Мақалада ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау", ХҚЕС 32 "Қаржылық құралдарын ұсыну: ақпаратты ашып көрсету" және ХҚЕС 7 "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу" талаптарын қолданатын тәжірибеленуші бухгалтерлерге кездесетін қиындықтар талданған, сонымен қатар, оларды қаржылық есептілікте тануды тоқтату және бағалау, жіктеуге арналған іргелі ережелерге қатысты қаржылық құралдар есебін жеңілдетуге шығарылған ХҚЕС жөніндегі Кеңестің ағымдағы жобалары қарастырылған.
Тұрақты емес экономикалық орта жағдайында пайда болатын бухгалтерлік есептің даулы мәселелері ХҚЕС жөніндегі кеңеспен АҚШ-тың қаржылық есептілік стандарттары жөніндегі кеңесінің біріккен жобаларында көрініс табады. Бұндай ынтымақтастық аясында 2008 жылдың қазанында қаржылық дағдарыс қозғаған сұрақтар бойынша құрамына қаржылық нарық саласындағы халықаралық тәжірибесімен басқарушы мамандар кіретін консультациялық топ (Financial Crisis Advisory Group (FCAG)) ұйымдастырылған болатын.
Жұмыс тобының негізгі функциялары болып келесілер анықталды:
- - Кеңес мүшелеріне стандарттарды бекіту процесіне әлемдік қаржылық дағдарыстың тигізетін ықпалы және ғаламдық реттеуші ортаның болуы мүмкін өзгерістеріне қатысты кеңес беру,
- - дағдарыс жағдайында қаржылық нарықта ұсынылған ақпаратқа инвесторлардың сенімділігін арттыру үшін есептіліктің сапасын жақсарту мүмкіндіктерін қарау,
- - Кеңестің жедел әрекетін және ерекше зейінін талап ететін, бухгалтерлік есептің маңызды аспектілерін анықтауға көмек [1].
Қазіргі таңда Кеңестің үлкен күші халықаралық қаржылық есептілік стандарттарымен, америкалық қаржылық есептілік жөніндегі Кеңеспен шығарылатын стандарттарды екі жаққа бірдей жақындатуға бағытталған. Ағымдағы жобалар арасында ерекше орынды қаржылық құралдарды жіктеу, бағалау, құнсыздану, есептен шығару, хеджирлеу, сонымен қатар қаржылық есептілікте ақпаратты ашу тәртібін реттейтін ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" және ХҚЕС 32 "Қаржылық құралдарын ұсыну: ақпаратты ашып көрсету" және ХҚЕС 7 "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу" стандарттарының жағдайын қайта қарау алады.
ХҚЕС жөніндегі Кеңес есептілікте қаржылық құрал туралы ақпаратты ұсыну және есепте көрсету бойынша талаптарды қозғайтын үш негізгі жобаны жүзеге асырумен айналысады [2]:
- ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" қайта қарау;
- Қаржылық құралдарды тануды тоқтату бойынша талаптарды жетілдіру [3];
- Есептілікте капитал сипаттамасымен қаржылық құралдар туралы ақпаратты ұсыну бойынша талаптарды жетілдіру [4].
ХҚЕС жөніндегі Кеңестің ағымдағы жобалары қаржылық есептілікте тануды тоқтату және бағалау, жіктеуге арналған іргелі ережелерге қатысты қаржылық құралдар есебін жеңілдетуге шығарылған.
ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" қайта қарау;
ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" қайта қарау жобасының мақсаты қаржылық есептілікті қолданушылар үшін қаржылық құралдарды жіктеу және бағалау критерийлерін жеңілдету арқылы қаржылық құралдар туралы ақпараттың сапасын жақсарту анықталған. Бұл жоба қаржылық құралдардың жіктелуін, оларды бастапқы және кейінгі бағалау (құнсыздануға тексеру талаптарын қоса), қаржылық құралдарды тану және тануды тоқтату, хеджирлеу есебі принциптерін орнататын ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" толықтай ауыстыруға тартылған [5].
Көптеген қаржылық есептілік қолданушылары және басқа да мүдделі тараптар ХҚЕС жөніндегі Кеңеске, ХҚЕС 39 талаптары түсінуге, қолдануға және түсіндіруге күрделі ұсынылған деген өтініштерімен барды. Бұл фактілер ХҚЕС жөніндегі Кеңеске қаржылық құралдар есебін реттейтін принциптерге негізделген және сәл қиындау жаңа стандарт әзірлеуге түрткі болды. Осы уақытқа дейін ХҚЕС 39 орнаған түзетулердің қатарына қарамастан, оның талабын түсіндіру және ішкі тиянақсыздығын жою мақсатында ХҚЕС жөніндегі Кеңеспен қаржылық құралдар туралы есептілік жағдайын іргелі қайта қарау бойынша қадамдар жасалмаған.
