Су қатынастарының түсінігі, құрылымы және түрлері

Су құқығының құқық жүйесіндегі рөлі мен орнын анықтамас бұрын, оның пәнін анықтап алу керек.

Құқық саласының пәні, қоғамдық қатынастың ауқымының ұйғарымы тиісті құқықтық сала шегінде әрекет ететінін білдіреді. Шындығында қандай қоғамдық қатынастар су құқығының пәнін құрайды және қандай тиісті құқықтық нормалармен реттеледі? Осы сұраққа жауап замануи су құқықтың мәнін айқындау үшін маңызды болып табылады. Су құқықтық реттеу пәннің дұрыс анықтау құқықты қолдануға, нақты заңды біліктілікке және тәжірибеде пайда болатын сұрақтарының шешілуіне маңызы бар. Сол себептен су құқықтың пәнін зерттеу оның дамуының барлық кезеңдерінде жетерлік көңіл бөлінген. Дегенмен осы мәселе қазіргі кезде шектен тыс зейінді тәсілді талап етеді, өйткені қоғамдық қатынастар нарықтық экономиканың кезеңіндегі қазіргі су құқықтық пәнінде айтарлықтай өзгеріс болуы әбден мүмкін.

Кезінде су құқық пәні ғалымдар қатарынан зерделі, әрі жан-жақтылық қарастырылған.

Су заңнамасы туралы су қолданысына қатысты сол ұйғарымға негіздеуі керек болатын деп су заңнамасы туралы пікірталасты Дембо Л.И. ашқан [1, б.128]. Осы ойды айқындай және дамыта су заңнаманы жер құқығының құрама бөлігі ретінде сипаттай отырып, Дембо Л.И. жер құқықтықтың суды пайдалану реттеуімен байланысты бүкіл су қатынастарының кешенін қамтуын бұдан әрі нұсқайды, яғни келесі облыс қатынастарын қамту керектігін: 1) суға мемлекеттік меншіктің құқықтық тәртібі, 2) мемлекеттік су бөлісу және су құрылысы, 3) су шаруашылықтың әр түрлі салаларын меңгерудің тәртібі, 4) су пайдалану құқығы, 5) су пайдаланушылар су шаруашылықты ретке келтіру және ұйымдастыру жұмыстарына қатысу, 6) су бастауларын қорғау және 7) су заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік. Суға мемлекеттік меншік құқығы,су пайдалану құқығы мен су құрылысы болып, су заңдардың өзекті құқықтық институттардың қасиетінде танылады. "Барлық осы үш құқықтықтың институттары кеңес өкіметтік су заңнаманың барлық мәселелеріне айланады", Дембо Л. И. жазады. [1, б. 132.]

Қазақстанның ең белгілі ғалымы профессор Байсалов С.Б. су құқығының пәнінің мазмұнына қарсы болып пікірталасқа кіреді.

«Дембо Л. И. барлық жағдай мен тұжырымымен келісуге болмайды», деп Байсалов С.Б есептейді. «Су пайдаланудың әр түрлі түрлерімен байланған қатынасы су пайдалануға арналған қатынаспен кеңес су заңдарын реттеуге шақырылғаны дұрыс. Бірақ су құқықтың пәні Дембо Л.И жеті пунктымен шектеле қоймайды. Біріншіден, төменде көрсетілген қатынастың ауқымы, реттелген су құқықтықтың нормалары мен біз қарастырып жатқан құқық әлдеқайда кең.

Екіншіден, Дембо Л.И. «Барлық атап шыққан институттар біздің су заңнамамызды айланады», деп ойлайды. Және Дембо Л.И. ойынша, біздің су заңнамамыздың басты институты суға мемлекеттік меншік құқылы болып табылады, ал барлық қалған оның құқықтықтың институттары туынды, қосалқы болып табылады. Осымен келісу мүмкін емес.

Үшіншіден, барлық жағдайларда су заңнамасын бұзғаны үшін, жауапкершілік су құқықтың пәні болып табылмайды. Су тәртіптің бұзушылары, су заңдардың негіздеріне әсердің өлшемдерін қолданушылықтың анықтау байланысы мен қатынасы, әкімшілік, азаматтық, еңбектік пен қылмыстық нормаларымен реттеледі. Су құқықтың нормалары су құқығына қайшы келетін әрекеттерге ғана жауапкершілік тартылады» [2, б. 11].

Байсалов С.Б. су құқықтың пәніне жан-жақты мазмұны ұсынады.

Маңыздылығы мен мінезіне қарай, ол су қатынастарды келесі негізгі топтарына бөледі:

а) су ресурстарына және су шаруашылық ғимараттары мен құрылымдарына меншік қатынастары;

б) су ресурстарына және су шаруашылық ғимараттары мен құрылымдарына иеленушілік және әмірдің қатынастары;

в) пайдаланған су ресурстарына және су шаруашылық ғимараттары мен құрылымдарының қатынастары;

г) су ресурс байлықтарын арттыру мен дамыту және су шаруашылық құрылысын кеңейту бойынша қатынастары;

д) су ресурстарына және су шаруашылық ғимараттары мен құрылымдарына қорғау бойынша қатынастары;

е) судың зиянды әсерімен күресу бойынша қатынастары;

ж) су жағаның орнатылу мен қолдану бойынша қатынастары;

з) республика аралық су бастауларының және ғимараттың күзету және қолдану бойынша қатынастары [2, б. 59].

Біздің көз қарасымыз бойынша, су қатынастардың мұндай жіктеу су заңнамасын мәні мен мазмұнын толық ашып, оның реттеу пәнінің ерекшелігін мен мінезін бейнелеп көрсетеді.

Жоғарыда аталып, көрсетілген су қатынастың топтары өзара тығыз байланысқан. Барлығы біртұтас мақсатты, яғни, су ресурстарын кешенді, тиімді және үнемді пайдалану, оны жан-жақты қорғау. Шындығына келетін болсақ, су шаруашылық нысанының пайдалануына және олардың қолдануына, су қатынастың барлық жүйесінде басты және шешуші болып табылады [2, б. 59].

"Кеңес су заңдары социалистік су шаруашылық қатынасын реттей отырып, ұлттандыру негізінде Кеңес мемлекеттің су меншік иесі және су пайдаланушы кәсіпорындармен, ұйымдармен, жоспарлы – тиімді су қолданушы ұйым тұлғаларымен, суландыру жер өңдеу құрылыстарымен ғимараттарымен және оның елде егіншілік суармалы су шаруашылықты даму мақсат арасында құралған", деп атақты ғалым Шайбеков К.А. айтты [3]. Осыдан, су заңнамасының пәні ауыл шаруашылық су пайдаланушылар ұйымдарымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.

Профессор В.И. Корецкий су заңнамасында реттеуге келетін қатынастар шеңберін аса кеңінен қарастырады. Л.И. Дембо және басқа ғалым-заңгерлердің суды қолдану бойынша қатынастар, су заңнамасының құралы болып табылады деген пікірлерімен келісе отырып, ол «Су қорларын құрғау және ластанудан қорғау, сондай-ақ, олардың дамуы және көбеюі бойынша қатынастарды реттеуде маңызды роль атқарады», деп көрсетеді. Және мынадай қорытынды жасайды: «Су заңнамасының құралы, суды қолданумен, сондай-ақ, суға ерекше мемлекеттік меншіктену құқығына негізделген су қорларын қорғау және дамытумен байланысты қатынастарды құқықтық реттеу болып табылады» [4, 4 б.].

Г.А. Аксененок былай деп жазады: «КСРО су заңнамасы су қорларын пайдаланумен және оны қорғаумен байланысты қатынастарды ғана реттеуге жұмылдырылып қоймай, сондай-ақ, су құрылыстарын пайдалану бойынша қатынастарды, сондай-ақ, КСРО барлық су шаруашылығын басқару бойынша қатынастарды қамтитын КСРО сушаруашылығын енгізумен байланысты қатынастарды да реттеу оған міндеттелген» [5]. Осыдан шығатыны, Г.А. Аксененок кеңестік су заңнамасының құралына қоғамдық су қатынастарының толық күрделі кешенін кіргізеді: 1) су қорларын пайдалану және қорғау бойынша қатынастар, 2) сушаруашылығын ұйымдастыру және енгізу бойынша қатынастар, бұл жерге сондай-ақ, су құрылыстарын пайдалану бойынша қатынастар да кіреді, сушаруашылығын басқару бойынша қатынастар [5]. Осыға ұқсас көзқарасын Н. Жакипов та білдіреді [6].

Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен егемендігін алғаннан бері, тұрақты дамуға көшкеннен бастап, су құқығы құралына белгілі ғалымдардың қарастырылған көзқарастары ескірген. Мұны С.Б. Байсаловпен тұжырымдалған су құқығы құралының мысалында дәлелдейік.

Біріншіден, кейбір аталған су қатынастарының топтарын біріктіруге болады, мысалы, су қорларын және сушаруашылығы ғимараттары мен қондырғыларын иемдену және басқару қатынастарын, жекеменшік құқығының өкілеттілігі болғандықтан, су қорларына және сушаруашылық ғимараттарына және қондырғыларына жекеменшік қатынасы тобына біріктіру қажет. Су қорларын және сушаруашылығы ғимараттары мен қондырғыларын қорғау бойынша қатынас тобына су қорының байлығын дамыту және көбейту бойынша және су шаруашылығы құрылысын кеңейту бойынша қатынастарды; аса кең түсінікпен «су қорларын және су шаруашылығы ғимараттары мен қондырғыларын қорғау» қамтылған судың зиянды әсер етуімен күресу бойынша қатынастарды кіргізуге болады.

Екіншіден, қатынастарды өзектілігін жоғалтқан (себебі Қақстан Республикасы қазір КСРО құрамына кірмейді, КСРО өзі де тараған) республика аралық су көздері мен ғимараттарын пайдалану және қорғау бойынша қатынастарды жоюға болады.

Үшіншіден, біздің ойымызша, жағалық алаптарды орнату және пайдалану бойынша қатынастарды жер қатынасына жатқызу қажет.

Төртіншіден, су қатынасынан, біз, сушаруашылық ғимараттары мен қондырғыларын пайдаланумен байланысты қатынастарды шығарып тастар едік, себебі, сушаруашылық ғимараттары мен қондырғыларының құқықтық режимі азаматтық құқық нормасымен орнатылады, себебі, олар қоршаған орта компоненті болып табылмайды.

Бесіншіден, тұрақты дамуға өту барысында, субъективті су құқығын қорғау, тұрақты дамуда ерекше мәнге ие болады, себебі, қазіргі кезде жалпы әлеуметтік құндылық ретінде бірінші орынға адам денсаулығы қойылады.

Осы сәтке, соңғы жылдары көптеген эколог заңгерлер назар салуда.

Мәселен, М.М. Бринчук, экологиялық құқыққа қатысты, «табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны пайдалану бойынша қатынастан тыс тек экологиялық құқықты және физикалық және заңдық тұлғалардың экологиялық құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау бойынша қатынастар ғана қалады» деп белгілейді. Бұл қатынастарды реттеу, экологиялық құқық құралын түзетін қоғамдық қатынастардың бөлек тобына бөлінеді [7].

Оның ойынша, экологиялық құқық құралы мынадай қатынастар түзеді:

1. табиғи объектілері мен қорларға жекеменшіктер;
2. табиғатты пайдалану бойынша;
3. азудың әр түрлі түрінен қоршаған ортаны қорғау;
4. экологиялық құқықтарды және физикалық пен заңды тұлғалардың заңды мүдделерін қорғау бойынша [8, 63 б.]

Белгілі ғалым А.С. Стамкулов, мемлекеттік су саясатына қатысты да басымдықты орнататын қабылданған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік Концепциясын сипаттай отырып, «осы концепцияның басты объектісі адамның экологиялық қауіпсіздігі болуы керек» деп белгілейді, яғни «өмірде маңызды адамның экологиялық мүддесінің қорғалған жағдайы, және ең алдымен, тіршілік етуге таза, салауатты, қолайлы қоршаған табиғи ортаға қорғаушылық жағдайдың жасалуы» [9].

Ғалымдардың көбісі су құқығы құралы ретінде қоғамдық қатынастың: су қорларын пайдалану және қорғау бойынша екі тобын көрсетеді.

Кейбір ғалымдар басқа да қатынастарды бөліп көрсетеді. Мәселен, С.А. Боголюбов, Г.А. Волков, Д.О. Сиваков «су объектілерін зерттеу, пайдалану, қорғау, қайта қалпына келтіру саласындағы қатынастарды» бөліп көрсетеді [10, 21 б.; 11, 10 б.]. Берілген көзқарастармен біз келіспейміз, себебі, ең алдымен, су объектілерін зерттеу саласындағы қатынастар құқық саласы ретінде су құқығы құралына емес, ғылым құралына жатады, екіншіден, су объектілерін қайта қалпына келтіру саласындағы қатынастар, су объектісін қорғау деген жалпы түсінікпен қамтылады деп санаймыз.

Тағы бір сәтке назар аудару қажет. Су құқығы құралында жекеменшік қатынасын су объектілеріне және қорларына бөлу қажет пе? Бұл мәселе экологиялық құқық теориясында қарастырылды.

Бірқатар қазақстандық ғалымдар табиғи қорларға жекеменшік қатынастарын экологиялық құқық құралына жатқызбайды.

С.Д. Бекишева, «»қазіргі кезде жерге деген жеке меншікті мойындаумен байланысты жеке меншік қатынасын реттейтін норма мөлшері көбейгенімен, соңғылары тек экологиялық құқық үшін спецификалық болып табылмайды, олар азаматтық құқық құралын құрайды» деп санайды [12, 9 б.].

Бұл ойды С.Т. Культелеев те құптады [13, 47 б.].

Біз өзге ұстанымды ұстанамыз: экологиялық құқықта да, су құқығында да, табиғи қорларға жекеменшік қатынастары құқық құралына енуі қажет.

Біріншіден, қарапайым мүліктің мәнімен және қасиетімен салыстыруға болмайтын су объектілерінің бірегейлігіне байланысты.

Су объектілері, адамның қолымен жасалған жоқ құны жоқ, табиғи жолмен құралды.

Екіншіден, су объектілеріне жекеменшік туралы негізгі нормалар дәл су құқығының құрамында болады. Мысалы, ҚР азаматтық кодексі [14], дәл су объектілері үшін бөлек спецификалық ережелер орнатпайды, спецификасы ҚР Су кодексінде көрсетілген [15]. Мемлекеттің өзінің иелену құқығында шектеулер болады – су объектілерін жоюға тыйым салынған.

Осылай, қатынастың төрт тобын бөліп көрсетуге болады, олар қазіргі таңда су құқығының нормасымен реттеледі.

1. а) су қорларына жекеменшік қатынасы;
2. ә) су қорларын орынды пайдалану қатынасы;
3. б) су қорларын қорғау бойынша қатынастар;
4. в) субъективті су құқықтарын қорғау бойынша қатынастар.

ҚР су заңнамасының кемшілігі, субъективті су құқығын қорғау бойынша қатынастарды реттеуге оның жеткіліксіз бағыттылығында. Осылай, ҚР Су кодексінің

1. «Қазақстан Республикасының су және басқа да заңнамаларымен реттелетін су қорын, сумен қамтуды және су бұрғыштарды пайдалану және қорғау саласындағы қатынастар» 10 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының су заңнамасы су қорын пайдалану және қорғау, су қорын және сушаруашылығы жүйелерін, сумен қамту және су беру, гидромелиоративтік жұмыстарын және сушаруашылық жүйелері мен ғимараттарды және басқа да су қатынастарын қорғау бойынша жұмыстарды басқару саласындағы қатынастарды реттейді. Көріп отырғанымыздай, мұнда субъективті су құқығы жайлы ештеңе айтылмаған.

Оңды сәт, ҚР Су кодексінің осы бабында [15] су құқығының әсер ету шектері нақты жазылған. Мәселен, мұнда:

Су объектілерін пайдалану және қорғау кезінде туындайтын жер, орман, өсімдік және жануар әлемі, атмосфералық ауа қатынасы арнайы заңнамамен және Су кодексімен реттеледі.

