Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына қатысты зорлық-зомбылықты тоқтату қажетті ресурстар мен күшті қолдап жалғастыратын қарқын, арнайы тұрақты құрылған институционалдық тетіктерімен әзірленген іс-шараларды талап етеді. Дегенмен егер жоғарыда аталған механизмдер отбасылық қатынастардың барлық субъектілдерін қамтымаса, салдары болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында отбасы қатынастары субъектілерінің тізімі «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабы 2 тармағында тізімделеді:
- жұбайы;
- бұрынғы ерлі-зайыптылар;
- бірге өмір сүретін тұлғалар;
- бірге өмір сүрген тұлғалар;
- жақын туыстары;
- ортақ баласы (балалары) бар адамдар. [1]
Ортақ баланы жұбайлар немесе бұрынғы ерлі-зайыптылар ғана еме, сонымен қатар тіпті бірге бір-бірімен өмір сүрмесе де, олардың арасындағы романтикалық (махаббат) қарым-қатынастан бала пайда болуы мүмкін болғандықтан 2014 жылғы 18 ақпанындағы Қазақстан Республикасының Заңының алтыншы санаты толықтырылды [2]
Құқық қорғау практикасы (баяндамалар, түсіндірме ескертулер, статистикалық талдау), сондай-ақ, отбасы үйірмесінің заңды түсіндіру және шетелде тұрмыстық қатынастар нәтижелерін зерттеуден біз отбасы қатынастары субъектілерінің жоғарыда тізімі мінсіз емес деген қорытындыға келдік. Төмендегі зерттеу бұл қорытындыны негіздеуге көмектеседі.
2014 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңында отбасылық қатынастар тұжырымдамасы төмендегідей өзгерді:
Кесте 1 - «Отбасы-тұрмыстық қарым-қатынастар» түсінігін салыстыру
|
Баптар |
Қолданыстағы ереже |
2014 ж. 1 наурызына дейінгі ереже |
|
1 б.2 |
отбасылық қарым-қатынас - ерлі- зайыптылардың; бұрынғы ерлі- зайыптылар; бірге тұратын немесе бірге тұрғандар адамдар; жақын туыстары; ортақ баласы (балалары) бар тұлғалар арасындағы қарым-қатынастар |
отбасылық қарым-қатынастар - неке- отбасы қатынастардағы адамдар тобы арасындағы, жеке тұрғын үйлер, пәтерлер немесе басқа үй- жайларында бірге тұратын адамдар, сондай-ақ бұрынғы ерлі- зайыптылардың арасындағы қарым- қатынастар |
Салыстырма кесте түсіндіруде тек қана отбасылық қарым-қатынастардың субъектілерін емес, сондай-ақ басқаларының өзгергенін көрсетеді. Ағымдағы басылымдарда бірге тұратын отбасы мүшелерін отбасылық қатынастарда оларды субъектілер ретінде тану міндетті элемент болып табылады.
Өз бетǐнше тұрмыстық зорлық-зомбылық көрінісін түсіндіру үшін құқық қорғау органдарына және қорғалатын адамдардың саны «отбасылық-тұрмыстық қарым- қатынастар» тұжырымдамасы бойынша тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңнамамен қорғалуы керек, «Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы» ҚР Заңына кейбір нәзік айырмашылықтар бар КРКоАП 73-бапқа Ескерту.