2005 ж. ХҚЕС жөніндегі Кеңеспен АҚШ-ң қаржылық есептілік стандарттары бойынша Кеңесі қаржылық құралдар есебін жеңілдету және жақсартудың ұзақ мерзімді мақсатын анықтаған. 2008 ж. наурызында "Қаржылық құралдар туралы есептілікті оңайлату" (Reducing Complexity in Reporting Financial Instruments) құжаты талқылауға ұсынылған. Онда қаржылық құралдар туралы есептілік қиындықтарының басты себептері, сонымен қатар, оларды жеңудің орташа мерзімді және ұзақ мерзімді болатын тәсілдемелері қарастырылған. Кеңес мекенжайына қаржылық құралдарды бағалау және жіктеу бойынша түсініктер және ұсыныстармен 162 хат келіп түсті, ең маңыздылары "Қаржылық құралдар: жіктеу және бағалау" құжатының алғашқы нұсқасын әзірлеуде ескерілген.
ХҚЕС 39 ауыстыру бойынша жобаны жүзеге асыру жоспары басты үш кезеңді қамтиды [6]:
- кезең: қаржылық құралдарды жіктеу және бағалау критерийлерін қайта қарау;
- кезең: құнсыздану есебінің әдіснамасын әзірлеу [7];
- кезең: хеджирлеу есебін жетілдіру.
ХҚЕС жөніндегі кеңес 2010 жылы аралығында ХҚЕС 39 барлық талаптарын ауыстыруды жоспарлады.
Қаржылық активтер мен міндеттемелерді бағалау мен жіктеу тәртібі қаржылық құралдар туралы есептілік стандартының негізін көрсетеді, сондықтан да құнсыздану және хежирлеу сұрақтары бойынша жұмыс басталғанға дейін қарастырылады. 2009 ж. қарашасында ХҚЕС бойынша Кеңес, ұйымдар оның тәртібін 2009 жылға есептілікті құрастыру кезінде ескеретін ХҚЕС (IFRS) 9 "Қаржылық құралдар" атты жаңа стандартты шығарды.
ХҚЕС (IFRS) 9 "Қаржылық құралдар" 2013 жылдың 1 қаңтарында өз күшіне ену керек еді, бірақ оның енуі 2015 жылдың 1 қаңтарына ауыстырылды. Дегенмен ХҚЕС (IFRS) 9 мерзімінен бұрын еңгізуге рұқсат етілген.
Жаңа стандарттың мақсаты қаржылық активтер және міндеттемелерді бағалау және жіктеу принциптерін бекіту болып табылады. Оны ұйымдарда қолдану, қаржылық құралдармен байланысты болашақ ақша ағынына қатысты анықтылық және уақытты бөлу, олардың көлемін бағалау үшін қаржылық есептілікті қолданушыларды маңызды әрі тиімді ақпараттармен қамтамасыз етеді. Жаңа стандартта айтылған принциптер, ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" және ХҚЕС 32 "Қаржылық құралдарын ұсыну: ақпаратты ашып көрсету" және ХҚЕС 7 "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу" стандарттарында айтылған қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелер туралы ақпараттарды ашу және ұсыну, тану принциптерін толықтырады.
Стандартта ұсынылған жаңа тәсіл, қаржылық активтер мен міндеттемелердің сансыз категориясының болуынан және құнсыздану әдістерімен байланысты қиыншылықтарды, қаржылық құралдар есебін оңайлату үшін шығарылған.
Еске түсірейік, ХҚЕС 39 қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемені төрт сыныпқа бөледі және оларды бастапқы және кейінгі бағалауды (қосу есептің мүмкін нұсқасы) келесідей анықтайды [8]:
- саудалық активтер мен міндеттемелер, әділеттік құнмен бағаланатын, оның өзгерісін пайда немесе шығынға апарумен - барлық пайда немесе шығын олардың пайда болу сәтінде пайда мен шығын туралы есепте танылатын, хедж болып табылмайтын барлық туынды құралдарды қоса.
Саудаға арналған қаржылық активтер нарқы конъюктурасы немесе делдалдықтан пайыз алу, делдал маржасы және т.б. әсерінен қысқа мерзімді баға тербелісі нәтижесінде пайда түсіру мақсатында алынады. Қаржылық активтер тіпті сатып алу мақсатына тәуелсіз саудаға арналған деп жіктеледі, егер олар пайда әкелетін сатуды болжайтын қысқа мерзімді инвестициялар қоржынына кірсе. Осы қоржынның қаржылық құралдар операцияларының айғақтауынша, мәмілелер көбінесе, қысқа мерзімді келешекте табыс алу мақсатында жасалады.
Туынды қаржылық құрал - келесі үш сипаттамаға жауап беретін қаржы құралы немесе кез-келген өзге келісімшарт:
- - оның құны бекітілген пайыздық мөлшерлеменің, қаржы құралы бағасының, тауар бағасының, валюта айырбас бағамының, бағалар мен мөлшерлемелер индексінің, несие рейтингі немесе несие индексі, немесе басқа да өзгермелінің өзгеруі нәтижесінде және қаржылық емес өзгермелі жағдайында (кейде "базисті" деп аталатын) келісімшарт бойынша тараптардың ешбіріне тән болмауы шартында өзгеріп отырады.