Су объектілерінің экологиялық, санитарлық эпидемиологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету кезінде туындайтын қатынастар мен шаруашылық және басқа да қызметтің табиғи сулы экологиялық жүйесіне зиянды әсер етуін болдырмау, Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасымен және халықтың санитарлық-эпидемиологиялық саулығы жайлы заңнамасымен, сондай-ақ, су кодексімен реттеледі.

Геологиялық зерттеу, кендерді барлау және кешенді меңгеру, жер асты суларын және жер асты құрылыстарын судың зиянды әсер етуінен қорғау саласында туындайтын қатынастар, кен режиміне бағынады және кен және кендерді пайдалану, өнеркәсіптік қауіпсіздік саласында, Су кодексінің 66 бабының 3 және 4 пункттерін есептемегенде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес реттеледі.

Су объектіндегі табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту және жою саласында туындайтын қатынастар, табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдай туралы Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттеледі; Кеме қатынасы және теңізде жүзу саласында туындайтын қатынастар су транспорты саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттеледі.

Теңіз суларын пайдалану саласында туындайтын қатынастар Су кодексімен және Қазақстан Республикасымен ратификацияланған халықаралық келісім шарттармен реттеледі;

Трансшекаралық суларды пайдаланумен және қорғаумен байланысты қатынастар Су кодексімен, Қазақстан Республикасының заңнамасымен, сондай-ақ, Қазақстан Республикасымен ратификацияланған халықаралық келісім шарттармен реттеледі.

Су құқығы құралын анықтағаннан кейін, оны құрайтын қоғамдық су қатынастарына тікелей анализ жасауға кірісеміз.

Су құқығы, ең алдымен, суға меншік қатынасын реттейді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 бабына сәйкес, сулар мемлекет меншігінде болады [16].

Су қорларына мемлекеттік меншік құқы, айырықша сипатқа ие. Бұл, мемлекет су қорларының жалғыз меншігі екенін білдіреді. Мемлекет атынан, оның жеке мүшелері, суды қолдану құқы бар субъект ретінде ат салыса алады және су шаруашылығын басқару бойынша міндеттер атқара алады.

Сонымен қатар, қазіргі кезеңде, суға деген мемлекеттік меншік, құқы шексіз, тегіс қамти алатын сипатқа ие деп айтуға қиын. Мәселен, ҚР 2003 ж. 20 маусымынан Жер кодексінің «Жер учаскесіне құқық шектері» 42 бабына сәйкес, егер бөгде Қазақстан Республикасының заңнамалық актісімен орнатылмаса, осы учаске шекарасындағы беттік жер қабатына, жабық су қоймаларына, орнатуларға таралады [17]. Осы жерден шығатыны, жабық су қоймаларына тіпті жер учаскесіне жеке меншіктену құқы да тарала алады. ҚР Жер кодексінің де, ҚР Су кодексінің де кемшілігі, жабық су қоймалары түсінігінің болмауы.

Мемлекет, территориясында орналасқан барлық су қорларының меншік иесі ретінде, оларды пайдалану және қорғаудың құқықтық режимін орнатады, оларды басқару түрін анықтайды. Су қорлары азаматтық-құқықтық айналымнан алынған, сумен тікелей келісімдерге тыйым салынған деп болжамдалады. Су қорларын тек қандай да бір заңды және физикалық тұлғаларға қолдануға, оларды бөлек суды тұтынушылар мен суды қолданушылар арасында үйлестіру және қайта үйлестіруге, оларды мемлекеттің бір органынан екіншісіне енгізуден беру мүмкіндігі бар.

Қазіргі таңда өзектілігін жоғалтқан пікірталас, кеңес одағында суға деген меншік құқығы субъектісінің санына тиісті болды. Мәселен, Л.И. Дембо, су қорларына өзгеше меншік құқы, жерге, оның кендеріне және ормандарына деген мемлекеттік меншік құқы секілді біріңғай және ұсақталмайды деді, бұл құқық субъектісі «жалпы мемлекет» деп санады [1, 58 б.]. Дәл осындай мақұлдауды басқа да авторлар растады [18, 183 б.; 19, 143 б.].

Осылай, К.А. Шайбеков «Суға деген мемлекеттік меншіктің құқық субъектісі жалпы мемлекет болып табылады. Суға деген мемлекеттік меншік құқын иеленушісі мемлекет болып табылады [19, 143 б.].

Кейбір авторлар, су қорының меншіктенушілерді ретінде тек КСРО тұр ғасы ретінде мемлекет ғана емес, сондай-ақ, одақтық республикалар да ат салыса алады [20, 86 б.; 2, 20 б.; 4, 7 б.; 21, 99 б.] деп бол-

жады. Мысалы, А.В. Карасс, өз ұстанымын дәйектей отырып, «неше түрлі мемлекеттік мүліктер КСРО территориясында сонымен бірге қандай да бір одақтық республикада тұр.... КСРО жерді, суды, кеденді және орманды меншіктенуге құқы, осы объектілерге одақтық республикалардың меншіктену құқығынан айырмайды. КСРО Одағының меншіктік құқы одақтық республикалардың меншікті құқына қарамақарсы қойыла алмайды» [21, 99 б.].

Қазақстан Республикасының егемендігін және тәуелсіздігін алу кезінен бері, су қорларына мемлекеттік меншік құқығы субъектісі ретінде Қазақстан Республикасының мемлекетін танып білу керек.

Проблемалық мәселелердің бірі, су құқығының құралына сушаруашылық объектілеріне меншік қатынастарын енгізу болып табылады. Сушаруашылық объектілерге меншіктік қатынастар, су қорларына меншік қатынасының жалғасы, дамуы болып табылады. Бірақ, сонымен қатар, олардың арасында басқа да маңызды айырмашылықтар болады.

Біріншіден, су қорларына мемлекеттік меншіктің туындауы негізінде, осы объектілерді ұт тандыру жатыр, ал сушаруашылығы объектілеріне меншік, қайта құрылған объекті ретінде туындауы мүмкін, себебі олар адамның қолымен жасанды жасалған мүлік болып табылады.

Екіншіден, елдің су қорларын біріңғай және жалғыз иеленушісі ретінде тек мемлекет – Қазақстан Республикасы ғана ат салыса алады дейтін болжам бар, ал сушаруашылық объектілері мемлекет жекеменшігі құқығында да, жеке тұлғалар меншігінің құқығында да бола алады.

Үшіншіден, су қорлары, айтылып кеткендей, олардың меншіктенушісін – мемлекеттен шектелуіне, азаматтық айналымнан алынып тасталына алмайды, ал су-

шаруашылық объектілері меншіктің бір түрінен екіншісіне өте алады.

Біздің ойымызша, сушаруашылық объектілерге меншіктің қатынасы су құқығының затына кірмейді, ол азаматтық заңнама нормаларымен реттеледі, себебі сушаруашылық объектілері қарапайым мүлік болып табылады. Дегенмен, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының су заңнамасы, сушаруашылығы объектілерімен байланысты қатынастарды реттейді. Мәселен, ҚР Су кодексінің [15] «Қазақстан Республикасының су және басқа да заңнамаларымен реттелетін су қорын, сумен қамтуды және су бұрғыштарды пайдалану және қорғау саласындағы қатынастар» 10 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының су заңнамасы су қорын пайдалану және қорғау, су қорын және сушаруашылығы жүйелерін, сумен қамту және су беру, гидромелиоративті жұмыстарын және сушаруашылық жүйелері мен ғимараттарды және басқа да су қатынастарын қорғау бойынша жұмыстарды басқару саласындағы қатынастарды реттейді. Осы жерден шығатыны, сушаруашылық объектілеріне меншік қатынастары да – ғимараттар мен қондырғылар су заңнамасы нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынас шеңберіне кіреді. Дегенмен, су құқығының құралы мен су заңнамасының құралы сәйкес келмеуі мүмкін екенін ұмытпау қажет. С.Б. Байсалов белгілегендей «су құқығы мен су заңнамасы – бұл екі жеке маңызы бір емес түсінік» [2, 7 б.].

