Жалпы адам қүқықтарын қорғау мәселесі тек қана азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени қүқықтар мен адам бостандығын қалыптастыратын нормалардың жиынтығы ретінде, яғни дербес негізгі бір қүқық саласы ретінде ғана танылып қоймай сондай-ақ адам қүқықтары мен бостандықтарының дүрыс орындалуын көздейтін аса тиімді қүқықтық- үйымдастыру тетіктері болып қалыптаса бастағаны белгілі.
Халықаралық қүқық саласы шегінде дүние жүзі қауымдастығының адам қүқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда мемлекеттің ішкі жүмысына араласа алуы мүмкіндігін соңғы жылдардың ең бір үздік әлемдік жетістіктердің бірі деп қарастыруға болады [1,3].
Мәселен, әмбебап сипаттағы көпжақты келісімдер, аймақтық келісімдер, екіжақты келісімдер халықаралық әдет-ғүрыптар адам қүқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселесі бойынша тікелей немесе жанама мамандандырылған халықаралық үйымдардың шешімдері халықаралық қү- қықтың негізгі қайнар көздерінің бірі болып табылуда.
Бүгінгі күні халықаралық іс қағаздарда белгіленген адам қүқықтары каталогы үзақ тарихи қалыптасудың эталондары мен стандарттардың нәтижесі болып, қазіргі демократияның нормасы ретінде қалыптаса бастады деуге болады. Барлық кездерде түлға мен билік арасындағы қарым-қатынастардың реттеу әдістері мыңдаған жылдар бойы назарда болып келгені белгілі. Мәселен, қоғамдық прогресс пен адамзаттың әлемдік қауымдастығының дамуы және олардың бостандық жолында мемлекеттің түтас билігін тежеу талпынысы, мемлекеттік органдар мен лауазымды түлғалардың өктемдік іс-әрекетінен адамдарды сақтау және түлғаға барынша өз тағдырын өзі шешуге кең түрдік беру айқын көріне бастады.
Әрбір адам туылғанынан бастап белгілі бір мөлшердегі (материалдық және рухани) ажыратылмас қүқықтарға ие, ол қүқықтарды қамтамасыз ету үшін қоғам мен мемлекет жәрдемдесуі тиіс. Әрқашан да бүл игіліктердің мөлшері материалдық өндіріс жүйесінде түлғаның қоғамдағы әлеуметтік қүрылымында алатын орнымен анықталады. Қоғам дамуының әр сатыларындағы күрт өзгерістер, өркениет өзгешелігі, формальды теңдік қағидасына негізделген адам қүқықтарына қазіргідей жан-жақтылық белгісін берген жоқ.
Дегенмен 5-6-ғасырларда ежелгі полюстерде демократия идеясы мен азаматтық қағидалары алғаш рет дүниеге келген жерде (Афины, Рим) адам қүқықтары түжырымдамасының пайда болуы прогресс пен бостандық жолындағы үлкен қозғалыс болды [2].
Ежелгі полюсте азаматтық пен саяси күқықтар байланысты болды: бостандық, мемлекеттік істерді шешуге арналған күқық, әділеттілікті орнатуға қатысу қүқығы және т.б. Сонымен қатар, мүндай қүқықтарды қара жүмыспен айналыспаған адам ғана иеленеді.
Адамдар қүқықтардың кейбір мемлекеттерде шектеулі болатындығына қарамастан, мүндай институт барлық кезде қоғам мен мемлекеттің өркениеті жолмен түрақты дамуына толық оң ықпал жасайтындығы сөзсіз. Енді жалпы адам қүқықтары мен оны қорғаудың тарихи қалыптасу мен даму кезеңдеріне қатысты бірер мәселелерге тоқталып өтелік. Мәселен сонау ертеректе заңдылыққа ерекше көңіл бөлгені белгілі, мысалы азаматтық және адам қүқықтары туралы үғым, әр азаматтың полюске деген қамқорлығы сол кездің өзінде теория жүзінде пайда бола бастағаны белгілі (Платон, Сократ, Аристотель, Перикл және басқалар). Кейіннен қоғамның дамудың келесі кезеңдері адам қүқықтары мен заңның үстемділігінің бір-бірімен тығыз байланысты екендігі айқындала бастады.. Бүл ежелгі ойшылдардың мемлекеттік, бостандық және ізгілік бағытындағы қарқынды дамуының басты белгісі бола бастады деуге болады. Тарихи дамудың баспалдағы адам қүқықтарына жаңа қасиет бере отырып, ол субъектілердің жаңа топтарына таратылды. Әрине бүл таптардың, сословиелердің өз қүқықтары үшін, бостандықтары үшін әрі олардың өздерінің баюы үшін болған күрес екендігі айтпаса да түсінікті [3].