- - ол үшін бастапқы таза инвестиция қажет емес немесе болжамдарға сай нарық факторлары өзгерісіне баламалы түрде әсерін тигізетін келісімшарттардың басқа да түрлеріне қажет болатын бастапқы инвестициядан аз инвестиция қажет, немесе
- - ол бойынша есеп айырысу болашақта жүзеге асырылады.
- - көптеген міндеттемелер сияқты, амортизациялық құнмен көрсетілетін қарыз және дебиторлық берешек;
- - өтеуге дейін ұсталатын, сондай-ақ амортизациялық құнмен есептелетін бағалы қағаздар;
Өтеу мерзімі мен алынатын табыс мөлшері белгіленген қаржылық құралдар, өтеу мерзіміне дейін ұйым оларды сатпауға ниеттелген, келесілерді ескере отырып:
- • бастапқы тану кезінде алдағы уақытта әділетті құнымен еспке алу қабылданған, соңғысына өзгерістер пайда немесе залалға апарылады;
- • сату үшін қолда барға жатады немесе
- • дебиторлық берешек және қарыздар анықтамасына жауап береді.
Қаржылық активтерді өтеу мерзімі келгенше ұстау мүмкіндігі және ниеті болмайды, егер:
- - ұйым қаржылық активтерді белгісіз мерзімге дейін ұстауға ниеттелсе;
- - ұйым пайыздың нарықтық мөлшерлемесі өзгергенде, ресурстардың балама көздерінің қол жетімділігі мен табыстылығы өзгергенде қаржылық активтерді (қайталанбайтын және болжанбайтын жағдайды ескере отырып) сатуға дайын;
- - эмитент амортизациялық шығын көлемінен анағұрлым төмен сомада, қаржылық активтерді өтеуге құқығы бар.
Бұл категорияға эмитенттің ұзақ мерзімді борыштық міндеттемесінен тұратын облигациялар, вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа да қаржылық ативтер жатуы мүмкін.
Қаржылық активтерді өтеу мерзімі келгенше ұстау мүмкіндігі және ниеті болмайды, егер:
- - ұйым қаржылық активтерді белгісіз мерзімге дейін ұстауға ниеттелсе;
- - ұйым пайыздың нарықтық мөлшерлемесі өзгергенде, ресурстардың балама көздерінің қол жетімділігі мен табыстылығы өзгергенде қаржылық активтерді (қайталанбайтын және болжанбайтын жағдайды ескере отырып) сатуға дайын;
- - эмитент амортизациялық шығын көлемінен анағұрлым төмен сомада, қаржылық активтерді өтеуге құқығы бар.
Бұл категорияға эмитенттің ұзақ мерзімді борыштық міндеттемесінен тұратын облигациялар, вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа да қаржылық ативтер жатуы мүмкін. Осы категорияда қаржылық активтерді жіктеудің кілттік факторы оларды сатып алғаннан өтеу мерзіміне дейін сатпауға ниеттелу болып табылады. Бұған баға белгілеудің болуы немесе болмауы маңызды емес. Баға белгіленетін бағалы қағаз осы категорияға жатуы мүмкін, егер ұйым оны өтеу мерзімі келгенше ұстауға неттелсе.
- сату үшін қолда бар деп жіктелетін және әділеттік құнмен бағаланатын барлық қаржылық активтер, бұдан қайта бағалау бойынша пайда мен шығындар капиталға жатады. Оларды істен шығарғанда, капиталға апарылған пайда мен шығынды пайда немесе шығынға ауыстырады.
категориясына ұйыммен сату үшін қолда бар деп анықталатын немесе келесі категорияларға жіктелмейтін туынды емес қаржылық активтер жатады:
- - әділеттік құнмен есептелетін қаржылық активтер;
- - өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар;
- - дебиторлық берешек және қарыздар.
Қарастырып отырған категорияға, сатып алу мақсаты қаржылық активтерді сатып алу мақсатына қарағанда жақсырақ, облигациялар, акциялар, вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа да қаржылық активтер жатуы мүмкін.
Сату үшін қолда бар қаржылық активтердің әділеттік құнының өзгерісі, меншікті капиталдың құрамындағы "Сату үшін қолда бар қаржылық активтерді қайта бағалау резерві" бабында көрсетіледі. Капиталда көрсетілген шығыс немесе кірістің жалпы сомасы, активтің істен шығуы кезінде, пайда немесе залал ретінде танылады.
Сондай-ақ бастапқы тануда кезкелген қаржылық актив немесе міндеттемені оның өзгерісін пайдада (шығында) көрсету арқылы, белсенді нарықта баға белгілеуі жоқ және әділеттік құны нық бағалана алмайтын, үлестік құралдарды ескере отырып, әділеттік құнмен бағалау мүмкіндігі бар.
Жаңа стандартта қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелерді жіктеу категориялары - қарыздар және дебиторлық берешек, өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар, сату үшін қолда бар қаржылық активтердің - күші жойылған.
