Мақалада ақшаның және ақша қатынастарының қазіргі әлемдегі эволюциясын зерттеу, электрондық ақшалардың пайда болуын, ақша қатынастарының және ақша жүйесінің даму сатысы ретінде көрсету, электрондық ақшалардың пайдаланылуын және дамуын талдау, электрондық ақшаларды енгізудегі отандық банктердің ролін бағалау, электрондық ақшалар қызметінің қазіргі проблемаларын зерттеу қарастырылған. Автор заңға сай Internet-банкингтің пайдаланушы саннын өсуіне байланысты, Intemet-банктердің қызмет көрсетуі арзандайтынына жеткізетінін байқады.
1960 жылдары ақшалай түрдегі эволюцияның қазіргі кезеңі басталды. Ақша-несие саласы соңғы 40 жылда электрондалудың екi кезеңін бастан өткізді [1, 65 б.].
Бiрiншi кезең (1960 жылдардың аяғы - 1980 жылдардың басы) - көтерме төлемдердің электрондық негізге ауысуынан құралды. Ол автоматты есептесу палатасының, клирингтік есептесу жүйелерінің, сонымен бiрге, электрондық трансферт жүйелерінің кең қолдануымен бейнелендi.Осы кезде төлемдерді басқару жүйесін оңтайландырудың, көтерме төлем деңгейіндегі несиелік және есептiк тәуекелдері азайтудың, жаңа қаржы өнімдерінің пайда болуына жағдай жасаудың, оған қол жеткізу құралдарын түрлендірудің сәті түсті [2, 208 б.].
Электрондық трансферт жүйелерінің кең қолданылуы нәтижесінде несие және дебет карталары сияқты бөлшек электрондық төлем құрылғыларының айналымға енуіне негіз болды. Осының нәтижесінде бөлшек есептердегi қағаздай төлем құралдарының пайдаланылуы едәуір азайды.
Дәстүрлі электрондық бөлшек төлеу құралдары тұтынушыға несие институттарындағы өз есептерiмен тиiмдiрек басшылық етуге мүмкіндік бердi (трансакциялық шығындарды азайту, есептеулердің ыңғайлылығы мен қауіпсіздігін жоғарылату). Алайда, олар дамыған елдердің ақша айналымында чектер мен қолма-қол ақшаны алмастыра алмады [3, 217 б.].
Электрондық коммерцияның дамуы, әртүрлі қаржы институттарының арасындағы ақшалай қор үшін бәсеке күрестің асқынуы мен бөлшек төлемдердің трансакциялық шығындарын төмендетуге деген сұранысқа, сонымен бiрге төлемдерді тікелей жүзеге асырудағы анонимдық қатынасқа ие болған және қаржы институттарымен делдалдықты талап етпейтiн жаңа электрондық төлем құралдарын iздеудi,принциптi түрде жаңа бөлшек төлем аспаптарының қайта өңделуін талап еттi.
Электрондалудың екiншi кезеңі (1990-шы жылдардан бастап қазіргі кезеңге дейін) бөлшек төлемдердің электрондық негiзiне ауысуынан тұрады. Ол есептерге (access products) және электрондық қазыналардың (e-money products) электрондық рұқсат беру базасында жаңаша төлеу құрылғыларының пайда болуымен бейнеленедi [4, 69 б.].
Электрондық ақшалар - бұл электрондық схемалардан тұратын,пластиктен жасалған төлем құралдары. Олар есептен есепке ақша аударуды, қағаз айналымының қатысуынсыз қазынаға электрондық сигналдардың берiлуi арқылы пайыздарды есептеп шығару және тағы басқа операциялардың жүруін білдіреді.Сөз жоқ, ХХ ғасырдың бұл технологиялары одан ары дамып, болашақта төлемнің кең таралған әдісі болады.
Электрондық ақша қолданатын төлем жүйелерінің ерекшелiгi - олардың эмитенті алдын- ала төлелген қаржының балама құны компьютердің қатты дискісінде,картаның шағын процессорында цифрлі түрде сақталады, онымен иесi ғана иелiк етіп, басқа құрылымда банктің трансакциясы кезінде тiкелей қатысуынсыз төлем құралы ретiнде қолдана алады. Есептеу бойынша операция өткізу үшін және жойылғанға рұқсат алу жүйесі үшін онлайн режиміндегі банкпен байланысты қажет ететін,магнитті жолағы бар қолданыстағы картадан олардың негiзгi айырмашылығы осы болып табылады [5, 53 б.].
Электрондық ақшалар эмиссиясының ақша массасына ықпалы бiр мәнді емес және кейбір қосымша ұсыныстардың қатарына тәуелді. Ықпал күшінің ұғымын анықтауға ақша массасы тәуелді болады,нақты айтсақ,оған электрондық ақшалардың қосылуынан , не қосылмауынан.Егер электрондық ақшалардың көлемін есептеуде ақша массасы есепке алынса, онда электрондық ақшалардың айырбасында клиенттің қолма-қол ақшасын банкпен босатқанда М0-агрегаты азаяды,сәйкесінше депозит көлемі артады. Демек,соңында, депозиттердi кеңейту нәтижесінде М1-агрегаты артады, ізінше, ақша көлемі өседі. Алайда, барлығы бiрмэндi емес. Егер орталық банк жақтан шығарылған электрондық қазыналардың көлеміне сөзсіз резервтегi талаптар енгiзiлсе, кеңейту депозиттері аздау болады, кейбiр экономистер орнатуға ұсынатын жүз пайыздық ставкамен резервтендіру тiптi болмайды, және ақша массасы өзгеремейді [6, 472 б.].