Гуманистік игіліктің алтын қорына енген адам қүқықтары түңғыш рет Ұлы бостандық хартиясында (1215 ж.) мазмүндалып, ағылшындардың қүқықтар туралы Билль мен (1689 ж.), Егемендік декларациясымен (1776 ж.), американдықтардың Қүқықтар туралы Билль мен және адам мен азаматтардың қүқықтары декларациясымен дамытылды. Бүл игіліктердің генезисін көре түра, адамдардың табиғи қүқықтарын оқып зерттеуге талпыныс берген ежелгі гректердің философиясын, әлеуметтік әділдік пен тендіктің жорамалдарын қозғаған реформация мен білімпаздықтың кезеңіндегі постулаттарды, әрине еске түсірмеуге болмайды.
1919 ж. Ұлттар Лигасының жарғысы адам қүқықтарын жинайтын жалпы ережелерді қосқан жоқ. Ол кезде адам қүқықтарын халықаралық түрде қорғау туралы ойды Ұлттар Қауымдастығы мойындаған жоқ еді, сонымен қатар ол келісімнің қүрастырушылары оған үлкен мән берген жоқ. Бірақ ол келісімде адам қүқықтары туралы халықаралық заңдардың дамуына әсер ететін екі ереже болды (22 және 23-баптар).
Мәселен, 22-бапқа сәйкес, Ұлттар Лигасының жарғысымен Лига мандаттарының жүйесі қүрылды. Бүл ереже тек Бірінші Дүниежүзілік соғыста жеңілген, бүрынғы отар мемлекеттерге ғана қолданылды. Бүл қағидаға сәйкес, отар мемлекеттер Лигаға тәуелді аумақтар болып қайта қүрылып, ол мемлекеттердің басқаруын жеңуші державаларға берді, ол өз кезегінде жыл сайын Лигаға олардың міндеттерді қалай орындағаны жөнінде баяндайтын. Лиганың ыдырауымен бүл мандаттар жүйесі де жойылды. Ал Ұлттар Лигасы жарғысының 23-бабы әйелдерге, ерлерге және балаларға әділетті және адамгершілікті жүмыспен қамтамасыз етуге қатысты мәселелерге арналған. Сонымен қатар, бүл бап айтылған мақсаттарға жету үшін, халықаралық үйымдарды қүруды көздейді. Бүл қызметті Ұлттар Лигасы қүрылған уақытта қүрылған Халықаралық еңбек үйымы (МОТ) өзіне алды. ХЕҰ-ның заң шығару міндеті және оның қүрған халықаралық еңбек стандарттарын қадағалайтынжүйе еңбек шарттары мен адам құқықтары туралы халықаралық зандардың дамуына үлкен үлес қосты. Сонымен қатар, Ұлттар Лигасы азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйенің дамуында үлкен рөл атқарды. Ұлттар Лигасының жарғысында бұл мәселе қарастырылған жоқ. Бұл өкілеттілікті Ұлттар Лигасы бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі қол қойылған келісімдер арқылы алды. Сол соғыстың салдарының бірі, Еуропа мен Таяу Шығыстың саяси картасының өзгеруі болды. Жаңа мемлекеттер пайда болып, көптеген мемлекеттер өз тәуелсіздігін алды. Көпшілікте олардың құрамына этникалық, тілдес және мәдени азшылықтар кірді. Жаңа саяси тәртіптің болуы олардың мәдени өмір сүруіне қауіп-қатер туғызады деген байсалды, тарихи күмән болды. Сол үшін жеңуші державалар одағының өкілеттіліктері, жаңа мемлекеттерді өздерінің этникалық, тілдік, діни құқықтарын қорғайтын арнайы келісім-шартқа қол қоюды кеуделеді. Бұндай келісім-шарттарға қол қойылды. Азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйені қолданатын мемлекеттер азшылық жөніндегі кемсітушілікке жол бермеуге, азшылықтың этникалық, діни, тілдес бірлестігін сақтап қалу үшін ерекше құқықтар беруге міндеттенеді.