Жаңа стандарт олардың бағалау әдістерін анықтайтын қаржылық құралдардың екі негізгі категориясын болжайды. Қаржылық актив немесе қаржылық міндеттеме амортизациялық құнмен бағалауға жатады, егер келесі жағдайлар орындалса:
- қаржылық активтерді басқару бойынша бизнес- үлгі мақсаты келісімшартта қарастырылған ақша қаражатын алу, және құрал келісімшарт қатынасы негізінде басқарылады [9].
Қаржылық құралдар келісімшарт қатынасы негізінде басқарылған жағдайда, ұйымда осы қаржылық құралдарды өтеуге дейін ұстаудан немесе эмиссиясынан болатын, ақша қаражатын немесе қаржы міндеттемесін алуға заңдық құқық пайда болады. Осы категорияға апарылатын қаржылық құралдар болып табылады:
- - тиесілі ақша қаражатын алу (төлемдер) мақсатында ұсталатын, саудалық дебиторлық (кредиторлық) берешек;
- - келісімшарт мерзімі ішінде алынған қарызбен пайыздардың негізгі сомасының келісімшартына сәйкес төлемдер негізінде ұйым басқаратын құралдар;
- - инвесторға келісімшарт жағдайына сәйкес төлейтін, қарызбен пайыздардың негізгі сомасы негізінде ұйым басқаратын шығарылған облигациялар.
Екі жағдайды да қанағаттандырмайтын қаржылық актив немесе қаржылық міндеттеме, әділеттік құнмен бағалауға жатады. Әділеттік құнда болатын өзгерістер пайда мен шығындар туралы есепте немесе жиынтық табыс туралы есептілікте тануға жатады.
Қазіргі ХҚЕС 39 қолданудағы қиындықтардың бірі амортизациялық құнмен немесе әділеттік құнмен бағалау жүргізу аясында, категория арасында қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелерді қайта жіктеуде есептеу керек талаптар ұсынылады. Жаңа стандарт қаржылық құралдарды қайта жіктеуді тоқтататын, қайта жіктеу талаптарының орындалу қажеттілігін өзгертетін және ақпараттың салыстырмалылығын жақсартуға шығарылған ережеден тұрады.
Қазіргі ХҚЕС белсенді нарықта баға белгілеуі жоқ және әділеттік құны нық бағалана алмайтын үлестік құралдар есебіне ерекше талап орнатады. Бұндай қаржылық құралдар бастапқы құнмен бағаланады. Ұйымдардың әрбір есеп беру күні жағдайына байланысты қаржылық актив немесе қаржылық міндеттеме топтарының құнсыздануының объективті белгілерінің болуын бағалау қажет. Шығын көлемі активтің баланстық құны мен осы қаржылық активке бастапқыда тиімді пайыз мөлшерлемесімен есептелген (сонымен қатар бастапқы тануда есептелген тиімді пайыз мөлшерлемесі) болжанатын болашақ ақша ағынының дисконтталған құны (болашақ келтірілмеген несие шығындарын ескере отырып) арасындағы айырмашылық ретінде анықталады [10].
Құнсыздануды тексеру талаптары талқыға салынуда, сондықтан, негізінен, әділеттік құн анықтамасына ұқсас есептеуге негізделеді. Бұған сәйкес есептеулер үлестік инвестицияны әділеттік құнмен бағалағандай, әрқашанда сенімді немесе аз шығынды бола бермейді.
ХҚЕС жөніндегі Кеңес мүшелері барлық үлестік құралдарды (негізінде осы үлестік құралдардан тұратын туынды құралдар) әділеттік құнмен бағалау, қаржылық есептілікті дайындайтын ұйымға қосымша шығындарды әкелетінін айтады. Кеңес пікірі бойынша бұл шығындар ақталады, сондықтан қаржылық есептілікті қолданушылар үшін үлестік құралдар туралы ақпараттың сапасын жақсартады. Үлестік құралдарға инвестициялардың барлығын бірыңғай бағалау әртүрлі ұйымдардың есептілігіндегі ақпараттың салыстырмалылығының жақсаруына және есеп талаптарының оңайлатуға мүмкіндік береді. Үлестік құралдарға инвестицияларды жаңа тәсілге сәйкес жіктеу, қарыз сипаты жоқ болғандықтан, осы салым түрі амортизациялық құнмен бағалау шарттарын қанағаттандырмайды. Сондықтан жаңа стандарт үлестік құралдарға инвестициялардың (негізінде осы үлестік құралдардан тұратын туынды құралдар) барлық түрін әділеттік құнмен бағалауды қарастырады.
Бұнымен байланысты барлық шығындармен пайда ұйымның көлеміне және оның қаржылық жағдайына үлестік инвестицияның маңыздылығына және қызмет нәтижесіне байланысты өзгеруі мүмкін екендігі байқалады.