Жорамал бойынша электрондық ақшалардың ақша айналымның жылдамдығына ықпалы ақша массасының көлемнің қатты артуына әкелуі мүмкін , алайда, есеп айырысу жүйесі өзімен-өзі пайда болмайды: ақша айналымы мәмілеге келусіз жүзеге аспайды. Инфляция тәуекеліне қарағанда есептесу нәтижелерінің артуын жоғарылату оң қортынды береді.
Банк ісіндегі қатты бәсекелестік - инновацияларды қабылдамайтын, шектелген коммерциялық базасы бар банктердің ығыстыруына әкеледі. Бұл электрондық ақшаларды қабылдау өмірлік маңызды несие ұйымдары үшін қиындық туындатады.Қазіргі таңда әлемдік компъютерлік интернет желісінің байланысынсыз заманға сай кәсіпкерлік жүргізу мүмкін емес. Интернет мүмкіндіктері үнемі өсіп келеді: жаңа қызметтер пайда болуда, жаңа технологиялар енгізілуде [7, 165 б.]. Кәсіпкерлік саласында жаңа мүмкіндіктерге жол ашқан "виртуалды" экономика пайда болды. Кәсіпорындар мен фирмалар көбіне-көп есептеулер бойынша өз операцияларының жүргізуі үшін ғаламдық желiге кіруді пайдалана бастады. Бұл жаңалықтардың барлығы банктiк салаларды айналып өтпеді.
Қазақстандағы желілерінің көптігі олардың сәтті алғышарттарды құруына әкеп соқты және банкпен сыртқы ортаның байланысын тұрақты дамытты.
20-шi ғасырдың ортасынан бастап электрондық ақшалардың тарихы бастау алды. Алайда, осы уақыттан бастап электрондық ақшалардың жаңа формалары мен түрлері үнемі дамып жетілуде. 1970- 1990-шi жылдардан бастап дамыған елдерде болып жатқан төлемдер жүйесі мен баланстық iстегi түрлі технологиялық өзгерістерді анықтау үшін, метафора сияқты ұзақ уақыт бойы "электрондық ақшалар" терминi қолданылып келді. Бұл өзгерістер көтерме төлемдердің деңгейінде трансферттердің электрондалуында, сонымен бiрге банк аралық операциялардың автоматтандырылуында пайда болды [8, 27 б].
Осы өзгерістер төлемдердің басқару жүйесін жаңашалауға, несие және есептi тәуекелдерді азайтып, жаңа қаржы өнімдерінің пайда болуына жағдай жасап, оны ұтымды түрлендіруге мүмкіндік бердi.
1970 жылдар соңында банктiк қызметті оптимизациялауға талпынды, бірақ бұл талпыныс сәтсіз болды , мәліметтердің берілуінің кең ауқымды жүйелерін жасауы үшін үлкен iргелi шығындар керек болды. Биiк деңгейде техникалық мүмкіндіктер жеткiлiксiз болды, заңдық және банктiк саланы реттейтiн экiмшiлiк органдар сол кезде пайда болған қағаз басқару жүйесімен байланып қалды.
DigiCrashн⅛ серіктестігінің эксприменті электрондық ақшалардың дамыуында маңызды рөл атқарды. DigiCrashсi электрондық банкі 1 миллион жабдықталмаған киберақша капитализациясымен 1984 жылдың қазанында iске қосылды. Экспримент табысты болып шықты. Жобаға 1996 жылға қарай мынадай: Visa, MasterCard, Microsoft сияқты iрi серiктестiктер қызықты. 1997 жылдың ортасында 150 жобадан артық электрондық ақшалар негiзi бүкіл әлемде iске асты [9, 25 б.].
Алғашқы магниттi банк карталары 1993 жылдарда пайда болды. Осы жылдарда осы "электрондық ақшалар" термині бар алғашқы отандық жариялаулар да пайда болды.
1994-жылдары smart картаны пластиктен жасалған картамен салыстырған бiрiншi мақала шықты. 1996 жылдан 1999 жылға дейiн smart-тың негiзiнде төлем жүйелерінің дамуы болды, олар магниттi банктiк карталарды ығыстырды. Бірақ электрондық ақшалар бизнес банк-эмитенттерiмен бiрге болатын карточкалар ретінде шығарылды.
2000 жылдардан бастап, "электрондық ақшаларды" қолдануы бар есептеулер көпшілікке әйгілі болды [10, 47 б.].
Электрондық ақшаның дамуында төрт негiзгi кезеңді атап өтуге болады. Осы шарттылық электрондық ақшалардың дамуында айқын шекаралардың жоқтығымен, олардың бiр уақытта ақша жүйесінде бiрнеше түрлерінің және өздерінің формалары және электрондық ақшалардың түрлерінің дамуының әлі жетіп болмағанымен байланысты.
Электрондық ақшалардың даму тарихы банктiк есептердегі қағаз ақпаратты жазуларды электрондыққа ауыстырумен байланысты. Былай айтқанда, электрондық ақшалардың бiрiншi тарихи түрі электрондық банктік депозит болып табылады. Бұл шамамен 50-шi жылда 20-шы жүз жылдықтар.
