Қазіргі кезеңде еліміздегі мүмкіншілігі шектеулі балалар санының көбеюі, денсаулық с ақт ау, білім және әлеуметтік қорғау салаларының осы мәселеге көңіл бөлуін талап етіп отыр. Осыған орай, Н.Ә.Назарбаев «Біз оларды белсенді өмірге тартамыз, олар тек жәрдемақы алып қана қоймайды, сонымен бірге, өздерін қоғамның мүшесі, пайдалы еңбеккер ретінде сезінетін болады. Біздің барлық әлеуметтік институттар, үкіметтік емес ұйымдар, «Нұр Отан» партиясы осы жұмысты қолға алғандары жөн» - деген болатын мемлекетім іздің басшысы өз Жолдауында[1].
Мүгедектік - бұл өмір қызметінің түрлі салаларында әрекет етудің шектелуімен қатар жүретін тұлға дамуының спецификалық ерекшелігі. Оның салдарынан мүгедектер ерекше әлеум еттік-демографиялық топқа айналады. Яғни, аталмыш топтың күнкөріс деңгейі төмен әрі білім алу мүмкіндігі де айтарлықтай жоғары емес. Мұндай адамдардың өндірістік қызметпен айналысуы қиындық тудырып, еңбекпен қамтамасыз етілмейді.
Мүмкіндігі шектеулі жандар халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына жатады. Әсіресе олар көп жағдайда білім алуға, еңбек етуге, толыққанды өмір сүруге мүмкіндігі шектеулі болады. Олардың табыс көздері төмен, ал әлеуметтік және медициналық қызметтерге деген қажеттіліктері жоғары деңгейде болады.
Отбасындағы кеміс балаға көбірек қамқорлық көрсетіп, оған басқа балаларға қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Бала басындағы бақытсыздық бәрінен бұрын оның маңындағы жақын адамдардыңжанашырлық сезімін оятып, оған деген көзқарасты өзгертеді. Кез-келген жанұяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға деген мұңдай қамқорлық оған күшті әсер етіп, ол өзін басқа балалардан бөлексіткендей сезінеді. Мүмкіндігі шектеулі баланы қоғамға әлеуметтендірудің қиындығы, бір жағынан бала дамуындағы дене және психологиялық ауытқулары болса, екінші жағынан әлеуметтік жүйенің дұрыс қалыптаспағандығы, мүмкіндігі шектеулі баланың қалыпты өмір сүруіне кедергі келтіреді.
Елімізде мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға кір ікт іру мәселесі төңірегінде бірқатар заң мен тұжырымдама қабылданған.
Қазақстан Республикасының 11.07.2002 жылғы «Кемтар балаларға әлеуметтік-медициналық-педагогикалық-психологиялық түзеу арқылы қолдау туралы» № 343 заңы бойынша ТДО сыныптары үйден оқыту, үйден әлеуметтік көмек көрсету, көмекші бағдарлама, арнайы (ПДТ) бағдарлама бойынша куәлік беру ережелерін және мүмкіндігі шектеулі балаларды қорғау, қамқорлау, диагнозын анықтау, емдеу, оңалту, тәрбиелеу, оқыту, қатарға қосу мәселелері бойынша жаңадан шыққан заң, қаулы, ереже тәртіптерінде қаралған[2].
Атап айтсақ, мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға кіріктіру мақсатында 2009 жылы Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы әзірленген. Сонымен қатар, 2010 жылдың 1 ақпанында бекітілген «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын» атауға болады. Бұл бағдараламаның басты міндеттерінің бірі – еліміздегі инклюзивті оқытуды дамыту болып саналады. Мұндай білім мүмкіндігі шектеулі балаларды өзге оқушылармен тең дәрежеде жалпы білім беру процесіне қатыстыруға жол ашады
Елім із дің Ата заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы тиістігі жазылса да, өкінішке орай мүмкүндігі шектеулі балаларды оқыту өзекті мәселе күйінен түспей тұр. Олардың қатары жыл сайын өсіп жатқандықтан, жарымжан балаларға білім беру жүйесін жетілдіру қажет. Қазір олардың мүмкіндіктерін ескере отырып, өзгелермен теңдей білім алуына жағдай жасау қажет.
Ерекше оқытуды қажет ететін мүмкіндігі шектеулі балалар кәдімгі мектеп бағдарламасында оқитын болса, олар мектеп бағдарламасы бойынша үлгере алмайды да, соның салдарынан өздерін басқа балаларға қарағанда төмен санайды немесе ешкіммен араласпай ұяң болып қалады, яғни олар қоғамнан өзінің сыныптастарынан бөлініп кете береді. Ал инклюзивтік сыныпта жалпы білім беретін бағдарлама әр баланың қабілетіне лайықтап жүргізіледі. Онда баланың коррекциялық дамуы мен білім алуы қатар жүреді.