Меншіктенушінің құқықтық құрамында негізгі, ең алғашқы көрсетілетіні иемдену құқығы. ҚР Азаматтық кодексінің 188 бабының 2 пунктіне сәйкес [14] иемдену құқығы дегеніміз мүлікті нақты иемдене алудың заңды қамтамасыз етілген мүмкіндігі.

Меншіктенушінің құқығы ретінде иемдену құқы түсінігінің берілген анықтауы толық жағдайда су қорларын иемдену құқығы түсінігіне де қолдануға болады.

Иемдену құқы, меншік құқының жеке элементтерінің бірі ретінде ғана ат салысып қоймай, меншіктенушінің барлық басқа құқықтарының іргетасы болып табылады. Қандай да бір мүлікті қолданып, ие болар алдында, ол затты тек деректі түрде ғана иеленбей, заңды түрде де иелену қажет.

А.В. Карастың сендіруі бойынша иемдену құқығында «пайдалану құқығы мен билеу құқығының қажетті заңды жағдай жасалуы керек» [21, 205 б.] және А.М. Каландадзе: «меншік иесінің барлық қалған өкілеттілігі (пайдалану және билеу) иелену өкілеттілігінің туындысы болып табылады» [22, 23 б.].

Меншік иесінің келесі өкілеттілігі пайдалану құқығы болып табылады.

ҚР Азаматтық кодексінің 118 бабының 2 пунктіне сәйкес [14] пайдаланудың мүліктен, оның пайдалы табиғи қасиеттерін алуды, сондай-ақ, одан пайда табуды заңды қамтамасыз ететін мүмкіндік болып табылады. Пайда табыс, өсім, жеміс және т.б. түрінде көріне алады.

Су қорларын пайдалану құқығына қатысты, әр түрлі өндірістік, шаруашылықтұрмыстық мұқтаждық үшін заңмен орнатылған шарт пен тәртіпте суды пайдалану, ағын суларды шығару үшін су объектілерін пайдалану.

Су қорларын пайдалану құқығы тек иеленушінің өзімен ғана емес, басқа да тұлғалармен де жүзеге асырылады. Өзінің мүшелері ретінде барлық су қорларын меншіктенуші мемлекет қана емес, сондай-ақ, барлық суды пайдаланушылар дасуды пайдалануды жүзеге асырады.

ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес билеу құқығы, мүліктің заңды тағдырын анықтаудың заңды түрде қамтамасыз етілген мүмкіндігі болып табылады. Меншіктенушінің, өзінің қалауы бойынша, оған тиесілі мүлікке қатысты кез келген әрекеттер жасауға құқы бар, соның ішінде, сол мүлікті басқа тұлғалар меншігіне иесіздендіруге, өзі меншіктенуші болып қала отырып, сол тұлғаларға мүлікті иемдену, пайдалану және басқару бойынша өз құлықтылығын беруге, мүлігін кепілдікке беруге және оны басқа әдістермен салмақ салуға, басқа түрде оны басқаруға құқы бар.

Су объектілерін басқару құқығы, қарапайым мүлікке қарағанда аса шектеулі. Азаматтық заңнамада орнатылған қарапайым ауыртпалықтан басқа (меншік иесінің өз өкілеттілігін жүзеге асыруы құқықты және заңмен қорғалатын басқа тұлғалар мен мемлекет мүддесін бұзбауы керек; меншік иесі, оның құқығын жүзеге асыру кезінде соқтыруы мүмкін азаматтардың денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтіруді болдырмайтын шаралар қолдануға міндетті) спецификалық ауыртпалықтар да бар, мысалы, су қорларын жоюға және зиян келтіруге тыйым салу.

Мемлекет үшін су объектілерін басқару құқығы «су қорларын зерттеу және ескеру тәртіптерін анықтауға, сушаруашылық кадастрлары мен баланстарды, суды аймақтарға енгізуге; республика арасында суды қолдануды, суды таратуды реттеуге; еліміздің су қорын болашақта дамыту және көбейту және оларды алдын ала тозу мен ластанудан жан жақты қорғау бойынша кешенді шараларды жасауға және жүргізуге; ұйымды басқаруды және барлық су шаруашылығын ұйымдастыру мен енгізуді бақылау тәртібін, су қорларын дұрыс және орынды пайдалануды, оларды қорғау бойынша, суға зиянды әсерлермен күресу бойынша ескерту және тыйым салу шараларын орнатуға» негізделген. Меншік иесінің өкілеттілігі ретінде басқару құқы да су құқықтық бұзу ортасын анықтауды және оларға жауаптылық формасын қамтиды [2, 42 б.].

Су құқығында реттеуге жататын қатынас ортасына сондай-ақ, су қорын қорғаумен байланысты қатынастар да жатады. Л.И. Дембо көрсеткендей, осы қатынастардың сипаты да өзгеше: «Қорғаудың тікелей объектісі тек су қорлары емес, сондай-ақ, табиғи және судың жиналуын, сақтауды, тасымалдауды, дұрыс таратуды және ұқыпты жұмсауды қамтамасыз ететін жасанды жасалатын жағдайлар да тікелей объектісі болып табылады» [1, 118 б.].

ҚР Су кодексіне сәйкес су объектілері: 1) табиғи жүйелердің экологиялық тұрақтылығының бұзылын; 2) халықтың өміріне және денсаулығына нұсқаң келтіруді; 3) балық және басқа су жануарларының қорларын азайтуды; 4) сумен қамту жағдайының нашарлауын; 5) табиғи ұдайы жаңғыртылуға және тазартуға су объектілерінің қабілетін төмендету; 6) су объектілерінің гидрологиялық және гидрогеологиялық режимінің нашарлауын; 7) су объектілерінің физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттеріне кері әсерін тигізетін басқа жағымсыз құбылыстарды болдырмау мақсатында қорғалуға тиісті.

Су құқығы құралын құрайтын қатынастың жаңа тобы, бұл субъективті су құқығын қорғау бойынша қатынастар.

Берілген құқықтар Қазақстан Республикасының 2003 ж. 9 шілдеден Су кодексінде тіркелген [15]. 62 бапта физикалық тұлғалардың:

1. Қазақстан Республикасының орнатылған заңнамасында су объектілерін тәртіппен пайдалануға, оларды қорғау және ұдайы жаңғырту бойынша шараларды жүзеге асыруға;
2. су объектілерін пайдалану және қорғау бойынша сауалдармен, шағыммен, өтінішпен және ұсыныстармен мемлекеттік органдарға және ұйымдарға жолығуға;
3. су қорын пайдалану және қорғау саласында қоғамдық экологиялық сараптамаларды жүргізу бойынша ұсыныстар енгізуге және онда ат салысуға;
4. су қорын пайдалану және қорғау саласында талаптарға жауап бермейтін кәсіпорынды және басқа құрылысты пайдалануға орналастыру, құрылыс жүргізу, ұйымдастыру туралы шешімдерді әкімшілік немесе соттық түрде шешімдер қабылдауды бұзуды, сондай-ақ, су объектілеріне кері әсерін тигізетін физикалық және заңды тұлғалардың шаруашылық және басқа іс-әрекетін шектеу немесе тоқтатуды талап етуге;
5. су қорын пайдалану және қорғау саласында Қазақстан Республикасымен қарастырылған өзге де құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар деп көрсетілген.

Физикалық тұлғалар су қорын пайдалану және қорғау саласында, сондай-ақ, қоршаған ортаны қорғау саласында Қазақстан Республикасының заңнамаларын сақтауға міндетті.

ҚР Су кодексінің 63 бабында тағы бір маңызды субъективті су құқығы – қоғамдық бірлестіктерді құру құқығы көрсетілген. Су қорын пайдалану және қорғау саласындағы қоғамдық бірлестік қызметі осы ереже бойынша жүреді. Қоғамдық бірлестік өкілдері бассейнді кеңес жұмыстарында ат салыса алады. Қоғамдық бірлестіктер өзінің ықыласы бойынша су қорын пайдалану және қорғау саласында коғамдық бақылау жүргізе алады.

Су құқығы құралын түсіну, құқық саласы ретінде су құқығын анықтауды құруға мүмкіндік береді.