Ұлттар Лигасының келісімі бойынша екі жақ өз міндеттерінің орындалуына кепіл берді. Азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйе Ұлттар Лигасымен бірге жойылды [5].
Сонымен, халықаралық құқықтардың ішінде түрлі топтардың құқықтарын қорғайтын институттар мен доктриналар пайда болды. Халықаралық құқықтардың бұл аспектілерінің теория мен іс жүзінде қолданылуы, адам құқықтарының дамуына концептуалды және институционалды негіздер қалады.
БҰҰ - өзінің бағдарламалары мен қорлары арқасында мұқтаж көрушілерге көмегін көрсетеді. Сонымен бірге техникалық көмек беріп, ұлттық мүмкіншілігінің нығаюын сүйемелдейді, аймақтық бастамаларға қолдау көрсетеді.
Осы себептерге байланысты БҰҰ-ның мүмкіндігінше тиімді жасауға баршамыз ұмтылуымыз керек. БҰҰ бүгінгі күні адамзаттың теңдесі жоқ игілігі болып табылады. Ол халықаралық ынтымақтастықтың құралы.
БҰҰ-ның жұмысында үкіметтік емес ұйымдардың қатысуы жөнінде идея сонау алғашқы құрылған жылдары-ақ айтылғанымен, тек қана соңғы кездері ғана олардың БҰҰ-ның қызметіндегі нақтылы рөлі айқындала түсті. БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдар үкіметтік емес ұйымдармен қарым-қатынасын тәртіпке келтіру барысында қабылдаған көптеген құжаттар олардың құқықтары мен міндеттемелерін айқындайды.
Іс жүзінде БҰҰ-ның барлық бөлімшелері үкіметтік емес ұйымдармен байланыста. Әлбетте бұл салада ең белсенділік көрсететіні - Қоғамдық ақпарат департаменті. БҰҰ жайындағы ақпараттарды жұртшылыққа жеткізуде үкіметтік емес ұйымдарды жалғастырушы ретінде қарай отырып, департамент өз маңайына 1500 шамасындағы ұйымдарды топтастыра алды. Өз ретінде оларды қажетті жабдықтармен, құжаттармен қамтамасыз ете отырып, олармен кездесулер, семинарлар өткізеді.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы өзінің қаулы-қарарларында нақтылы мәселелердің шешімін табуда үкіметтік емес ұйымдардың қолғабыс көрсетуін сұрайды. Соңғы онжылдықтарда іс жузінде ұлттық, сондай-ақ халықаралық укіметтік емес ұйымдарды ірі халықаралық конференциялар еткізу жұмыстарына тартып, қаралатын мәселе бойынша жұртшылықтың кезқарастарын жеткізуге мумкіндік беруде. Бұған жоғарыда айтылған конференциялар кезінде қатысқан жуздеген укіметтік емес ұйымдардың істері дәлел.
Кептеген мемлекеттер басынан - ақ укіметтік емес ұйымдардың БҰҰ-ның мәжілістерінде қандай да мәселе бойынша талқылау кезінде ез ретінде тигізетін пайдасының зор екендігін тусінді. Тек екінішке орай Кеңестер Одағы мен басқа да социалистік бағытта болған мемлекеттер укіметтік емес ұйымдардың мумкіндіктерін елегісі келмеді. Сірә олар жариялықтан қашып, БҰҰ-ның комиттері мен комиссияларында укіметтік емес ұйымдардың қызметіне шектеулік қоюды бірнеше рет мәлімдеді. Басты себеп осының алдына ғана Лига Мәскеуде астыртын құрылған Адам құқықтары женіндегі комитетті қолдап, оны езінің белімшесі деп қарауы еді. Кейбір социалистік елдердің укіметтік емес ұйымдары укіметтің ықпалынан шыға алмай, солармен ымыралас болды.
БҰҰ қүрылғаннан бастап езінің қызметінде белгілеген мақсаттары адам қүқықтарын қорғау саласындағы ең маңыздылардың бірі болып табылады. Ал укіметтік емес үйымдарға келетін болсақ, бүл жүйеде олар ез орындарын ездері айқындады [6].
Бугінгі куні ешкім де укіметтік емес үйымдардың қатысуын жоққа шығармайды. Бүл женінде 1993 жылы Венадағы адам қүқықтары женіндегі Букіләлемдік конференцияда қабылданған декларацияда былай деп айтылған: «Адам қүқықтары саласындағы елшемді орнатудағы мемлекеттердің жауапкершілігін мойындай отырып, конференция осы саладағы укіметтік емес үйымдардың улесін жоғары бағалайды».