Ұйыммен үлестік құралдарға инвестицияларды жүзеге асырудың мақсаты инвестициялау объектісі болып табылатын ұйымдармен ұзақ мерзімді қызмет байланысын қолдау немесе орнату, сонымен қатар инвестиция мен дивидендтердің қысқа мерзімді баға ауытқуынан пайда түсіру болуы мүмкін. Ұйым үлестік инвестицияны оларды сатудан пайда алу үшін сатып алмаған жағдайларда жаңа стандарт бұндай құралдарды бастапқы тануда жиынтық табыс жөніндегі есептілікте инвестицияның әділеттік құнындағы өзгерістерді көрсету бойынша өзгеруге жатпайтын таңдау жасауға ұйымдарға ұсынады. Сондықтан да, үлестік құралдардың құнсыздану сомасын жиынтық табыс жөніндегі есептіліктен пайда мен шығындар туралы есептілікке аудару қажеттілігі тоқтатылады.
Бұл тәртіп қаржылық есептілікті қолданушыларға, стратегиялық мақсатта ұсталатын үлестік құралдардан алынған пайда мен шығынды теңестіруге, инвестицияның осы түрінің әділеттік құнынан болған өзгеріс салдарын бағалауға көмектесу үшін жасалған.
ХҚЕС 39 сыны, сонымен бірге еңгізілген туынды құралдардың есебі талаптарына байланысты жағдайларға жинақталған. Еңгізілген туынды құралдар - гибридтік (күрделі) қаржылық құралдардың компоненті, құрамына туынды компонент, сонымен қатар негізгі шартқа кіретін, нәтижесінде күрделі құралдың және өздігінше туынды қаржылық құралдың кейбір ақша ағындары соған ұқсас өзгереді. Еңгізілген туынды құрал белгіленген пайыз мөлшері, бағалы қағаз бағамы, тауар бағасы, валюта бағамы, баға индексі немесе мөлшерлемесі, несие рейтингі немесе несие индексі немесе басқа өзгермелі келісімшартта көрсетілген ақша ағындарының кейбіреуінің немесе барлығының өзгерісіне әкеледі [11]. Сонымен қатар, стандарт еңгізілген туынды қаржылық құралдарды негізгі келісімшарттан бөліп көрсету керек жағдайды және онымен байланысты бағалау сұрақтарын орнатады.
Жаңа стандартта гибридтік келісімшартпен қоса, барлық қаржылық құралдарға бірыңғай біліктілікке баға беретін тәсіл қолдану жолымен қазіргі талаптарды оңайлату ұсынылады. (Гибридтік құралға мысал, ұстаушысы, оны қайта эмитентке ақшаға сатуға немесе басқа да қаржылық активтерге айырбастауға құқығы бар және бағасы қор және тауар индексінің өзгерісіне байланысты өзгеретін, яғни көтеріледі және түсе алатын ("мерзімінен бұрын өтеу құқығы бар" құрал)) қаржылық құрал болып табылады). Сондықтан да, гибридтік келісімшарттар негізіне, ХҚЕС 39 әрекетіне түсетін қаржылық құралдар жатады және сәйкесінше, жоғарыда көрсетілген тәсілге сәйкес еңгізілген туынды құралды бөлусіз жалпы бағалауға, жіктеуге жатады.
Қаржылық құралдардың құнсыздану есебі әдіснамасын өңдеу ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" ауыстыру жобасын жүзеге асыру жоспарының ең маңызды екінші сатысын ұсынады. 2009 жылдың қарашасында ХҚЕС жөніндегі Кеңес, амортизациялық құнмен есептелетін қаржылық құралдардың құнсыздануын реттейтін, қазіргі ХҚЕС 39 түзетулерді құрайтын "Қаржылық құралдар: амортизациялық құн және құнсыздану" құжатының алғашқы нұсқасын шығарды.
"Қаржылық құралдар: амортизациялық құн және құнсыздану" құжаты болашақ ақша ағындарының белгісіздігіне және уақытында бөлуге, көлемге қатысты бағалауға пайдалы, қаржылық есептілікті мүдделі қолданушыларға ақпаратты ұсыну мақсатында, қаржылық активтерді және қаржылық міндеттемелерді амортизациялық құнмен бағалау принциптерін орнатады. Бұл принциптер ХҚЕС 32 "Қаржылық құралдарын ұсыну: ақпаратты ашып көрсету" және ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" және ХҚЕС 7 "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу" мазмұндалған тану, жіктеу, бағалау, ақпаратты ашу және ұсыну принциптерін толықтырады [12].
Құжатпен анықталған амортизациялық құнмен бағалау мақсаты қаржылық құралдың болу мерзімінде болжалды пайыздық кіріс немесе пайыздық шығысты бөлу жолымен қаржылық актив немесе қаржылық міндеттемеден тиімді қайтарумен ақпаратты ұсыну. Бөлуге алынған немесе төленген комиссиялық сыйлықақы, операциялық шығындар және басқа да үстемақы және жеңілдіктер, қаржылық активті бастапқы тануда анықталған болжалды несиелік жоғалтулар/шығындардың құндық шамасына тең. Амортизациялық құн - бағалаудың әрбір күніне ағымдағы ақша ағындары туралы ақпаратты, қаржылық құралды бастапқы танудағы осы ақша ағындарына қатысты пікірлермен біріктіретін бағалау.