Кесте 2 Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес отбасылық қарым- қатынас ұғымдарын салыстырмалы талдау
|
Заңның 1 бабы 2 тармағы |
КРКоАП 73 бабына ескерту |
|
Отбасы-тұрмыстық қарым-қатынастар - |
Отбасы-тұрмыстық қарым-қатынастарға жатқызылады |
|
Тұлғалар арасындағы қарым-қатынас шеңбері, |
Тараптар арасындағы қарым-қатынас: |
|
Неке-отбасылық қарым-қатынастағылар, |
некеде тұратындар; |
|
Жеке тұрғын үй, пәтер немесе өзге де тұрғын үй шеңберінде бірге тұратын адамдар, |
Бірге тұратын немесе бірге тұрғандар; |
|
Сондай-ақ бұрынғы ерлі-зайыптылардың арасындағы |
бұрынғы ерлі-зайыптылар; |
|
жақын туыстары |
Отбасылық-тұрмыстық қатынастар орнында қолданыстағы айырмашылықтарды сұрақ туындайды: «Қай норманың нұсқасы ең табысты болып табылады?». КРКоАП 73- бабының біліктілік ерекшеліктері мыналар: "жеке үйде немесе пәтерде шеңберінде жасалған ұятсыз тілі, қорлайтын қудалау, кемсіту, үй тұрмысына қажетті заттар және басқа да іс-әрекеттерге зиян келтіру, отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтар тұратын азаматтар үшін сыйламаушылықты бiлgiретiн, олардың бейбітшілігін бұзатын болып табылады ... " [3]
Біз, КРКоАП 73-бабында "бейбітшілік" туралы шығарғаннан отбасылық қатынастар саласындағы құқыққа қарсы іс-әрекеттер елде үйде немесе пәтерден тыс отандық негіздер бойынша жасаған «жеке үйде немесе пәтерде шеңберінде жасалған» деген сөздер алынып тасталуы қажет деп санаймыз (үйде, жұмыста,гаражда және т.б.) КРКоАП 434 бабы негізінде кішігірім бұзақылық ретінде жіктелуі тиіс. Тиісінше, осындай бұзушыларға қатысты ( тұрмыстық зорлық көрсетушілер) 2009 жылғы 4 желтоқсанда «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» №214 ҚР Заңының 3-тарауы бойынша жеке алдын алу және әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары қолданылуы мүмкін емес. Іс-әрекет түрінде құқық бұзушылық объективті жағынан қамтылған тұрмыстық қозғаушы және біліктілік элементтері орын үстінен басым болуы тиіс.
БҰҰ моделі заң белгǐлǐ бǐр адамдарды тізбейді, бірақ бұл жерде орыс тілі дәл аудармасы болып табылмайтын, тұрмыстық зорлық-зомбылық келесі терминдерін ұсынады:
- әйелдер;
- өзара байланысты немесе жақын отбасылық-тұрмыстық қарым-қатынастағы адамдар;
- отандық қызметкерлер. [4]
В Республике Казахстан также существуют понятия домашних и надомных работников и возникает вопрос о том, что следует ли признавать их субъектами семейнобытовых отношений.
2015 жылғы 23 қарашадағы №414 Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 136- бабы негізінде «отандық жұмысшылар жұмыс берушілер үшін (қызметтер көрсету) жұмысты орындаушы қызметкерлер ретінде танылады - жұмыстар (қызметтерді) (ұсынылатын) орындалған болса, бір немесе бірнеше отбасы мүшелерінің тарапынанжүргізіледі үй шаруашылығында жеке тұлғалар, жұмыс берушінің табыс алуға және (немесе) жұмыс беруші мақсатында танылады». Үй қызметкерлері өзінің жабдықтарын, құрал-саймандары мен керек-жарақтарын пайдаланып өз еңбек және материалдармен үйде жұмысты жүргізу үшін жұмыс берушімен еңбек шартын жасасқан немесе жұмыс берушінің бөлінген немесе жұмыс берушінің есебінен сатып алған тұлғалар болып табылады. [5]
Жоғарыда аталған екі санаттағы тұлғалар, олар бірге тұратын адамдардың санатына жатуы мүмкін, жұмыс берушінің тұрғын үйде тұрғын үй-жайлары берілуі мүмкін, сондықтан Қазақстанның қолданыстағы заңнамасына сәйкес отбасылық- тұрмыстық қарым-қатынастардың субъектілері ретінде танылуы тиіс. Олар жұмыс берушінің үйінде тұрғын үймен қамтамасыз етілмеген болса, онда отандық жұмысшылар мұндай зорлық-зомбылыққа қарсы зорлық-зомбылық комиссия тұрмыстық деп танымайды.
Отандық және үй қызметкерлері кез-келген зорлық-зомбылық құрбандары болуы мүмкін фактісіне күмән жоқ. Біздің ойымызша, тұрмыстық зорлық-зомбылық және іс- әрекеттер үй қызметкерлеріне қатысты қабылданған - тәрбиешілері, жүргізушілер, бағбандар және басқа да қызмет персоналын отандық негіздер бойынша, тіпті жеке тұрғын үй, пәтер немесе өзге де тұрғын үй-жайларында бөлу тұрмыстық жазалау жағдайларында қарастырылуы тиіс.