Пластиктен жасалған картаға шағын процессордың орнатылуы сияқты электрондық ақшалардың жаңа түрлері 80-шi жылдарының екiншi жартысында пайда болды. Экономикалық көзқарастар бойынша, электрондық ақшалардың осы түрлері қолма-қол емес төлеу аспабы болып табылады. Дүкеншінің картасына сатып алушының картасынан электрондық ақшалардың тiзiмi қарыздардың мінделтемелерін сөндірмейді және тек қана банктiк есептер бойынша есептеудің жүзеге асыруы үшін алғышарт болып табылады. 90-шы жылдардың ортасында ақшалардың жаңа түрлерінің пайда болуы осы кемшілікті жеңді. Қаржылардың қолма-қол емес ақша түріндегі алдыңғы екi электрондық ақшамен салыстырғанда электрондық қазыналардың жаңа түрі қолма-қол ақша (банкноталар) аналогiмен шықты. Электрондық ақшалардың жаңа түрі бір тұтынушыдан басқаға делдалдардың (несие ұйымдары) қатысуынсыз өту қабілетіне ие болуы бұрын да керек болды. Басқа сөзбен айтқанда, бұл электрондық ақшалардың тек қана қолма-қол ақшаға тән, яғни, айналым құралдың функциясын орындау қабілеті бар.
Бұдан басқа, техникалық құрылым ретiнде, пластиктен жасалған картадан басқа, енді электрондық ақшаларды сақтайтын орынды дербес компьютердің қатты дискісі атқара алады.
Коммерциялық банктердің мiндеттемелерi болғандықтан, электрондық ақшалар туралы мәліметтер заңды төлем құралы болып табылмайды,дегенмен олардың айналым саласын едәуір қысқартады. Электрондық қазыналардың осы түрінің даму деңгейдің жеткіліксіздігінің негiзгi себебi - тұтынушылардың оған деген сенімнің жоқтығынан. Мысалы, электрондық ақшалар банктердің мiндеттемелерi болып табылады, анығын айтқанда қолма-қол ақша шығаратын мемлекетке қарағанда сенiмi түбегейлі төменде екені белгiлi жай [11, 109 б.].
Smart - карта - көп валюталық есептеулер жүргізу мүмкіндігі бар биiк деңгейлік қорғауларға ие болатын және кiрiстiрiлген шағын процессоры бар несие карточкасы. Ашық карталар үшін толық жадпен оқу және деректер жазбасына шектеулерi болмайтын; қорғалған жады бар мәліметтің оқу-жазу және алып тастауына рұқсат беретін, арнайы тетігі бар қолданушы карталар белгісімен танып бiледi. Қорғалған жады бар картасында, әдетте, теңестіру мәлімеллерінің өзгермейтін облыстары болады.
Кейбір смарт-карталар "Электрондық әмиян" бола алмайды. Смарт-карталар типтерін қарап шығамыз. Iшкi құрылымдарына және смарт- карталардың атқарылатын функцияларына байланысты үш түрге бөлуге болады: есептеуiш- карталар; жады бар карталар;шағын процессорлық карталар.
Банктер кейде қызмет көрсетуге Internet-шотке төмен тариф ұсынады. Норма ретiнде емес бұл әзірше ерекшелiк болып табылады. Internet-тi қолданушылардың сандары үлкеюдің арқасында электрондық ақшалардың және Internet-банкинглің мэлiмдiлiгi өсіп келе жатыр. Әр түрлі бағалар бойынша ең жақын екі-үш жылда On-line-нің төлем операцияларын ұсынған банктердің саны, бiрнеше жүздіктерге жетедi. Бұл, демек, Internet-банктердің қызмет көрсетуі арзандайды деген сөз.
Банктерге қазіргі технологияларды қорғаудың көп деңгейлі жүйелерін қолдануға мүмкіндік береді.Кәдімгі қол қою ретінде үйреншікті қағаз құжаттар, "виртуалды банктер" клиентке комбинациялық цифрлар, (Эцп ) деп аталатын электрондық цифрлық қол қоюды пайдаланылады. Мұндай қол қоюларды дискет чип немесе smart - карта кілтінің сақтаушысымен қызмет көрсете алады. Бұдан басқа, жүйеге кіру үшін қолданушыға пароль беріледі. Банктер сақтықтар үшін операциялардың іске асыруылуына қайтадан сұрау салуларды жиі қолданады. Бұдан басқа, оңашалықты қамтамасыз етулері үшін жұмыс істегенде әр түрлі Internet-те - өткізілген трансакциялар туралы барлық берілетін мәлімет облыстары тиісті хаттамалар бойынша шифрланады.
Электрондық ақшалар ақша массасын үлкейтпейді, бірақ анық түрмен айналым жылдамдығын үлкейтеді - тіпті үдету құралы және онда операциялардың қамтамасыз етуі кәдімгі ақшаны қолдану ыңғайсыз немесе мүмкін емес. Сондықтан, инфляцияның кейбір үлкеюін үдету айналым есебінен болуы мүмкін, алайда, бұл процесс негізінен оң баяулату, ақша массасының бір бөлігі қолданылмағанның арқасында инфляция ұстап қалуын мақұлдауға болмайды, өйткені операциялардың бір бөлігі жүргізілмейді, оны жүзеге асыру үшін ақша айналымның қазіргі формалары ыңғайсыз немесе тіпті мүмкін емес.