Мүмкіндігі шектеулі баланы әлеуметтендірудің бір жолы - инклюзивті білім беру.
Инклюзив - сөзі латын тілінен аударғанда «өзімді қосқанда» ал, ағылшын тілін ен аударғанда «араластырамын» деген мағынаны білдіреді.
Инклюзивті білім беру дегеніміз - даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру. Яғни адамның жынысына, дініне, шығу тегіне қарамастан тең құқылы жеке тұлға ретінде білім беру жүйесі болып табылады. Инклюзивті білім беру - мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытып-үйретудің бір формасы.
Инклюзивті білім беру немесе «білім баршаға» бағдарламасы - барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жәнемектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Бүл бағдарламаны Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы мақүлдап, БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілді.
Оның мақсаты нәсіліне, экономикалқ жағдайына, әлеуметтік жағдайына, үлттық шығу тегіне, тіліне, дініне, жынысына және жеке ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік шеттетуді жою[3].
Инклюзивті білім беру қажетті деңгейде дамымаған. Қазіргі кезеңде мүмкіндіктері шектеулі 149 246 баланың 29 212-сі немесе 19,5 %-ы - мектеп жасына дейінгі балалар. 37 арнайы балабақшада және 240 арнайы топта 10 мыңдай бала мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтылған, бүл 32,8%-ды ғана қүрайды[4].
Инклюзивті білім беру мәселесі шет елдерде 1970 жылдан бастау алады, ал 90 жылға қарай АҚШ пен Еуропа өздерінің білім беру саясатына осы бағдарламаны толық енгізді. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы туралы ресми дерек «Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» көрсетілді. Осы бағдарлама төңірегінде инклюзивті білім беруді жетілдіру мәселелер і қарастырылып, 2015 жылға мына міндеттерді шешу көзделген:
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары жасалады;
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі әзірленеді;
- түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады;
- мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді үйымдастыру қағидалары әзірленеді.
Мемлекеттік бағдарлама негізінде 2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы қүралдар орнату, түтқалармен, арнайы парталармен, үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық қүралдармен жабдықтау арқылы «кедергісіз аймақтар» қүруы жоспарланған.[4]
Инклюзивті білім берудің негізгі принцептері:
- Адам қүндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктермен анықталады;
- Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті;
- Әрбір адам қарым қатынасқа қүқылы;
- Барлық адам бір-біріне қажет;
- Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады;
- барлық адамдар қүрбы-қүрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді;
- Әрбір оқушы үшін жетістікке жету-өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын әрекетін жүзеге асыру;
- Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді[3].
Инклюзивті білім берудін мазмұны:
Инклюзивті білім беретін мектептерде білім мазмүны 3 түрлі бағдарлама бойынша реттеген абзал:
- жалпы мектептерге арналған типік оқу бағдарламалары;
- мүмкіндігі шектеулі балалардың ақаулық типтеріне сәйкес арнаулы білім беру бағытындағы оқу бағдарламалары;
- мүмкіндігі шектеулі балалардың психофизикалық ерекшіліктерін есепке ала отырып әзірлентін оқытудың жеке бағдарламасы.
«Білім туралы» Қ.Р-ның Заңының 21-тармағының 3 тармақшасына сәйкес инклюзивті білім беру – оқытудың тиісті білім беретін оқу бағдарламаларына білім алушылардың өзге де санаттарымен тең қолжетімділікті, арнайы жағдайларды қамтамасыз ету арқылы дамытуға түзету-педагогикалық және әлеуметтік қолдауды көздейтін, мүмкіндігі шектеулі адамдарды бірлесіп оқыту және тәрбиелеу;». Сондықтан мамандар елім із де инклюзивті білім беруді дамыту қажет екендігін алға тартады.
Осылайша, Қазақстан Республикасында 2020 жылға қарай инклюзивті білім жүйесі енгізеледі; инклюзивті білім үшін жағдай жасайтын мектептердің үлесі мектептердің жалпы санынан 70% - ға үлғаяды; мүгедек балалар үшін «кедергісіз қол жеткізуді» жасайтын мектептердің үлесі мектептердің жалпы санынан – 20%; инклюзивті біліммен қамтылған балалардың үлесі даму мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы санынан 50% қүрайтын болады [4].
Мемлекеттік бағдарлама негізінде 2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы қүралдар орнату, түтқалармен, арнайы парталармен, үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық қүралдармен жабдықтау арқылы «кедергісіз аймақтар» қүруы жоспарланған.