Амортизациялық құнмен бағалау келесі принциптерге негізделеді:
а) Амортизациялық құнды тиімді пайыз мөлшерлеме әдісін қолданумен есептеу керек. Сондықтан да, амортизациялық құн, тиімді пайыз мөлшерлемесін қолданумен есептелген қаржылық құралдың қалған мерзімінде болжалды ақша ағындарының ағымдағы құнын сипаттайды.
б) Ақша ағындарын бағалау - әрбір бағалау күніне болжалды шамалар. Болашақ ақша ағындарын уақытқа бөлу және сомасын бағалау, болатын нәтиженің ықтималдығын сипаттайды.
в) Тиімді пайыз мөлшерлемесі әдісі - пайыздық кіріспен пайыздық шығысты бөлу тетігі. Есепте қолданылатын тиімді пайыз мөлшерлемесі, қаржылық құралдың пайыз сипаттамасын көрсетеді.
Құжатта ұсынылған қаржылық құралдарды бағалау тәсілі, ұйым болжалды несие шығындарына тұрақты түрде бағалау жүргізуге міндетті болатын, олардың есепте өте ерте көрсетілуін талап ететін, болжалды шығындардың үлгісін қарастырады. Бұндай тәсіл ұйымдар өз қаржылық активтерін қалай бағалайтындығын және біраз ұйымдардың өз бизнесін қалай басқаратындығы туралы көрсетер еді [13].
Жиынтық табыс жөніндегі есептілік құжатына сәйкес ұйымдар келесі элементтерді жеке ашып көрсету керек:
- а) жалпы пайыздық кіріс (болжалды шығындар есебіне дейін тиімді пайыз мөлшерлеме әдісін қолданумен есептелеген);
- б) пайыздық кірістің жалпы сомасының азаюы ретінде көрсетілетін, болжалды несие шығындарының шамасын бөлу нәтижесі;
- в) нетто-пайыздан кіріс/ таза пайыздық кіріс (а және б пунктеріндегі элементтер арасындағы аралық қорытынды);
- г) пайда болуы амортизациялық құнмен есептелетін қаржылық активтер мен міндеттемелермен байланысты пайда мен шығындар;
- д) пайыздық шығыс (тиімді пайыз мөлшерлеме әдісін қолданумен есептелген) [14].
Ақпаратты ұсынудың қарастырылған талаптары бағалауға ұсынылған тәсілді сипаттайды және пайыздық кіріске, пайыздық шығысқа және болашақ ақша ағындарын бағалау өзгерістерімен құнды түзетуге әсер ететін әртүрлі факторларға қатысты ақпаратты ашуды қамтамасыз етуге шығарылған.
Құжат жиынтық табыс жөніндегі есептілікте сипатталатын сомаларды, болжалды несиелік жоғалтуды және амортизациялық құнмен есептелетін қаржылық активтер сапасын анықтау үшін қолданылған бастапқы деректер және жорамалдарды ашып көрсетуді талап етеді.
Көрсетілген ұсыныстарға сәйкес, қаржылық жағдай туралы есептілікте және жиынтық табыс туралы есептілікте жеке көрсетілген сомалар қолданушыларға қаржылық құралдардың қаржылық жағдайға және ұйымның қызмет нәтижесіне көрсететін әсерін бағалауға жеткіліксіз.
Жоғарыда көрсетілгендей жаңа талаптардың 2015 жылдың қаңтарына дейін міндетті күші болмайды, бірақ құнсыздану және хеджирлеу есебі бойынша қабылданған кезкелген талаптардың бөлігін мерзімінен бұрын қолдануға рұқсат етіледі. Сонымен қатар ХҚЕС 9 "Қаржылық құралдар", ұсынылған стандартты мерзімінен бұрын қолдануға қосымша ақпаратты көрсету бөлігінде ХҚЕС 7 "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу" түзетулерді қарастырады.
Қаржылық құралдарды тануды тоқтату талаптарын жетілдіру бойынша, ХҚЕС жөніндегі Кеңес қаржылық құралдарды тануды тоқтатуға, қаржылық активтермен қаржылық міндеттемелер ұйымның балансынан шығарылғанда және осымен байланысты ХҚЕС 7 "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу" мазмұндалған ақпаратты ашу талабына қатысты жағдайларда ХҚЕС 39 "Қаржылық құралдар: тану және бағалау" талаптарын қамтиды.
ХҚЕС жөніндегі Кеңес бұл жобамен үш басты себепке байланысты айналысады, әсіресе, келесі мақсаттарда:
- - тәжірибеде қолдануға және ұғынуға күрделі ХҚЕС 39 қаржылық құралдарды тануды тоқтату талабын жетілдіруге;
- - ХҚЕС 39 және 140 "Берілген және қызмет көрсеткен қаржылық активтердің және берешекті өтеудің бухгалтерлік есебі" ГААП АҚШ (SFAS 140 "Accounting for Transfers and Servicing of Financial Assets and Extinguishments of Liabilities") қаржылық есеп стандарты туралы Ережеде мазмұндалған тануды тоқтату талаптарын үйлестіру;
- - берілген активтерге қатысты ұйымның тәуекелге ұшырағындығы туралы қолданушыларға көбірек ақпарат беру.