Іс жүзінде, жиі бірге тұратын және бірге тұрған тұлғалар ұғымдары айналасында дау туады. Кодификацияланбаған арнайы заңда отбасы қарым-қатынастарын осы ұғымдардың нақты тұжырымдамасы берілмеген.
Аудан полициясымен сұхбат барысында қорғаныс тапсырмаларын дұрыс пайдаланбау фактілері анықталды. Мысалы, жеке пәтерлердегі (дуплекс) көршілер арасында бөлетін қоршау орналастыру үшін ұзақ мерзімді ұласқан қақтығыс болды. Аудандық инспектор көршінің қорғаныс мақсатында біріне қатысты үкім шығарып, құзыретті органдарға дауларды шешу үшін қолдануға шақырды.
Бір жағынан көршілер отбасылық қарым-қатынастардың субъектілері болып табылмайды, егер (Қазақстан Республикасының жеке екіпәтерлі тұрғын үйлер көп) жеке үйде ішінде бірге өмір сүретін болса, онда екіпәтерлі үй тұрғын ғимарат ретінде, учаскелік полиция инспекторының іс-әрекеттері, заңды деп танылуы тиіс.
Кемшіліктері кез-келген отбасы байланыстары жоқ бірге тұратын немесе бірге өмір сүрген, отбасылық қарым-қатынастардың барлық субъектілерінің ұғымдардың түрлі түсіндіру болып табылады. Мысалы, қақтығыс жалға берушінің және пәтерде бір бөлмені жалға алушы арасында туындаса, онда олар бірге тұратындар болып есептеледі. Адамдар бірге тұратындар және бірге тұрғандар болуы мүмкін:
- коммуналдық меншік түріне ұйымдастырған пәтерлердің тұрғындары;
- таныс адамдар үйінде жалға берушǐмен бірлесіп қонақтар ретінде болу;
- жалға алушы жалға берушǐнщ үйінде бірге тұратындар;
- Тең бөлік құқығында бір пәтерде (үй) тұратындар;
- Ресми немесе азаматтық неке кезінде пайда болған немере, жұбайының (зайыбының) туыстары, және т.б.
Қазақстан Республикасының «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» немесе арнайы заңында отбасылық қарым-қатынастардың субъектілері болып табылатын белгǐлǐ бǐр адамды есептеу арқылы «бірге тұратын» және «бірге тұрғандар» ұғымын нақтылау немесе жою негізделген.
Осылайша, қоғамдық қатынастардың бұл аймақта зерттелген шетелдік заңнаманы, мамандар мен ғалымдардың талдауынан, отбасылық қарым-қатынастар саласына жатқызылған тиіс адамдардың мынадай қисынды санын қарастыру керек санаймыз:
- қызметтік және азаматтық неке және отбасылық қатынастардағы тұлғалар;
- жақын туыстар - тікелей өсу мен кемуі желісі бойынша туыстар (ата-аналары, балалары, әжелері, немерелері, толық және толық емес (яғни, .. ортақ әкесі немесе анасы бар) бауырлар мен әпкелер);
- немере - неке-отбасы қатынастардағы нәтижесінде пайда болған туыстары;
4 сенімді тұратын тұлғалар, немесе бұрын романтикалық қарым-қатынас немесе жыныстық қатынаста болғандар;
- отандық және үй қызметкерлері;
- олар бұрын-соңды бірге тұрғандығына немесе тұрмағандығына қарамастан ортақ баласы бар адамдар.
«Отбасылық қатынастар» тұжырымдамасын басқа мамандандырылған құқық та «бірге тұратын» және «бірге тұрғандар» ұғымын жойып, отбасылық қарым- қатынастардың субъектілерінің жеке тұжырымдамасы болуы тиіс.
Әдебиет
- О профилактике бытового насилия. Закон Республики Казахстан от 9 декабря 2009 года № 214.
- О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам противодействия бытовому насилию». Закон РК от 18.02.2014 года № 175.
- Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года № 235.
- Модельное законодательство ООН о насилии в семье; пер. с англ. // Насилие в семье: как бороться с ним государству. – М.: Глас, 1999.
- Трудовой кодекс Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года №414.