Инклюзивті білім беруде мүмкіндігі шектеулі баланың өз-өзіне сенімі артады, ол маңайындағылар тарапынан өзіне қолдау бар екенін сезінеді, бүл баланың өзін-өзі бағалай білуіне, қоршаған ортасына сүйіспеншілікпен қарауына, өзін қоғамның толыққанды мүшесі сезінуіне жол ашады. Оқытудың бүл түрі арқылы мүмкіндігі шектеулі баланың өз қабілетіне сай, ата-анасынан алшақтамай, яғни арнайы мектеп интернаттарда түрып оқуға мәжбүр болмай, түрғылықты жерде білім алуына жағдай жасайды. Қоғаммен біте қайнасып, әлеуметтік жағынан бейімделеді. Ата-анасыда баласының дамуы мен тәрбиесіне белсене қатысып, жеткіншек алдында жауапкершіліктер і артады. Инклюзивті білім беру барысында мүмкіндігі шектеулі баланың өздерін басқалардан кемсінбей, өзге дені сау балалармен тең қүқылы екенін сезінеді. Инклюзивтік білім ала отырып, балалар өздерінің қандай да кемістіктерін түзетеді, б іл ім ін жетілдіреді.
Әр адам қайталанбас түлға болып есептеледі, сондықтан адам, адамгершілік түрғылық қарым-қатынасқа қүқылы. Әлеуметтік ортаға енгізу - әлеуметтік қатынастың жалпы жүйесіне және баланың өз жағдайына қарай білім алу ортасына мүмкіндігі шектеулі балалардыңәлеуметтік бейімделуін қалыптастыру инклюзивті білім берудің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Мүмкіндігі шектеулі баланы қоғамға енгізудің қиындығы, бір жағынан бала дамуындағы дене және психологиялық ауытқулары болса, екінші жағынан әлеуметтік жүйенің дұрыс қалыптаспағандығы, мүмкіндігі шектеулі баланың қалыпты өмір сүруіне кедергі келтіреді. Әлеуметтенудің мәні адамның қоғамға бейімденіп, жекеленуі болып табылады. Тұлғаны әлеуметтендіруде тек қана қоғам емес, ең бірінші әрбір адам белсенді рөл атқаруы тиіс.Мүгедек бала еркіндікті, әлеуметтік интеграцияны қамтамасыз ететін ортада толыққанды және лайықты өмір сүруіне көмектесетін ерекше күтім, білім және қажетті дайындық алуға құқылы.
Инклюзивті білім беру - барлық балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергіліерді жоюға, ата- аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзету- педагогикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне және б іл імд ік қажеттіліктерінек бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат.
Инклюзивті білім беру жайлы айтқанда жалпы білім беретін мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларға кедергісіз аймақ құру ғана емес, баланың психо физикалық мүмкіндіктерін ескере отырып құрылатын оқу- тәрбие процесінің ерекшелігін де ескерген жөн. Ал бұл процесті жүзеге асыру үшін мектепте баланы психологиялық-педагогикалық қолдау қызметі ұйымдастырылуы қажет, сонымен қатар, баланың дамуына жағдай тудыратын балаға көмек қолын созуға дайын, кездескен мәселені дұрыс түсінуге негізделген педагогикалық және балалар ұжымында моральды- психо логиялық климат орнауы қажет.
Инклюзивті оқыту - мүмкіндігі шектеулі баланың жалпы білім беретін ортада әлеуметтенуі мен оның дамуына және оқыту процесінде баланың жетістіктерге жетуіне мүмкіндік туғызады.
Инклюзивті білім беру жүйесіне орта, кәсіптік және жоғарғы білім беру кіреді. Аталмыш кешен мүгедектермен жұмыс жас ауға бағытталған оқу орындарының техникалық жабдықталуын және арнайы педагогтардың даярлануын қамтиды. Сонымен қатар, мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беретін мектептерге бейімделуін жең ілдететін арнайы оқу жоспарлары қажет.
Қорыта келе, мүгедектер әлеуметтік категория ретінде әлеуметтік қолдауды қажет етеді және олардың толыққанды әрі белсенді өмір сүруі үшін қоғамдық-пайдалы іс-әрекеттерге тарту, қоршаған ортамен байланысын жетілдіру, бір сөзбен айтқанда оларды қоғамға әлеуметтік интеграциялау қажет. Осыған орай, мүмкіндігі шектеулі балалрдың өздерін қоғамнан оқшауланған жан ретінде сезінбей қоғамда өз орнын табуы үшін инклюзивті білім беру қазіргі таңда аса қажет болып отыр. Біз инклюзивті білім беру арқылы мүмкіндігі шектеулі балалардың қоғамтуралы көзқарасымен бірге қоғамның мүмкіндігі шектеулі балалар туралы көзқарасын өзгерте аламыз.
Әдебиет
- Қазақстан Респуликасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
- Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қо лд ау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы.
- Руководящие принципы политики в области инклюзивного образования. Париж, ЮНЕСКО, 2009.
- Қазақстан Респуб ликасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы. -Астана, 2010.