Электрондық ақшаларды қолдану өтімдігінен туындайтыны анық мәселеле, шынайы ақшалардың құнымен, міндеттемелермен бейнеленген және эмитентке салынатын бағалы қағаздарды қолдану мәселесі пайда болады. Осы саланы реттеуді бағалы қағаздар нарығында талап етуі мүмкін. Электрондық ақшалардың айналымын интернациялау электрондық ақшалардың пайда болуындағы негізгі зардаптардың бірі болып табылады, өйткені олар халықаралық бөлшек операциялардың кедергісіз іске асыру мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Дүкеншілер үшін, сатып алушылар үшін мұндай операциялардың іске асуы үшін интернетте дәл қазір қауіпсіз емес несие карталарында қолданылады. Осыған байланысты магнитті карталардың дәстүрі қазіргі технологиялардың интернетiндегi тартуын анық қолдану шағын процессорлық карточка қолданушы желiлерде және бастапқы бағдарланған электрондық ақшалар үлгілерінің дамуы болуы мүмкін.
Электрондық ақшалардың мәні қазіргі ақшалай айналым құрылымында қолма-қол ақшалай емес есептерi сияқты болып табылады. Олар уақыт өте келе айналым саласынан қолма-қол ақшаларды бiртiндеп ығыстырады. Банктер жылдамдықтарды үлкейтеді және қолма-қол ақшалай емес көмегімен есептеу процесстерi арзандатылады және қағазсыз есептесу жүйесіне ауысуы мен жаңа төлем құралдарының енгiзiлуi қызметкердің еңбек шығындарын төмендетеді. Сол кезде біздің елде қолма-қол ақша саласында маңызды өзгерістер болмайды.
Іс жүзінде, қолма-қол ақшаларды басып шығару және сақтау, тасу, шығынды кiшiрейту мақсатымен белсендi әрекеттерді қолданбайды. Жалғандардан банкноталарды қорғауды жоғарылатудың процессi олардың айналымы құнын жоғарылатады. Жуық арада қолма-қол емес ақшаға толықтай ауысу мүмкін болып көрінбейді.
Электрондық ақшаларға саудалық ұйымдармен ұсынылған басты талаптардың арасында келесілерді атап өтуге болады:
Бiрiншiден, қызмет көрсетудің арзандау бағасы. Сауда кәсіпорындары үшін ұсынылатын жаңа төлем шешiмдерi қымбат емес болу және сондай-ақ бәсекеге түсе алатын тек қана олардың таза пайдасын төмендету олар үшін өте маңызды болып табылады.
Екiншiден, электрондық ақшаны қолданушы тұтынушылардың үлкен саны. Егер тек қана бiрнеше клиенттер электрондық ақшаны пайдаланатын болса, сауда кәсіпорындарына төлем инфрақұрылымын басқаруға ешқандай да мүдденің жоқтығы қосымша шығындарға әкеледі.
Yшiншiден, өнімділік. Шағын төлемдер деп аталатын төлем тетiктерi майда төлемдерді жүзеге асыру үшін мүмкіндік беруi керек. Кепiлдiк беру үшін қауіпсіздікпен және шығындардың арасындағы байланысты қадағалау керек. Жымқырылған электрондық ақша құндары ұрлыққа кеткен шығындар шектен шықса, төлем жүйесін жасауға жеткiлiктi.
Төртіншіден, сенiмдiлiк. Сауда кәсіпорындары электрондық ақшалар көмегімен соңғы сатып алуды жасай алуы туралы клиенттерге кепiлдiк беруi керек. Егер клиенттер осы төлем жүйелеріне сенбесе, сауда кәсіпорындарында оларды жоғалтып алу тәуекелі бар.
Бесiншiден, қауіпсіздік. Электрондық ақшалардың эмитенттерінің себебi тұтынушылар және саудалық ұйымдармен төлетілетін комиссия түрінде табыстарды алуда негізделеді, қаржы тартылған инвестициялардан алынған табыс, сонымен бiрге төмендетудің нәтижесінде қолма-қол ақшалай айналым шығындарын үнемдейді [12, 22 б.].
Сайып келгенде, электрондық ақшлардың тэжiрибесiн енгiзу аса және аса тартымды болып табылады. Олар төлем жүйесінің барлық қатысушыларын уақытша және заттық шығындарын қысқартуға едәуір мүмкіндік беріп қана қоймай, төлемдердің iске асырудағы ең төменгі жылдамдықты қамтамасыз етедi. Алайда электрондық ақшалардың табысты түрде дамуы, банктiк тэжiрибесiндегi қолдану үшін төлемге олардың кең қолданатындығын қамтамасыз ету керек, ол үшін электрондық ақшалар сауда кәсіпорыны және эмитенттер мен тұтынушылардың талаптарына сәйкес болуы керек.