Осыған дейін 2005 жылдың сәуірінде ХҚЕС жөніндегі Кеңес және АҚШ-ң қаржылық есептілік стандарттары жөніндегі Кеңесімен, ХҚЕС 39 және 140 ГААП қаржылық есеп туралы Ережеде мазмұндалған қаржылық құралдарды тануды тоқтату бойынша талаптарды жақындатуға арналған жобаны әзірлеп бастады. Бұл қадам осы талаптарды және оларды тәжірибеде қолдану нәтижесін түсіну қиындықтарымен байланысты жасалған.
2008 жылдың сәуірінде ХҚЕС жөніндегі Кеңеспен қаржылық есептілік стандарты жөніндегі Кеңес кездесуінде екі жақтан да, қаржылық активтермен міндеттемелерді тануды тоқтату талабын реттейтін ұқсас стандарт әзірлеу ниеті расталған болатын.
ХҚЕС жөніндегі Кеңеспен қаржылық есептілік стандарты жөніндегі Кеңестің стандартты шығару жобасына кірісу шешімі, әлемдік қаржылық дағдарыспен Қаржылық тұрақтандырма форумы ұсынымдары, сонымен қатар, АҚШ-ң бағалы қағаздар жөніндегі Комиссия сұрауларына жауап болды. 2008 жылдың қыркүйегінде қаржылық есептілік жөніндегі Кеңес, қысқа мерзімде болатын мәселелерді шешу қарастырылатын SFAS 140 түзету жобасын шығарды.
2009 жылдың сәуірінде ХҚЕС жөніндегі Кеңеспен қаржылық есептілік стандарты жөніндегі Кеңес біріккен кездесуінде келіседі:
- - қаржылық есептілік жөніндегі Кеңес өзінің қысқа мерзімді, 2009 ж. соңғы ережеге, қаржылық есеп жөніндегі стандарт Ережесіне 140 түзету жобасын шығаруды аяқтайды;
- - Кеңестер қарастырылған стандарт жобасына алынған жауапқа түсінікті бірге талқылайды;
- - ХҚЕС жөніндегі Кеңес талқылауды аяқтауда, қаржылық құралдарды тануды тоқтату бойынша ХҚЕС 39 талаптарын қайта қарайтын жаңа стандарт шығарады және қаржылық есептілік жөніндегі Кеңес, өз кезегінде, ХҚЕС 39 түзетуге мәліметтерді өзінің уәкілетті өкілдеріне талқылау үшін көрсетеді.
Қаржылық құралдарды тануды тоқтату талаптарына қатысты ХҚЕС 39 қиындықтарының бірі оның ішкі қарама-қайшылығы. Стандарттың ережесі қаржылық құралдарды тануды тоқтату бойынша әртүрлі тұжырымдамалардың элементтерін құрайды (тәуекел мен пайда, бақылау) және қаржылық активтің тек бір бөлігін, әлде қаржылық активті толық көлемде тануды тоқтату қажеттілігін бекіту мақсатында, белгілі жүйелілікте оларды талдауды талап етеді:
- Ұйым белгілі-бір жағдайларда ғана қаржылық актив бөлігін тануды тоқтатады. Басқаша айтқанда, қаржылық активке тануды тоқтату талабы толық көлемде қолданылады.
- Әріқарай ұйым қаржылық активті бергенде, осы активті басқарумен байланысты, тәуекел мен тиімділік сақталатын дәрежені бағалау қажет. Егер ұйым қаржылық активті басқарумен байланысты барлық тәуекел мен пайданың айтарлықтай бөлігін берсе, ол осы қаржылық активті тануды тоқтату керек және бергенде пайда болған немесе сақталған актив немесе міндеттеме ретінде кезкелген құқықпен міндеттемені жеке тану керек.
- Егер ұйым қаржылық активті басқарумен байланысты барлық тәуекел мен пайданың айтарлықтай бөлігін бермесе немесе сақтамаса, ол осы қаржылық активке бақылауды сақтады ма, соны анықтауы қажет.
Егер ұйым бақылауды сақтаса, ол берілген қаржылық активті әріқарай, ол онда қатысатын дәрежеде тануы керек.
Ұсынылған жаңа тәсіл қаржылық активтерді тануды тоқтату бойынша әртүрлі тұжырым элементтерінің әдістерін болжамайтындығымен ерекшеленеді, бір ғана элементте - бақылауда топталады.
ХҚЕС 7 "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу" түзетулер, берілген қаржылық құралдарға қатысты ұйымның тәуекелге ұшырағандығы туралы ақпараттың сапасын көтеруге шығарылған.