Су құқығы, су қорына меншік қатынасын, су қорын қорғау және физикалық, заңды тұлғалардың және мемлекеттің су құқығын қорғау бойынша қатынастарды реттейтін құқықтық норма жүйесі болып табылады.

Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалы даму кезеңдерін алмастыру да құқықтың барлық салаларының мағналы – реттеуші сипаттарының, соның ішінде су құқығының да өзгеруіне әкеледі. Нарықтық қатынасқа көшу, қазіргі кезде – тұрақты дамуға көшу, көпшілік алдында құқықтық сала категориясынан жеке көпшілік алдындағы салаға су құқығын ауыстырады.

Құқықтық қатынас түсінігі заң ғылымындағы ең негізгі болып табылады. Құқықтық қатынас теориясы құқықтық ғылымның ең күрделі кешенді мәселесіне жатады. Ол тірілген талқылаулардың болуына себепкер болған және болып келеді, сондай-ақ, талас мәселелер тобы аса үлкен. Құқықтық қатынастың өзінің түсінігі, оның жіктелуі пікірталастық болып қалады.

Құқықтық қатынастар – қоғамдық өмірдің немесе адамдар арасындағы қатынастың бір ғана беті. Қоғам туралы қазіргі ғылым сондай-ақ, экономикалық, саясаттық, адамгершілік, неке жанұялық, экологиялық, еңбектік, әлеуметтік қатынастарды тар мағынада ажыратады (яғни, әлеуметтік сақтандыру, білім беру және мәдениет, денсаулық сақтау және т.б. саласында).

Құқық қатынастарының мойындау еріктік қатынас ретінде өзгешелігі, олар әр кез құқық нормасы негізінде туындайды және заңды субъективті құқық байланысын (корреспонденция) және олардың қатысушыларының міндеттерін білдіреді.

Заң кітаптарында құқықтық қатынас екі түрлі анықталады: бір жағынан, бұл, құқық нормасымен реттелінген, нақты қоғамдық қатынас, екінші жағынан \нақты қоғамдық қатынасқа құқық нормасының әсер ету нәтижесінде туындайтын қоғамдық қатынас.

Нақты қоғамдық қатынас туралы және құқықтық қатынас туралы мәселелерді шешудегі принципиалды өзгешеленетін болып көрінуде, екі анықтаудың да бір елеулі жалпы құқық қорғауы бар – ол, құқық нормасының нақты қоғамдық қатынасқа әсер етуінің спецификалық нәтижесі.

Су құқығы теориясында, сипаты бойынша әр түрлі, бірақ маңызы бір су қатынасының келесі анықтаулары беріледі.

С.А. Боголюбов, Г.А. Волков, Д.О. Сиваковтың ойынша «заң ғылымында су заңнамасымен реттелетін қатынастар су қатынастарымен аталады және жер, тау, орман, фаунистикалықтармен өзара байланысты [10, 21 б.].

С.Ж. Сулейменова, «су құқықтық қатынастары ең алдымен, су, экологиялық және экономикалық қоғамдық қатынастар болып табылады», деп көрсетті. Су қатынастары деп, реттелген және су құқығымен реттелетін (заңнамалар) қатынастарды айтады. Демек, оларды су қатынасы деп айту қабылданған, су, ең алдымен табиғат объектісі болып табылады. Судың табиғи сипаты Қазақстан Республикасының Конституциясының 6 бабында белгіленген. Су құқықтық қатынастары, су мемлекеттік меншігінде болғандықтан экономикалық болып табылады. Су қатынасының барлық бұл экологиялық және экономикалық ерекшеліктерісу заңнамасының нормасына енген, су құқық қатынастарында құралады және су құқықтық қатынас құрылымын құрайды. Осылай, су құқықтық қатынастары – су құқығының нормаларымен реттелінген барлық су объектілерін пайдалану және барлық су объектілерін қорғау (су қоры) саласындағы қатынастар [23, 44 б.]. Біз, берілген қабылдаумен толық келіспейміз, себебі, жоғарыда су қатынастары, барлық су объектілерін пайдалану және қорғау бойынша қатынастармен шектеліп қана қоймай, су қорына меншік қатынасы, және азаматтардың және физикалық тұлғалардың су құқығын қорғау бойынша қатынастары да бар екенін анықтадық.

Осылай, су құқықтық қатынастары, су құқығының нормасымен реттелінген су қорларына меншік қатынасы, су қорларын және физикалық, заңды тұлғалардың және мемлекеттің су құқығын қорғау бойынша, орынды суды пайдалану бойынша қатынастары болып табылады деп белгілеуге болады.

Су құқықтық қатынасының құрылымы әр кез субъективті құқық пен міндеттердің байланысын түзеді және объектілерден, субъектілерден және мазмұнынан тұрады.

Су құқық қатынастарының объектілерін қарастырайық. ҚР Су кодексінің 11 бабына сәйкес [15] су қатынастарының объектісі, су объектілері, сушаруашылық ғимараттар және су қорының жерлері болып табылады.

Дегенмен, сушаруашылық ғимараттар мен су қорының жерлері су құқықтық қатынаста объекті болып танылмайды. Біздің ойымызша, құқықтық қатынас, су объектісін пайдалану және қорғау бойынша туындайды. Сонымен қатар, сушаруашылық ғимараттары, және су қорының жерлері де ат салысуы мүмкін, себебі, көп жағдайда су объектісімен олар жиынтықта кешенді объекті болып табылады. Су объектісіне, су қорының жер учаскесіне құқылы болу және сушаруашылығы ғимараттарына құқылы болу бір бірінен ажырамайтындай болуы мүмкін. Мәселен, ҚР Су кодексінің 31 бабында су қорының жерлері:

су объектісі (өзендер және оған тең каналдар, көлдер, су қоймалары, тоған және басқа ішкі су қоймалары, аймақтық сулар, мұздық, шалшық) және сукөздерінде орналасатын науаны реттеу үшін сушаруашылық ғимараттары алып жатқан жерлер;

су объектісінің суды қорғау жолақтары үшін бөлінген жерлер;

ауыз сумен қамту ғимараттарының сушарбақтары жүйелерін санитарлық қорғау зонасы үшін бөлінген жерлер.

Көріп отырғанымыздай, су объектілері, сушаруашылық ғимараттар мен су қорының жерлері көп жағдайда бір тұтаммен байланысқан.Дегенмен, бұл үш біріңғай кешенде басты рольді су объектісі атқарады. Ол су қорынысы жер учаскесімен және сушаруашылық ғимаратымен басты зат және бұйым ретінде қатынаста болады. Су объектін сіз су құқықтық қатынасы туындамайды. Сондықтан, су құқықтық қатынас объектісі ретінде дәл су объектісі ат салысады, ал сушаруашылық ғимараттар мен су қорының жерлері, тек су объектісінің анықтауышы болып табылады. ҚР Су кодексінің 5 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының су объектілеріне шекарасы, көлемі және су режимі бар жер бетіндегі және жер қойнауындағы рельефтердегі су шоғырлары жатады. Олар: теңіздер, өзендер, оларға теңелетін каналдар, көлдер, мұздықтар және басқада беттік су объектілері, жер асты суын құрайтын жер бөлігі.

ҚР Су кодексінің 32 бабына сәйкес «судың» құқықтық түсінігі, су объектілерінде шоғырланған барлық судың жиынтығы болып табылады.

«Судың» заңды түсінігі су туралы табиғилығым, техникалық және тіршілік ету ұғымынан өзгешеленеді.

Сулар, біздің көз қарасымыз бойынша – бұл, Қазақстан Республикасы шекарасының шегіндегі өзендердегі, теңіздердегі, көлдердегі, су қоймаларындағы, каналдардағы мұздықтардағы, жер асты қоймаларындағы және басқа да су объектілеріндегі табиғи сулар.