Жаппай компьютерлендіру және интернеттің пайда болуы нәтижесінде біздің заманымызда ақшаның жаңа бiр түрі пайда болды,ол - электрондық ақшалар (е-mоnеу). Электрондық ақшалар - бұл құн сақтайтын немесе төленген өнім ақша құралы туралы жазылған құн немесе клиенттер үшін көп мақсаттық қолдануға қол жетімді электрондық құрылғысында клиентке тәуелді. Электрондық ақшаның пайда болуы, тұтастай алғанда адам баласының өрлеуі әлемдік ақпараттық технология жүйесіне енгізілуі заңды нәтижесі болып саналады. Тарихтың дамуы да және ақша қатынасы да әрбір жұмаршақ арқылы өзгереді. "Барлығы ағады, барлығы өзгереді" деп айтылады, сондықтан ақшаның қоғамдағы дамуының әрбір кезеңінде жаңа түрлерінің пайда болуы, экономикалық бостандықпен қамтамасыз етілуі адам ойының дамуының нәтижесі болып саналады.
Қоғамда дәл қазір болып жататын өзгерістер - қоғамдық санада, әрбір адамның санасында соншама масштабтық және шапшаң көзқараспен қарауға болатындай емес. Ақпараттандыруда қоғамның ғаламдануы болады, тұрғындардың урбанизациясы, биiк көп ғылымды технологиялардың таратылуы барлығына ортақ. Бұл құрылымда ұйымдастырылған әр түрлілік - рет болып табылады.
Егер орталық банктерде дәстүрлі ақшаны толық ығыстыруға әкелсе, орталық банктердегi жұп есептерi, одан кем дегенде, орталық банктердің ақшалай саясатының тиiмдiлiгiн едәуір азайтады. Ақшалай көзқараспен қарайтын болсақ, орталық банктер келешегі тiптi анықталмаған. Бұдан әрі, қазіргі таңда банктік емес қаржылық компаниялармен және қорлармен (сақтандыру, зейнетақы, инвестициялық және бұйрық) депозиттік-судтық институтты ығыстыру процессі елеулi iске қосылды. Б.Фридмэның пiкiрiнше, теория жағынан алғанда, бірнеше 2- 3 онжылдықтан кейін электрондық төлем жүйесі орталық банкке қорытынды есептеулердi жүргізуді қажетсінбеуіне ешқандай кедергі жоқ. Егер компьютерліктің қуатындағы төңкеріс өзгерістердің күні және коммуникациялық жүйелер бүгінгі таңда нақты уақыт тәртібінде есептеулерден уақыттың нақты аралықтары арқылы жүруге қайта мүмкіндік берсе, онда көп жақты есептеулерден болашақта әбден бас тартуға және тек қана екі жақтыға өтуге болады.
Мұндай жүйеде банк аралық төлемдер бойынша орталық банктер монополиясы ақырғы есептерде көкейкесті емес, және есептi жүйелер әбден басынан аяғына дейін жеке меншікті бола алады. Қаржы нарықтарында ғаламдануға деген тенденция негiзiнен және валюталық нарықтық жүйелермен ұлттық есептеулердің арасындағы бәсекелестікті өрбітіп мәселені шиеленiстiредi. Сайып келгенде, есептiк көзқараспен қараса, орталық банктердің билігі мәңгі емес.
Фридмэн орталық банктердің келешегіне қауіп төніп тұрғанын терiске шығармайды. Ақшалай- несие эмиссиясы және қорытынды есептеулердің жүргізілуі саласындағы олардың монополизмы ақпараттық технологиялардың дәуірлеуі салдарынан өз бұрынғы маңыздылығын жоғалтады. Ол бұл салада үш өте маңызды қазіргі тенденцияларды ерекшелейдi.
Бiрiншiден, қарсы уәкілдердің арасындағы сауда- саттықтың мәмілелерінің қызмет көрсету құралы ретінде және контрагенттер арасындағы есептеулер ретінде дәстүрлі банктік ақшалар сұраныстың эрозиясының белгілері пайда болады.
Екіншіден, нефимдік сектордың несие беруі түбегейлі өзгеріске ұшырайды, нәтижесінде сауда- өнеркәсіптік компанияларға, халыққа банк депозиттері судтың басты негізі бола алмайды.
Үшіншіден, алдағы уақытта ақырғы есептердің жүйесін орталық банк арқылы алмастыра алатын, жеке клирингтің тетіктері жетілдірілген түрі қалыптасады [13, 314 б.].
Тарихи көзқарастармен жеке цифрлық ақшалардың пайда болуы және таралуын "артқа қарап келешекке қадам басу" қадамы деп атауға болады, ақшаның "қатаң кеңістік" кезеңі 200 жылдықтан астам созылды.
Электрондық ақшалар шоттан шотқа аударуды білдіреді, пайыздарды есептеп шығару қағаз сақтаушыларының қатысуынсыз электрондық сигналдардың берілуімен басқа операцияларды айтуға болады. Электрондық ақшалар қолма-қол ақшалардың айналым көлемдерін қысқартады. Электрондық ақшаны қолдану электрондық әмиянның көмегімен іске асады. Электрондық әмиян кез-келген пластиктен жасалған карталар немесе карталар функциясы, бұл картаның иесі алдын-ала төлеген электрондық ақшалардың формасындағы нақты құндылықтан тұрады. Ресейде электрондық әмиянды әмбебаб төлем құралы сияқты жасауға талпыныс болғанымен, әмбебап құралы ретінде қолданылмайды, электрондық әмияндарды батыста майда ақшалар алмастырады.Қолма-қол ақшаны шешіп алу банкоматтың көмегімен іске асады. Банкомат немесе автоматты кассалық машина автоматты кассалық автомат сияқты немесе бөлек тұрған автомат, қолма-қол ақшаны беретін пластиктен жасалған картасы бар клиенттерге ақпарат немесе қызмет көрсетеді.