Есептілікте апитал сипаттамасымен қаржылық құралдар жөніндегі ақпаратты ұсыну бойынша талаптарды жетілдіру.
Қаржылық құралдар есебін жетілдіру аясында әзірленетін, үшінші маңызды жоба, қаржылық құралды қаржылық актив, қаржылық міндеттеме немесе үлестік қатысу ретінде бастапқы танудағы жіктеу сұрағы болып табылады.
ХҚЕС (IAS) 32 "Қаржылық құралдарын ұсыну: ақпаратты ашып көрсету" стандарттарды бекітетін көптеген ұлттық органдармен қолданылатынға ұқсас, "ХҚЕС негізінде" тұжырымдалған міндеттеме мен капитал анықтамасынан шығады:
- - қаржылық актив бухгалтерлік міндеттеме болып табылады, егер ақша қаражаттарын немесе басқа да қаржылық активтерді беру бойынша келісімшарттық міндеттемені көрсетсе. Міндеттемемен байланысты қаржылық шығындар шығыс ретінде сипатталады.
- - қаржылық актив капитал болып табылады, егер ол ұйымның активінен барлық міндеттемелерді шегергеннен кейін қалған үлесті куәландырса. Капиталға төлемдер шығыс ретінде емес, пайданы үлестіру ретінде қарастырылады.
- - айырбасталатын қарыз (осы құралды ұстаушыға ақша қаражатын немесе акцияны алу арасында таңдау жасауға құқық береді) екі компонентке бөлінеді: қарыз және капитал. Ол айырбастау құқығы есебі үшін дисконтпен үлестік міндеттеме және капитал құраушысы ретінде сипатталады.
Негізінде, бекітілген ХҚЕС (IAS) 32 "Қаржылық құралдарын ұсыну: ақпаратты ашып көрсету" тәсіліне сын, екі жағдаймен байланысты:
- ХҚЕС 32 принциптерін қалай қолдану керек және
- үлестік және үлестік емес деп бөлу, принциптерді қолдануды қамтамасыз ете ме.
Жобаның мақсаты, есептілікте капитал сипаттамасындағы қаржылық құралдар жөніндегі ақпаратты ұсыну бойынша талаптарды жақсарту және жеңілдету болып табылады. Жоба қаржылық құралдарды қаржылық міндеттеме және үлестік құрал деп бөлу үшін жүйелі талаптарды әзірлеуге, сонымен қатар осы сұрақ бойынша ХҚЕС және ГААП талаптарын жақындатуға бағытталған. Қазірі таңда ХҚЕС жөніндегі Кеңес және қаржылық есептілік жөніндегі Кеңес, есептіліктің үлестік құралдар бөлігін реттейтін жобаның бастапқы нұсқасын талқылауға шығару үшін бірге жұмыс жасауда.
Есептілік стандарттарының тәжірибеленуші бухгалтерлерге, қолданушыларға да түсінікті бірыңғай талаптарын бекіту, қаржылық есептіліктің жаһандану процесінің маңызды сатысын көрсетеді. ХҚЕС жөніндегі Кеңес және қаржылық есептілік стандарты жөніндегі Кеңестің қаржылық құралдар есебін реттейтін бірыңғай түсінік аясындағы жоба бойынша біріккен жұмысы қаржылық активтер мен қаржылық міндеттеме есебі мәселелерін шешуге және қаржылық есептілік ақпараттылығын және сапасын көтеруге шығарылған. Басшылыққа және басқа да қызығушы жаққа ХҚЕС (IAS) 39 ауыстыру жобасын және ХҚЕС (IFRS) 9 бекітілген талаптарды кейінгі шешу өзгерісін талдауды бақылап отыруы қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- 1. Areas within the Financial Crisis Advisory Group scope// www.iasb.org
- 2. Derecognition // www.iasb.org
- Discussion paper "Financial Instruments with Characteristics of Equity" // www.iasb.org
- Exposure draft "Derecognition" (Proposed amendments to IAS 39 and IFRS 7) // www.iasb.org
- Exposure draft "Financial instruments: amortised cost and impairment" // www.iasb.org
- ХҚЕС (IFRS) 9 "Қаржылық құралдар" // www.iasb.org
- Financial instruments // www.iasb.org
- А.Калденбергер "Учет ценных бумаг в зависимости от цели приобретения". Учет и финансы. Қаңтар 2013 ж.
- Financial Instruments: Impairment of Financial Assets// www.iasb.org
- Financial Instruments: Replacement of IAS 39 / / www.iasb.org
- МСФО 32 (IAS) "Қаржылық құралдарды ұсыну: ашып көрсету"
- МСФО 39 (IAS) "Қаржылық құралдарды тану және бағалау"
- Ю.Леснова "Учет финансовых инструментов". Путеводитель бухгалтера 2013. Практическое пособие для бухгалтеров. - Алматы: ТОО "Центральный дом бухгалтера, 2013. - 200 б."
- МСФО 7 (IFRS) "Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу"
- Замена стандарта МСФО (IAS) 39 "Финансовые инструменты: признание и оценка" // www.pwc.com