Суға, табиғи ортада болса да, бірақ жеке материалдық пайдасы жоқ, тек табиғи объектілердің құрылымдық компоненті болып табылатын сулар жатпайды. Мысалы, атмосфералық ылғал, топырақ ылғалы, жануарлар организміндегі және өсімдіктердің құрамындағы су. Бұл сапада су, тұтынылатын қорлар қатарына жатады және есепке алынбайды. Мұндай суды пайдаланумен байланысты қатынастар, Қазақстан Республикасының азаматтық, санитарлық және өзге заңнамаларымен регламенттеледі. Заңды түрде суды қолдану құқығы субъектілерін пайдалануға литрмен, кубтық метрмен, километрмен және т.б. өлшенетін су масса емес, жиі құрамында су қорлары өзгеріп тұратын немесе салыстырмалы тұрақты мөлшері бар су көзі немесе су қоймасы ұсынылады.

Су құқықты қатынас объектілерімен сәйкесінше заңды және нақты оқшауланған су объектісінің белгілі бір бөлшектері (учаскелері) де танылады. Суды пайдаланудың құқықты қатынасында су объектілері мемлекеттік меншіктің құқық объектісі болып қала береді.

Су көздері мен су қоймаларының суын пайдалану ретінде оңашалану, теңіз, өзен, көл, басқа су қоймалары түріндегі Қазақстанның су қорының құқықтық режимінің және нақты күйінің ерекшеліктеріне байланысты және күші бар заңнамалар бойынша субъектілерге тек пайдалануға ұсынылады.

Су көзі, су қоймасы немесе жалпы су объектісі, оны дұрыс пайдалану кезінде жойылмайды, ал қажетті болмаған жағдайда немесе заңмен қарастырылған басқа жағдайда бір субъектіні пайдаланудан алып басқаларға пайдалануға берілуі мүмкін.

Керісінше, су заты пайдалану құқын иемденуге ұсыныла алмайды, не оны пайдалану кезінде ол жойылады, өзінің физикалық күйін өзгертеді, не кеңістік күйін өзгертеді, табиғаттың объективті заңымен және табиғи түрде субъектті иемденуден шығады. Берілген жағдайда су, құқық қатынасы объектісі ретінде, тұтынылатын құралдар мен заттарға тін сол заңды ерекшеліктерді байқайды (мысалы, дәнге, тамақ өнімдеріне, өндірістік шикізатқа және т.б.). Сонымен қатар, су заты мен су объектісі арасында ажырамастай байланыс және белгілі бір қатынас болады. Су объектісінде су заты болмаған жағдайда, су объектісінің өзі де болмайды. Осы жерден, су тағдырының артынан су объектісінің тағдыры да ілеседі, себебі су жылжитын объект болып табылады. Өзінің жылжу қасиетінің арқасында, ол, осының нәтижесінде өзінің сапасын, санын және т.б. өзгертеді.

Суды қолдану құқық қатынасында судың бұл категориялары мемлекеттік меншік құқығының объектісі болып қала береді. Бірақ сонымен қатар, олар суды пайдалану құқығының объектісіне да айналады, осыған байланысты, теңіздердің, өзендердің, көлдердің, суқоймаларының, жер астық суларының, мұздықтардың және т.б. су объектілерінің меншіктің құқық объектісі ретінде басқа су объектілерінің құқықты сипаттамасын толықтыратын кейбір жаңа сипаттық қасиетке және белгілерге ие болады.

Қазіргі таңда су қорларының күйінің күрт нашарлауына байланысты суды пайдалану қатынасын реттеуге жақындауды түбегейлі өзгерту қажет. Қазір, жалпы су объектілерін пайдалану бойынша қатынастарды абстракті реттеуге болмайды. Біздің көзқарасымызбен, оларды қай су объектісіне болмасын қатысты реттеген тиімдірек болады.

Суды материалдық әлем ретінде тану үшін, су құқықты қатынас объектісіне үш белгінің болуы қажет: 1) пайда болуының табиғи сипаты; 2) табиғаттың экологиялық жүйесінің шынжырындағы күйі; 3) қоғам үшін әлеуметтік-экологиялық құндылығын анықтайтын тіршілікті қамтамасыз ететін қызметтерді орындау [24, 46 б.].

Табиғатты қорғау объектісінің шығуының табиғи сипаты, Жер планетасының түзілуі әсер ету нәтижесі болған Жер жүзілік даму заңына негізделген. Су орнын баса алмайтын, ерекше экологиялық қызмет атқаратын табиғи байлық.Күн энергиясының және гравитация күшінің әсер етуімен бір күйден екінші күйге жылжи алатын барлық бос сулар гидросфера – Жердің қабаттарының бірін түзеді. Гидросфера Жердің басқа қабаттарымен – атмосферамен, литосферамен және биосферамен тығыз байланысты. Судың маңызды қасиеті – жалпы жабық экожүйе: теңіз – атмосфера – құрғақ жер түзе отырып гидросфераның барлық бөлшектерін бір тұтасқа байланыстыратын оның үздіксіз шыр айналуы. Көлденең шыр айналу, теңіз, өзен, көл және су бетіне және кебу жерге де тұнатын атмосфералық тұнбаны буландыру жолымен жүзеге асады. Су, біздің планетамыздағы күн энергиясын сақтаушы және таратушы, жылу аккумуляторы болып табылады. Жердегі климат пен ауа райы атмосферадағы су кеңістігінің және су буының құрамының болуымен анықталады.

Әлемдік теңізге Жердегі барлық судың 96,5% келеді. Қалған сулардың ішінде бірінші орын Антарктида мен Арктиканың мұзды жабындыларының суына беріледі. Мұз қуатын өлшеу мәндері бойынша, олардағы су қорын 24 млн.куб. км. бағалайды. Мұнда барлық жер бетіндегі тұщы судың 69 пайыз шоғырланған. Өзіндік су қоймалары 176,4 мың куб.км судан тұрады. Атмосферада су буы түрінде 129 мың куб. км. су шоғырланған. Жер асты суларының көлемі – 23,4 млн.куб.м. Бұл «ғасырлық» деп аталатын Жердегі су қоры, яғни, «негізгі су капиталы». Дегенмен, жыл сайын жаңартылатын су қорларының көлемі үлкен қызығушылық танытады. Ол шамамен теңізге өзендердің суммалық ағылуына – жылына 45 мың куб км тең [25, 431 б.].

Табиғат объектісі ретінде адамның еңбегімен жасалынған әлеуметтік құндылықтан өзгешеленетін судың ерекшелігі адаммен қолданылған су қорының қайтып қалпына келмейтін адам еңбегінің қоғамдық қажетті шығындарының жиынтығы мағынасында құнының болмауы болып табылады.

Екінші белгінің, табиғаттың барлық объектісіне тән шешуші мәні болады, бұл, қоршаған табиғи ортаның сапасын қамтамасыз ететін табиғи экожүйе құрамында оларға қызмет етуге мүмкіндік беретін қоршаған табиғи ортаның экологиялық өзара қарым қатынасы. Адамның арқасында экологиялық байланыс белгісі, табиғат механизімінен шығып, табиғи әлемнен әлеуметтік әлемге өткен табиғат ортасының компоненттерінен табиғатты қоршау объектісін шектеуге көмектеседі.

Табиғат объектісінің әлеуметтік-экономикалық құндылығы экологиялық және олармен байланысты экономикалық, дақылдық салауатты қызметтерді жүзеге асыратын табиғатты қорғау қабілетінде байқалады. Жиі, сулардың экологиялық қызметі, адамның өмірінің табиғи жағдайын жасауға әсер етуден тұрады, жануар және өсімдік әлемінің мекендеу ортасы болып табылады, халықты ауыз сумен қамту көзі болып табылады. Сулардың экономикалық қызметі, өнеркісптік, ауылшаруашылықтық суды пайдалану көзі бола алуда, маңызды энергетикалық және транспорттық қоры болуда байқалады. Судың мәдени салауатты қызметі демалу, туризм, спорт, балық аулау, санитарлық – курортты емделу, тарих және мәдениет ескерткіштерін орналастыру үшін, қорықтарды және тапсырыстарды ұйымдастыру орны мен құралы ретінде оларды пайдалануда байқалады [24, 46 б.].

Су жер, кен, орман және жануар әлемі секілді табиғатты қорғау объектісі ішінде ерекше орын алады. Барлық осы табиғи объектілері натурамен өлшенетін заттанған түрге ие. Бұл жағдай олардың экологиялық мәнін экономикалық мазмұнмен толықтырады. Су басқа табиғи объектілерден бөлінбейді.