Үкіметтік емес үйымдарға арналған БҰҰ-ның 47-ші конференциясында БҰҰ-ның Бас Хатшысы ез сезінде укіметтік емес үйымдардың халықаралық статусының есіп отырғанын атап етті.
1994 жылғы 20-22 қыркуйекте БҰҰ-ның штаб пәтерінде еткен конференцияда БҰҰ-ның Бас Хатшысы укіметтік емес үйымдардың 1400-ден астам екілдеріне арнап сейлеген сезінде: «Осы ғимаратты сіздер де ез айтылған жағдайда, кепшіліктің тусінбеушілігін туғызатын еді, ейткені БҰҰ тек қана егеменді мемлекеттердің форумы ретінде қабылданылып келді. Ал енді қазір укіметтік емес үйымдар халықаралық емірдің толыққанды қатысушылары болып есептеледі».
Іс жузінде бугінгі қабылданған адам қүқықтары женіндегі барлық конвенциялар укіметтік емес үйымдардың белсенді қатысуымен дайындалып, қабылданған болатын. Солардың ішінде 1959 жылы қабылданған «Балалар қүқықтары Декларациясын», 1989 жылы қабылданған «Балалар қүқықтары Конвенциясын» дайындауға ынталандырушы болған да укіметтік емес үйымдар еді. Балалар қүқықтарын қорғау саласындағы халықаралық улгінің негізгі бес парқын қарауға сонау Ұлттар Лигасының балалар укіметтік емес үйымы - Балаларды қорғау қорының халықаралық одағы үсынған болатын.
Бірнеше үкіметтік емес ұйымдардың, нақтылы айтқанда, Нобель сыйлығының жүлдегері, атақты құқық қорғау ұйымы – Халықаралық амнистияның тұтқын - қамаудағыларды қинап - азаптауға қарсы науқаны осы салада «Қинап - азаптауға және басқада аяусыз, адам көргісіз немесе ар- намысын қорлап жазалауға қарсы Конвенциясын» қабылдаумен аяқталады.
135 үкіметтік емес ұйымдар тұрғылықты халықтардың құқықтарын қорғауға байланысты халықаралық құжаттарды дайындауда қандайда бір мөлшерде оң ықпал жасайды.
Әлбетте осы үкіметтік емес ұйымдардың ішіндегі ең белсенділерінің бірі бұл әйелдер ұйымдары болып табылады. Олардың қатысуымен БҰҰ-да әйел теңдігі жөніндегі мақсатқа жетуде алғашқы қадамдар жасады. 1979 жылы желтоқсанда БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында қабылданған «Әйелдерге қатысты жікшілдіктің барлық түрлерін жою жөніндегі Конвенция» - Әйелдер тұрмысы жөніндегі Комиссияның, әр түрлі жұмысшы топтарының, сонымен бірге Бас Ассамблеяның тәуелсіз әйелдер ұйымдарымен жасасқан ынтымақтастығының нәтижесі.
Ал енді БҰҰ шеңберінде мүше мемлекеттермен және үкіметті емес ұйымдардың ат салысуымен адам құқықтары жөніндегі басты құжат «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының» қандай жағдайда қабылданғанына байланысты, жеке бөлімде тоқталған дұрыс деп ойлаймын.
Әдебиеттер тізімі:
- Токаев К.К. Организация Объединенных Наций: полвека служения миру. – Алматы: Атамұра, 1995.
- Тоқаевтың Қ.К. БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясында сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы.- 1996.- № 1.
- Тоқаевтың Қ.К. БҰҰ Бас Ассамблеясының 51-ші сессиясында сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы. – 1997.- № 1.
- Тоқаевтың Қ.К. Венада ЕҚЫҰ-ның Тұрақты Кеңесінде сөйлеген сөзі // Дипломатия жаршысы. – 1997. - № 2.
- Бутрос – Гали. Организация Объединенных Наций и права человека. – М., 1996.
- Шибаева Е.А. Поточный. М. Правовые вопросы структуры и деятельности международных организаций. – М., МГУ, 1988.
- Зайцева О.Г. Международные межправительственные организации. – М., Наука, 1983.
- Досумов Ж.К. Политические правовые вопросы иммиграции./ Международный научный журнал « Проблемы права и экономики», Изд-во «MASTER REPRINT», вып.3, №3-4, Костанай, 2011г. – с.127-130.