepдi тeжeйтĩн зaттapды зopлaп eнгiзy арқылы тacмaлдay жэне т.б.
Бул қарастырылып отырған caты қүрбандарды oлapды баратын жepíнe жeтĸiзy үшін қажетті ĸ⅛жaттapмeн қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады. Мұндай қужаттарға мыналарды жатқызуға болады:
- жеке куэлік;
- Қазақстан Республикасы азаматының паспорты;
- шақыртулар, визалар, белгіленген елдерге бару үшін мемлекеттік шекаралардан өту үшін виза алуға қажетті медициналык, сақтандыру құжаттары;
Бұл құжаттар жасанды болуы мүмкін немесе заңды түрде алынуы мүмкін.
5 -ші саты.Жәбірленушіге катысты оның қарсыласуға деген еркін ж〇ю және оньщ осы күйіне мойын ұсынып, көнбісті болғызу мақсатында әрекеттер жасау.
Осы аталған мақсатқа жету үшін адам саудасымен айналысушылар жәбІрленушілерге қатысты мынандай әрекеттер қолдануы мүмкін:
- Алдау.
Потенциалдық құрбандарды адам саудасына тарту барысында жәбірленушілерге олардың жұмысы туралы, жұмыс жағыдайы, еңбек ақысы, жұмыс күнінің ұзақтығы т.с.с. әдейІ жалған мәлІметтер беру арқылы шатастырып алдап түсіредІ,
- ЖәбірленушінІ он ың ĸỉм екендігІн дэлелдейтін кужаттарынан айыру.
Мұндай құжаттардан айырылу жәбІрленушіні баратын еліне бару мүмкІндігінен, құқыққорғау органдарымен хабарласу мүмкіндігінен айырады.
- Психикалық эсер ету.
Жәбірленушіге эсер етудің бұл формасы жәбірленушінІң өзін және оның жакындарын өлтірем деп қорқыту, заттарын бүлдіру, адамдық қасиетін қорлау жэне тіл тигізу және т.б.арқылы жүргізіледі.
Психикалық эсер етудің ерекше түрі ретінде атап өтуге болатыны, жэбірленушіні қылмыс немесе құқықбұзушылықтың бІр түрін жасауға итермелеп сол арқылы оны құқыққорғау органдарына ұстап берем деп қорқыту.
Құқық бұзуціылықтың осындай көп тараған түрлеріне: көрнеу жалған құжаттарды заңсыз дайындау (төлқужаттар, визалар), мемлекеттік шекараларды заңсыз кесіп өту, баратын елдерінің тұру режимдерін және миграциялық заңдарды бұзу жатады.
- Физикалық зорлық жасау және белгілі бір әрекеттер жасауға күштеп кендІру.
МәжбүрлеудІң бұл формасы жэб¡pлeнỵшiнi бір рет немесе жүйелі түрде ұру, денсаулығына әр түрлі дәрежеде зиян келтіру, азаптау, бостандығын күштеп шектеу, жэбỉpлeнyшỉнİ жабы қ бақылаудағы ғимаратта ұстау, осы жабық бөлмеден басқа жерге бару тек күзетшінің бақылауымен ғана жүзеге асырылуы жэне т.б.
Тұлғаны жезөкшелікпен айналысуға тарту мақсатында оны зорлау, әр түрлІ сексуалдық сипаттағы күш қолдану әрекеттері жүргізІлуі мүмкін.
- Жәбірленушіні әдейІ карыздық кіріптарлыққа кІргізу немесе баска да кіріптарлық жағдайларда ұстау.
Мысалы, жәбірленушІні қанау орнына жеткізгеннен кейін одан жол қаражаттарын, құжаттармен қамтамасыз етуге кеткен ақшаны жэне т.б. қаражаттарды қайтаруды талап етеді.
Адам саудасын тергеу әдістемесін құраушы элементерінің құрылымын талдау барысында мына томендегідей қорытынды жасауға болады:
- Адам саудасының криминалистикалық сипаттамасының мазмұнын мыналар құрайды; алғашқы ақпараттардың сипаттамасы, ĸылмыc жасау жағыдайының сипаттамасы, қылмыс жасау жэне оны жасыру әдістері туралы мэл¡мeттep, адам саудасын жасау мexaнизмỉ туралы мэлiмeттep, жәбірленушінің типтiĸ тұлғалық epeĸшeлỉĸтepi туралы мэлiмeттep, қылмыскерлердің типтiĸ тұлғалык epeĸшeлiĸтepi туралы мэлiмeттep, қылмыстардың бapыншa көп таралған ceбeптep¡ туралы толық мэлiмeттep, анықтауға жaтaтын нeгiзгi жағдайлардьщ шеңбері.
- Аныкталуға жaтaтын қылмыстық ic бойынша дэлeлдeyгe жaтaтын нeгiзгı жағдайлар адам саудасының қылмыстық-құқықтық құрамының элeмeнттepi түрінде тoптacтыpылып бaяндaлyы тиic: қол сұғу oбъeĸтiciнe катысты нeгiзгi жағдайлар (қол сұғу неге бағытталған, задал неге ĸeлтipiлдi, оның көлемі жэне т.б), қол сұғушылықтың oбъeĸтивтiĸ жағына жaтaтын нeгiзгi жағдайлар (ĸ,aйдa, ĸaшaн, қалай, бip адам немесе бipнeшe адамдардың әрекетімен жасалған, олардың әрқайсысының рөлі, қандай жағыдайда, келтІрілген зардабы қандай, ĸeлтip¡лгeн задал, эрекет пен зардаптың арасындағы себепті байланыс, қылмыс жасауға мүмкіндік туғызған жағдайлар жэне т.б), кол сұғушылықтың субъектісіне қатысты негізгі жағдайлар (қол сұғушылықты KiM жасады, осы тұлғаны сипатгайтын мэліметгер, егер адамдардың тобымен жасалса олар кімдер жэне олардың әрқайсысының рөлі және т.б.), қол сұғушылықтың субъективтік жағына жататын негізгі жағдайлар (кінә, оның формасы, қасақана жасалған кінәдегі - себеп және мақсат).
Қолданылған адебиеттер тізімі:
- Аргументы и факты. 2004. № 1.
- http://www.sedinitza.ru/index.
- Аналитическая справка по торговле людьми за 2011 по 2015 годы. Учебный Центр подготовки специалистов по борьбе с нелегальной миграцией и торговлей людьми при Карагандинской Академии Министерства Внутренних Дел Республики Казахстан имени Бapимбeĸa Бeйceнoвaю, 2015 г. c.l 0.
- Дворкин А.И. Криминалистическая характеристика торговли людьми. Журнал Бизнес в законе.Bып,№l. 2007.