2003 ж. су кодексі [15] су объектісінің құрамына: жер шегі – түбіне, жағаға кіретін беттік және жер асты су объектілері шекарасының сипатын бермейді. Ішкі құрылысты (құрылым) және су қорының жер шегін аса анық анықтау қажеттілігі болады. Осы кезде ҚР Су кодексінің 7 бабында, сумен жанасқан жер туралы мәселе қозғалған кезде, судың түбі мен жағасы жайлы айтылатыны айқындалған. Бірақ, заңнама (ҚР Су кодексін қоса отырып), су объектісіне кіретін бұл «жағалардың» ауданы қандай деген сұраққа жауап бермейді. Сондықтан, су объектілерін иемдену құқығы мен пайдалану құқығының қандай шекке дейін таралатыны анық болмай отыр. Осылай, заңнама, су объектісіне кірмейтін су объектілері мен жер учаскелерінің меншіктеушілердің және пайдаланушылардың назарын толығымен шектеу мүмкіндігін бермейді. Заңнамада көрсетілген сұрақтарға нақты жауаптың болмауы, су қоры жерінің категория шекараларын орнату үшін маңызы бар, себебі, су объектілерінің және су қоры жерінің бөлек учаскелерінің шекаралары сай келуі мүмкін.

Қазіргі таңда су объектісінің бір бөлшегі болып табылатын және мөлшерлік сапалық және функционалдық мақсаттық сипатқа ие «су учаскесі» деп аталатын шартты түсінікті анықтауда қажеттілік бар. Су кодексінде [15] мұндай анықтау болмайды, дегенмен, 1 бапта, заң шығарушы «акватория» түсінігін еске салады. Біздің көзқарасымыз бойынша берілген түсінік құқықтық болып табылмайды және табиғи-ғылыми пәндер категориясының қызметін атқарады. Акватория дегеніміз, табиғи, жасанды немесе шартты шекаралармен шектелген су кеңістігі.

Акватория түсінігін «су учаскесі» деген түсінікпен алмастыруды ұсынамыз.

Су, су учаскелері және су объектісі әр түрлі құбылыс беруі мүмкін, себебі су учаскесі құқықтық реттеу мәселесін ескере отырып бағаланады. Заңды мағынада суға, су объектісінде шоғырланған барлық су жиынтығы жатады. ҚР Су кодексінің 5 бабына сәйкес су объектілеріне шекарасы, көлемі және су көлемі бар құрғақ жердегі және жер қойнауындағы бет рельефінде орналасқан судың шоғырлануы жатады.Су объектісі мен су учаскесі толық және жарты ретінде қатынаста бола алады. Сонымен қатар, олар суды пайдалануда толығымен су объектісінің қарамағында болса да сәйкес келуі мүмкін.

Нақты субъектілердің құқы мен міндеті қойылатын су учаскесін заңды да физикалық жеке оқшауланған бөлігі ретінде де анықтауға болады. Ол мақсаттық белгіленумен және өзіндік құқықтық режимімен өзгешеленеді.

Айналымға «су учаскесі» деген түсінікті енгізу қажет. «Су учаскесі» дегеніміз, өкілетті мемлекеттік мүшемен шекарасы орнатылған тәртіппен сипатталған және куәландырылған су объектісінің бөлігі. Дәл су учаскесі үш бірлікте бағалана алады: табиғат, шаруашылық ету (пайдалану) және меншік объектісі.

Су объектілерін әр түрлі категориялар бойынша жіктеуге болады.

Л.И. Дембо өзінің жіктеу негізіне шаруашылық белгілеуді салады және осылай сулар: а) кеме жүзетін және кеме жүзбейтін; б) балқыған және балқымаған; в) өнеркәсіптік және өнеркәсіптік емес; г) қопсыту орталықтары және сужинау – коллекторлық торлар; д) қорғалатын және арнайы қорғауға жатпайтын [1, 66 б.].

Н.Б. Мухитдинов пен А.Ж. Тукеев бірнеше жіктелуді көрсетеді.

Физикалық-географиялық қасиет бойынша су объектісі Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасындағы өзендерге, көлдерге, шалшықтарға, тоғандарға, су сақтау қоймаларына канал суларына және магистралды су таратқыштарына, жер асты суларына, мұздықтарға; Каспий және Арал теңіздерінің суларына бөлінеді.

Суларды беттік және жер асты суларына жіктеудің маңызы зор. Бұл бөлу, су объектілерін басқару және пайдалану сипатын, судың басқа табиғи қорлармен, жиі, жермен және қойнаулармен байланысын толық ескеруге мүмкіндік береді. Мысалы, жер асты сулары екі еселік реттеу объектісі болып табылады: су заңнамасының нормасы, және таулы заңнама нормасы ретінде.

Суларды ауыз су және ауыз су емес (өнеркәсіптік) суларға жіктеуге болады. Ауыз сулары үшін ерекше құқықтық режим орнатылады. Ауыз сумен қамту үшін, сапасы орнатылған санитарлық нормаға сәйкес келетін су объектілері ұсынылады.

Сондай-ақ, сулар: а) арнайы қорғалатын және бос қол жетімді; б) гидроэнергетика қажеттілігі үшін жарамды және осы қажеттіліктер үшін жарамсыз; в) кеме жүзетін және кеме жүзбейтін; д) балық шаруашылығы үшін жарамды және осы қажеттіліктер үшін жарамсыз және т.б. бөлінеді.

Сонымен қатар, аталған авторлармен суды республикалық және жергілікті деп бөлу ұсынылады. Республикалық суларға бірнеше облыс территориясында орналасқан немесе ерекше халық шаруашылық мәні бар су қорлары жатады. Жергілікті суларға кіші өзендер мен бір облыста, ауданда және т.б. пайдаланылатын су объектілері жатады [26, 49-59 б.].

ҚР Су кодексінің 11 бабының 2 пунктіне сәйкес су объектілері:

1. беттік су объектілеріне;
2. жер асты су объектілеріне;
3. Қазақстан Республикасының теңіз суларына;
4. трансшекаралық суларға бөлінеді.

ҚР Су кодексінің 11 бабына сәйкес беттік су объектілері:

1. су қоймаларына өзендер және оған теңелген каналдар, көлдер, су сақтау қоймалары, тоғандар және басқа да ішкі су қоймалары, территориялық сулар;
2. мұздықтар, шалшықтар.

Беттік су объектілері беттік сулардан, су түбінен және жағалардан тұрады.

ҚР Су кодексінің 13 бабына сәйкес жер асты су объектілеріне:

1. су көтеретін зоналар, таулы тұқымның су жиегі мен кешені;
2. жер асты суының бассейні;
3. жер асты суларының кен орыны және учаскесі;
4. жер бетіндегі немесе су астындағы жер асты суларының табиғи шығуы;
5. қойнаулардың су алған учаскелері. ҚР Су кодексінің 14 бабына [15] сәй кес ҚР теңіз суларына, егер өзге сулар ҚР ратифицирленген халықаралық келісім шарттарымен қарастырылмаған болса, ҚР Мемлекеттік шекарасында Каспий және Арал теңіздерінің сулары жата 5 бабына

[15] сәйкес, трансшекаралық суларға, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын кесіп өтетін және белгіленген су объектілері жатады. Сондай-ақ, ҚР Су кодексімен [15] басқа да жіктелу қарастырылған.

ҚР Су кодексінің 14 бабының 3 п.

1. сәйкес пайдалану түріне байланысты су объектілері:
2. жалпы қолданылатын су объектілеріне;
3. бірлесіп пайдаланудың су объектілеріне;
4. бөлек қолданылатын су объектілеріне;
5. ерекше қорғалатын табиғи территориядағы су объектілеріне;
6. ерекше мемлекеттік белгілеудегі су объектілеріне бөлінеді.