Сонымен бірге, электрондық ақшалар - кең ұғымды білдіреді, жай ғана қосымша төленген карталарға (таксафондық карталар) қарағанда, ортақ және көп функциялы құрал ретінде қолданылады, ол бойынша бір нақты қызметті немесе тауарды төлеуге болады. Сонымен бірге оларды (onlíne bankíng - ақшалай операцияны жүзеге асыруы үшін, интернетті пайдалануға мүмкіндік беретін карточкалар) рұқсаттық өнімдерімен шатыстыруға болмайды. Электрондық ақшалар компьютерлерді , интернет және мамандандырылған бағдарламаларды қамтамасыз етеді немесе портативтік есептеуіш құрылғылар мен электрондық чиптардың ,пластиктен жасалған (смарт-карта) түрлерін қолдана отырып, сақталынады және айналымға түседі.
Аз төлемдердің интернет арқылы жүзеге асырылуы онлайндық төлемдер, несие карталары көмегімен алмастырады. Несие карточкасы - несие карточкалары АҚШ-та және батыстық елдерде белсене қолданылады. Оларда нөмір немесе шифрдың онымен берілген иесінің атының нұсқауы бар пластиктен жасалған карточкасы өзімен жүреді, онда қол қою үлгісі және мерзімінің нұсқаулары көрсетіледі. Тауар немесе қолма-қол ақша алғысы келсе, карточканың иесі дүкеннің компьютерлік құрылымына немесе банкке төлеу туралы команда береді [14, 119 б.].
Дебеттік карточкалар - бұл алынатын тауарлар және қызметтердің төленуі үшін немесе банкоматтан қолма-қол ақша алу үшін өз салымшыларына банк беретін төлем-есепті құжат. Дебеттік карточкалардың несие карточкаларынан айырмашылығы дебеттік карточкалар, онда карточка иесінің кодталған сомасы болады. Дебеттік карточкалар бойынша төлеу сомасынан төлеушінің есебінің ақшасы түзу есептен шығару жолымен іске асады, магнитті жолақ кодпен жазылған. Сондықтан дебеттік карточкалар олардың иелеріне банктегі шоттағы ақша алуға жол бермейді. Дебеттік карточкалар салымшыларға тек қана банктегі оның құралдарының сақтауына беріледі. Дебеттік карточкалардың иелерінің шоттарына рұқсаттық құрал ретінде қолдануға болады [15, 411 б.].
Смарт-карта - бұл кірістірілген шағын процессоры бар пластиктен жасалған карта. Бұл смарт-карта қасында магнитті жолақта болатын дебеттік карточкадан айырмашылығы болады. Шағын процессорда және магнитті полоға қарағанда клиент туралы, оның есебі туралы көбірек ақпарат әлдеқайда сақтала алады.
Смарт - технология карточкалармен кез-келген түрлерді шығаратын ақпарат қорғаудың ішкі крифтографиялық тетіктерінің картасында бар болуын ескереді.
Дисконт карталары туристтар және саяхатшылар үшін арналған. Дисконттық картасы несиелік және дебеттік карточкаларға қарағанда дисконт крге тауарлар және қызметтер үшін төлеуге арналмаған, яғни ол төлем құралдарына қызмет көрсетпейді. Карталардың айырмашылық сапасы әр түрлі жеңілдік алуға иеелеріне құқық беріледі. Әлемде дисконт карточкаларын шығаратын бірнеше глобалді дисконт жүйелері бар, олардың әрқайсыларында өз клиенттері, өз тапсырмалары бар болады [16, 126 б.].
Төлем карточкасы - электрондық терминалдар немесе белгілі бір құрылғы арқылы ақшаларға қол жетімділік құралы немесе осындай карточканың иесіне төлемдерді жүзеге асыруға, ақпаратты сақтайтын, қолма-қол ақша алатын, валюта айырбастайтын т.б операциялар белгілі эмитентпен және оның шарт бойынша.
Бастапқы халықаралық карталар элитарлық өнімдер сияқты болды және банк клиенттеріне тіпті қымбатқа түсті. Басқа жағынан қарағанда, банктер пластиктен жасалған карталар нарыққа шыққан кезде жаңа-банктер көбінесе клиенттерді тартуы үшін демпинг бағалар қолдануға мәжбүр болды. Желінің эквайринтік желіні кеңейту үшін күресу болды,комиссия саудалық қызмет көрсетуге және сервистерде пластиктен жасалған карталарды төлеу үшін қабылдаушыларға рентабельдіктен төмен деңгейде қойылды. Бастысы клиенттерді ұстап және эквайрингте орынды белгілеу болды.
Ерекше белсенді банктер (Халық Қазақстан сақтау банкінің жинағы, қазкоммерцбанк) арқасында халықаралық пластикалық карточкаларды қолдану өсе бастады. Қазақстандық нарықта бір уақытта жергілікті карточка пайда бола бастады. Толық халықаралық картаға ұсынылуы массалық тұтынушыларға есептелгенмен, жеке карталардың нарығын дамыту ең алдымен бұл тұлғалардың шеңберінің шектелуімен байланысты болды. Қолма- қол валютаның жүруіне тыйым салу, шетелдегі құралдарды аударудағы қатаң бақылау азаматтардың пластикалық картаға деген қызығушылығын арттырды. Аltmсаrd бірінші Қазақстандық банктік картаны Әлембанк ұсынды. Арзан жергілікті карталарды тағы басқа банктер де меңгеруге асықты. Қазақстан халықтық банкі АҚ алтын бағдарламасын ұсынды. Отандық карталардың өнімдері пайда болуын және қауымдастықтардың арзандығымен қызмет көрсетуді айтуға болады. Нарық осы жүйелерін жаулап алып, қабылдауыш карталардың құрылымын жасауға негізін қалаушыларға қадала көңіл бөлді. Клиенттерді ұстау үшін карталардың жаңа түрлерін ұсынды, олардың қызмет көрсетуін демократтандырды.
Айтпақшы, келген банктер үшін ол да шығуды тапқан халықаралық карталардың дербес эмитенті бола алмаған. Өзіне табысы бар жүйелердің ықпалының өсуін кәсіпкерліктің комиссиялық, сақтандыру жиналатын буксирге көшуге көнді, 90 жылдардың басында БТА осы жүйенің мүшесі болмаған АТФ банкке өзінің клиенттеріне картаны БТА логотипімен ұсыну көзделді [17,246 б.].
Бұл кезеңді технологиямен танысу этапы деп атауға болады, осы кезде банктер карталық бағдарламадан бастап, оларды табыс алу, яғни, басқа жағдайлар қызықтырған жоқ (мәртебемен клиентке ниет және әрі қарай жағу). Жобалар қатты үлкен болған жоқ. Жаңа БЖ-ға жобалар ерекше серпусіз, ептеген болды. Ең алдымен, олар негізінен түсінетін бұл мерзімдерді нарық үшін қолданатын дамыған қабылдау желісін жасалу үшін істейтін.
Нәсілдердің пластиктен жасалған карточкаларының иелерінің шеңбері үлкейді, ашығырақ болды: мемлекеттік кәсіпорынның бірлескен мекемелері қауымдастық коммерциялық құрылымдар төлеу карталарына қызықты және және қалған саны сол уақытқа өсті. Халықаралық карталардың нарығындағы монополизмға шек қойылып, электрондық төлемдердің дәуірі басталды. Қазақстан банктерінің 2011 жылдың 1 қыркүйегіндегі күйі бойынша, төлеу карточкалары 2,20 миллион шығарылған, басқаша айтқанда, карточкалар ұстаушы адамдар 2,15 миллионды (2010 жылмен салыстырғанда ұқсас көрсеткіштерімен - 21,7% және 20,9%ке сәйкесінше өсу байқалды) құрады. Көп таралған төлем карточкаларын халықаралық жүйелердің карточкасы, олардың еншілері 87,0% құрайды, жергілікті жүйелердің карточкаларының еншісін - 13,0% құрайды. Сәйкесінше, осы байланыс 2010 жылдың 1 қыркүйегінде 81,4% және 18,6% құрады.
Қазақстан эмитенттердің төлем карточкаларын қолдануы кезінде транзакцияларының саны 3,1 миллион, транзакцияларының саны 48, 0 миллиард соманы құрады, 2011 жылының тамызын 2010 жылмен салыстырғанда ұқсас мерзімімен 25,9% және 39,1%-ке артқан. Теңге Қазақстандық эмитенттердің чектің төлеу карталарының қолдануымен ақшаларды беру бойынша транзакциялар саны теңге 46,0 миллиард теңгені, транзакцияларының саны 2,9 миллионды құрады, дербес төлемдердің теңгесі 2058,2 миллион соманы,ал 165,7 мың транзакцияларын құрады. Пайыздық байланысы туралы осы көрсеткіштер төмендегіше көрінеді: сәйкесінше 94,7% және 95,7% қарсы 5,3% және 4,3%.
Алайда, келесі айғақ үміттендіреді: басқаша айтқанда 2011 жылдың тамызында карточкалар бойынша қолма-қол емес ақша көлемі өткен тамызбен салыстырғанда 2,2 және 1,6 есеге өсті, сәйкесінше ақшаны шешу бойынша операциясы 22,9% және 38,4%-ға өсті. Карточка қатынастарының дамуы туралы қысқаша тарихи шолу осындай [42].
Есептеулердің төңіректерідегі орасан зор потенциал мүмкіндіктерінің және несиелендіруде пластиктен жасалған карточкалардың алдында үлкен келешек ашылады. Қазіргі дамыған технологиялар жағдайында карточка процесстерінің ары қарай зерттелуі, карточка жүйесі түбегейлі өзгеріске ұшырайды.
Есепке алсақ, қазіргі нарықтық үлгінің көпшілігінде модельдің мінездемесіне сәйкес келмейді, хайекпен айтылған екінші варианттың ақылдылығын болжау дұрыс болар еді. Хайекті үлгі және қазіргі нарықтың аралығында негізгі сәйкессіздіктер төмендегіше көрінеді:
Біріншіден, хайегтің үлгілерінде электрондық ақшаға қолданылмайтын тұрақты ақшалай валютасы туралы сөз болады, олар өзімен-өзі тұрақсыздық ұлттық валютадан немесе сонымен бірге құндылығы тұрақты емес бағалы металлдардан да тәуелді болады.