Су объектілерін беттік және жер асты су объектілеріне бөлудің маңызы зор. Беттік су объектілері беттік су ағындарына (олардың сулары үздіксіз қозғалу күйінде болады) өзендер, су сақтау қоймалары, бұлақтар, каналдар; беттік су қоймаларына (олардың суы баяу су алмасу күйінде болады) – көлдер, шалшық, тоғандар; мұздықтарға – атмосфералық туындаған мұздың табиғи жылжитын жиналулары; қар үйінділеріне (жылы мезгілдің бәрінде немесе жартысында жер бетінде сақталып қалатын жылжымайтын табиғи қардың және мұздың жиналуы) бөлінеді. Барлық беттік суларды, жер учаскесінде нақты шекарасы жоқ және көлемі тұрақсыз табиғи объекті түрінде анықтауға болады. Беттік сулардан жер асты суларының айырмашылығы, объектілердің өз шекарасы, көлемі және су режимінің ерекшелігі болады. Оларға су көтеретін көкжиек, жер асты суларының бассейні, жер асты суларының қойнауы, жер асты суларының жер бетіне немесе су астында шығуы жатады. Дискуссиялық деп, жер асты суларының су қорына жатуы туралы мәселелерді айтады. Заңнамада жер асты суларын пайдалы қазбаларға жиі жатқызып келген, бұл бірнеше сыннан өткен [27, 199 б.].

Әдебиетте өзінің барлық өзгешелігімен қойнау болып таныла алмайтыны көрсетілді. Бұл не, мемлекеттік меншіктің суға құқық объектісінің бірлігін бұзуға әкеледі.

Жер асты сулары өзінің табиғаты бойынша қалған суларға жатады, сонда да олардың орналасу жер қойнауы, құқықтық режимі беттік судан бірнеше өзгешеленеді. Жер асты сулары осылай не басқа түрде пайдалы кен шығатын жерлерге (әсіресе мұнай мен газ кен орнына) әсерін тигізеді. Сонымен қатар, жер асты суларын іздеу, барлау, табу, пайдалы кендерді табуға ұқсас әдіспен жүргізіледі. Сондықтан, таулы заңнама, қандай да бір дәрежеде, су қатынастарын реттеуге мүдделі. Осыған байланысты, қойнауды іздеу, барлау, кешенді меңгеру бөлігінде, сондай-ақ, сулардың зиянды әсер етуден жер асты құрылыстарын қорғауда қойнау режиміне суды бағындырған дұрыс боларыма еді деген ой келеді. Қалған жағдайда олар су режиміне бағынуы керек [28, 38-39 б].

Су құқығы теориясында «су қорлары» термині белсенді қолданылады. Су қоры ауыз су,тұрмыстық, шаруашылық және халықтың өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланылатын судың бір бөлігі екені белгілі. ҮКЭ келесі анықтаулар береді: «су қорлары суды пайдалануға; гидросфераның барлық дерлік сулары, яғни өзен, көл, канал, су қоймалары, теңіз және мұхиттандың сулары, жер асты сулары, тау (мұзды) және полярлы мұздықтарының сулары, атмосфераның су булары жарамды. Су қорлары түсінігіне су объектілері де өзендер, көлдер, теңіздер кіреді, дегенмен, кейбір мақсаттар үшін (кеме жүзу, гидроэнергетика, балық шаруашылығы, демалу және туризм) олардан суды шығарусыз пайдаланылады» [29].

Сонымен, су құқық қатынастарының объектілерін сипаттай отырып мынаны көрсетуге болады.

Су құқық қатынасы объектісі болып су объектісі немесе оның бөлігі – су учаскесі болып табылады.

ҚР Су кодексінде келтірілген су шаруашылық ғимараттары және су қорының жерлері қатынастарының объектілері болмауы керек, себебі олар су объекттісімен бұйым және басты зат ретінде арақатынаста болады, яғни, су объектісінің атрибуты ғана болып табылады.

ҚР Су кодексінің 11 бабында өзгеріс енгізу қажет деп болжаймыз, мұнда тек су қатынасының бір ғана объектісін – су объектілерін көрсету қажет.

Сонымен қатар, қазіргі таңда су объектісінің бір бөлшегі болып табылатын және сандық сапалық, функционалдық – мақсаттық сипатқа ие «су учаскесі» шартты түсінігін анықтауда қажеттілік бар. Мұндай анықтау Су кодексінде жоқ, дегенмен, 1 бапта заң шығарушы, құқықтық емес және табиғи ғылым пәндерінің категориясының қызметін атқаратын «акватория» түсінігін атап өтеді.

«Акватория» түсінігін» су учаскесі» түсінігіне алмастыруды ұсынамыз:

Су учаскесі – дегеніміз бұл, өкілетті мемлекеттік мүшемен шекарасы орнатылған тәртіппен сипатталған және куәландырылған су объектісінің бөлігі. Дәл су учаскесі үш бірлікте бағалана алады: табиғат, шаруашылық ету (пайдалану) және меншік объектісі.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Дембо Л. И. Основные проблемы советского водного законодательства. Л., 1948. – 135 с.
2. Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР. Алма-Ата, 1966. – 398 с.
3. Шайбеков К.А. Ученые записки КазГУ. Серия юридическая. – 1960. – Вып. 6. – 142 с.
4. Корецкий В.И. Вопросы кодификации советского водного законодательства. – Сталинобад, 1961. – 39 с.
5. Аксененок Г.А. О проблемах кодификации водного законодательства Союза ССР и союзных республик // Советское государство и право. – 1961. – № 12. –36 с.
6. Жакипов Н. Некоторые вопросы теории советского водного законодательства // Советское государство и право. – 1965. – № 6. – С. 125-126.
7. Бринчук М.М. О понятийном аппарате экологического права // Государство и право. – 1998. – № 9. –27 с.
8. Бринчук М.М. Экологическое право (право окружающей среды). – М., 1998. – 688 c.
9. Стамкулов А. С. Экологическое право Республики Казахстан на пороге ХХ1 века // Право и государство. – 1997. – № 4. –34 с.
10. Комментарий к Водному кодексу Российской Федерации (постатейный) /Под ред. С.А. Боголюбова. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2009. – 256 с.
11. Сиваков Д.О. Водное право: учебнопрактическое пособие. – М.: Юстицинформ, 2007. – 264 с.
12. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. – Караганда: Арко, 2001. – 254 с.
13. Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан: учебное пособие. – Алматы, 2003. –47 с.
14. Гражданский. кодекс Республики Казахстан: учебно-практическое пособие. – Алматы: ТОО «Издательство «НормаК», 2010. – 360 с.
15. Водный кодекс Республики Казахстан от 9 июля 2003 года № 481-ІІ // Казахстанская правда. – 2003, июль –17. – № 206-207.
16. Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 г. // Казахстанская правда. – 1995, сентябрь – 8.
17. Земельный кодекс Республики Казахстан от 20 июня 2003 года // Ведомости Парламента Республики Казахстан. – 2003. – № 13. – Ст. 99.
18. Земельное право: учебник для юридических вузов / под ред. Н.Д. Казанцева. М.: Госюриздат, 1958. 311 c.
19. Шайбеков К.А. Принципы советского водного законодательства. «Труды Алма-Атинского юридического института». – Алма-Ата, 1955. Т.1.– 139 с.
20. Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. – М.: Госюриздат, 1958. 424 с.
21. Карасс А.В. Право государственной социалистической собственности. М.: Изд-во АН СССР, 1954. 278 с.
22. Каландадзе А.М. Правовые формы хозяйственной деятельности колхозов. – М., 1959. – 112 c.
23. Сулейменова С.Ж. Водное право Республики Казахстан: учебное пособие. – Алматы: ТИГУ, 2010. – 286 с.
24. Правовая охрана природы / под ред. В.В. Петрова. – М.: Наука, 1980. – 312 c.
25. Ерофеев Б.В. Экологическое право России. М., 2001. – 711 c.
26. Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. – Алматы: Жеті Жарғы, 1995. – 128 с.
27. Стамкулов А.С. Правовая охрана природы в Казахской ССР. Алма-Ата: Мектеп, 1982. – 288 с.
28. Мухитдинов Н.Б., Мороз С.П. Горное право: учебное пособие. Алматы, 1999.
29. Большая советская энциклопедия. – М., 1971. Т.5. –180 с.