Екіншіден, электрондық ақшалар белгілі дәрежеде ақша шығарылымында монополия басқаруымен қатар өмір сүреді оған тәуелді болады керісінше, электрондық ақшалардың эмитенттері тек қана ұлттық банктің ақшасына және оларға олардың клиенттері әкелетін санына айырбастайды. Бұдан басқа, фирмалар бухгалтерлік есептеуін ұлттық валютада жүргізуі керек екені тағы да айғақ болып табылды, сондай валюталардың еркін бәсекесіне және мемлекеттік монополиядан тәуелсіздікке қарама- қайшы болды. Электрондық ақшалардың эмитенттері ақша шығарылымда едәуір дәрежеде шектелген еркін ақшаны бір жүйеде ұстау тиімсіз, өйткені сатушыдан қамтамасыз етілмеген электондық ақшалардың орталық банк ақшасына еркін консерватациясын талап етуге тәуекел етеді.
Бірақ, эмитент осы ахуалда табыс активтерінде ақшаның бір бөлігін сала алады, бірақ бүгінгі күнге бұл клиенттің сенімінің жоғалтуынажол береді.
Бұдан әрі, бөлек алған клиенттің әлеуметтік санасыздығы орын алды, электрондық ақшалардың төлемдерін таратуына кедергі келтіретін дәл осылай үйренбеген бұл төлемді форманы таңдауға міндетті, теориялық келешекте инфляция төмендеді, және нарық тұрақты болды. Гипотезалық жеке пайдалары, әсіресе, тұрақсыз нарықтың қорында және, жалпы алғанда, төлемдердің әр түрлі жаңа жүйелеріне сенімсіздігі пайда болды.
Хайек өз үлгілері сипаттамасында ақшаны ашық сiлтейдi, осы уақытта электрондық ақшалар жабық айналым жүйесінде эмитенттелді. Белгiлi дәрежегедегі жеке валюталардың бәсеке күресі орын алады. Оның әсер ету дәрежесі дегенмен жеткiлiктi шектелген және электрондық ақшалардың даму процесіне терең тиiспейдi. Кэдiмгi ақшаларды қолдану ыңғайсыз немесе мүмкін емес, олардың пайда болуын көптеген жағдайларда коммерциялық операцияларының қажеттілігін интернетпен қамтамасыз ету керек. Сондықтан нақты ақшаларға қосымша электрондық ақшаны қарастыру керек.
Қазақстанда мұндай карточкалар бар ма? Жалпы алғанда, біздің елде батыс үлгісінің несие карточкасы бар деуге болады, шындығында олар аз. Сұхпаттасатын дәрісханасын есептеуге үлкен еңбекті қажет етпейді және бұл карточкалардың ұстаушылары банктердің жетекшiлерi, белгiлi әртістер және қалғаны музыканттар, iрi серіктестіктердің, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен сервис министрліктері және мекемелердің басшылары, ірі депутаттар. Дәл қазір қазақстандық банктермен көптеген жағдайларда карточка ұсынылады, карточка ұстаушылар бойынша банк нақтылы уақытқа қысқа мерзімде қарыздарында толық есеп айырысуы және де қолданылған пайыздары үшін банкке қосымша ақы төлеу керек.
Сәйкесінше, қарызшы толық және уақытша өз қарызын жаппайынша банк жаңа қарыз ашпайды. Кейбір отандық банкирлер мұндай несие карточкаларын жаңармаған қарыз деп санайды.
Әдебиет тізімі:
- Дементьева А."Қаржыгерлер мен студенттер: тең дәрежедегі диалог". Егемен Қазақстан, 2010 ж.
- Алдаберген Ә. Банк жүйесінің тұрақтылығы экономикалық дамудың кепілі // Егемен Қазақстан, 2011 ж.
- Банковские операции.: учеб. пособие для сред. проф. образования / под ред. О.И. Лаврушина.М.: КноРус, 2007 .- 384 б.
- Балабанов И. Т. Банки и банковское дело. Краткий курс - СПб.: Питер, 2004. - 312 б.
- Афонин С.В. Электронные деньги. СПб.: Москва-Харьков-Минск, 2001. - 95 б.
- Банковское дело / под ред. О.И. Лаврушина. М.: Финансы и статистика, 2004 .- 672 б.
- Белоглазова Г.Н. Банковское дело - М.: Финансы и статистика, 2006. - 591 б.
- Меирманова П.Н. Перспективы развития электронных денег // Банки Казахстана, №6 (21), 2012.
- Дудка Е.Ю. Банкам опасно играть в догонялки // Exclusive. -2011, №8.
- Банки и банкиры Казахстана: информационно-аналитический обзор. Июнь 2012. - 100 б.
- Дубова, С.Е., Степанова, Н.В., Кутузова, А.С. Банковское дело / Иваново: Иван. гос. хим.-технол. ун-т, 2008. - 294 б.
- Банковское дело / под ред. Колесникова В.И., Кроливецкой Л.П., Александровой Н.Г и др. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 464 б.
- Бопиш К.Т. Электрондық әмияндар // Қаржы мен қаражат, №5, 2010.
- Развитие банковского сектора электронных переводов // Қаржы мен қаражат, №12, 2011.
- Ващенко Е.Н. Электронные деньги. СПб.: Экономика, 2009. - 328 б.
- Новоселова Л.А. Денежные расчеты в предпринимательской деятельности.- М.: Де-Юре, 2011. - 490б.
- Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования // Каржы-Каражат, 2012. - 52 с.