Қазақстанның мұнайгаз секторын әртараптандырудың басты бағыттары

Аңдатпа

Мақалада экономиканы әртараптандырудың теориялық жақтары қарастырылды. Әртараптандыру түсінігі жан-жақты талқыланып, түрлі себептерге байланысты қолдану аясы нақтыланды.

Мұнайгаз саласын әртараптандырудың негізгі бағыттарындағы басты басымдықтарға назар аударылды.

Әртараптандыру қызметі- тек бір өнімді жиі өндіру құрылымы негізінде шығарылатын өнімнің кең аталымымен көп бейінді өндіріске біржақты көшу. Әртараптандыру идеясының ұзақ тарихы бар.

Әртараптандыру заманауи ерекшеліктеріне ие болмастан бұрын, ішкі фирмалық белгілермен және сыртқы жағдайлардың әсерінен өзгеріп жаһандық стратегия фирмасының бөлігі ретінде күрделі даму жолынан өтті. Осы эволюция тарихын төрт кезеңге белуге болады. Олардың әрқайсыларына мынадай негізгі элементтердің қалыптасуы болды: тауар жиынтығы; өндіріс жиынтығы; өндірістік жиынтық және қызмет саласы; елдер жиынтығы.

Әртараптандыру қызметінің қарқынды дамуы жаңа салалар мен тауар нарықтарының көптеп пайда болуына, сұраныстың жылдам өзгеруіне, нарықтық экономиканың серпінді өсуіне себеп болды. Осы жағдайларда өндірісті әртараптандыру, оның басқа нарықтарда ұлғаюы арқылы сол нарықта сатуды төмендеуіне мүмкіндік береді. Жалпы алғанда бұл әртараптандырылған кәсіпорын жоғары мамандандырылғандармен салыстырғанда, неғұрлым тұрақты және өзі үшін қызметтің жаңа бағыттарына еніп, өнімдерінің ауқымын кеңейте отырып бәсекеге қабілетті болады.

Әр түрлі себептерге байланысты қазір әртараптандыру қайтадан кеңінен қолданылады. Алдыңғы қатарда әртараптандыруды жүзеге асыруы үшін тәуекелдікке бара алатын, басқарушы құрылымдары барынша кең, іскерлік ойлай алатын ада мда р шығады [1].

Әртараптандыру (diversifying) тек біреуіне ғана барлық капитал жұмсауларды шоғырландырудың орынына, көп тәуекелді активтермен иелікте байқалып қалады. Сондықтан әртараптандыру активтің бір түріне байланысты сіздің тәуекелге ұшырамауыңыздың алдын алады [2].

Мысалы, бизнесте тәуекелді әртараптандыруды қарастырайық. Сіз қандай да бір жобаға бар ынтаңызбен қаражат салуға ниеттендіңіз деп болжайық. Алдағы бірнеше жыл ішінде өнімнің жаңа түрлеріне байланысты қаншалықты көзі үлкен табысқа ие боламын деп ойлайсыз. Erep сіз жаңа өнім шығаратын компаниялардың біріне қаржы құйсаңыз, онда сіздің инвестицияңыз әртараптандырылмайды, топтастырылады.

Инвестицияларды әртараптандыру қор нарығындағы сияқты, тікелей инвестициялар арқылы жеке инвесторларға жасалуы мүмкін. Сіз өндірістегі инвестицияңызды осылай әртараптандыра аласыз.

• Әрқайсысы тек бір жаңа препарат өндіретін бірнеше компанияларды қаржыландыру.
• Көптеген әр түрлі препараттар өндіретін бір компанияны қаржыландыру.
• Көптеген акцияларға иелік ететіп, көп препарат шығаратын өзара қарыз қорын қаржыландыру [2].

Қаншалықты стратегиялық шаруашылықтың көлемі өскенімен, фирма қызметінің әртараптандырылуы туралы мәселенің шешімінде оның басқарудағы шығын ескерілу керектігін айтуға болады. Бұл ретте барынша жоғары пайда алынатын әртараптандыру жолымен жоғары шығындар алады. Бұл ретте әртараптандыру жолымен алынатын жоғары шығын көп жоғары пайданы көрсетпеуі мүмкін.

Яғни, әртараптандыру стратегиясын таңдау пайдалылығын салыстыру кезінде әртараптандырудың және қосымша шығынын басқаруға байланысты. Мұндай бағалаулар үшін В.А. Солдаткин бірнеше факторға негізделген матрицалық тәсілді ұсынды: нарықтың өсу қарқыны - кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - тәуекел деңгейі (Сурет 1) [3].

Мұнай-газ ресурстарын игеру процесінде табиғи-ресурстық факторлары елеулі эсер етеді, олардың арасында көмірсутек кен орындарының сарқылуы және табиғи саралауды атап өткен жөн. Зерттеу процесінің ерекшеліктері мұнай-газ ресурстарын шаруашылық айналымына тартуға мүмкіндік берді, басты факторларының бірі - іздеу процестері эсер ететін, көмірсутек шикізаты кен орындарының барлау және әзірлеу,

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы - Вестник Атырауского государственного университета имени Х.Досмухамедова № 1(48), 2018 мұнай-газ ресурстарын сарқылуы болып табылады, жалпы игеру процесініңсерпінін ғанаанықтайды емес, сонымен қатар мұнай-газ өңірлерінде әлеуметтік- экономикалық даму проблемаларының пайда болуы [4,5].

Кен орындарында көмірсутек шикізатын игеру тәжірибесін талдау, белгілі бір кезеңдердібөліп көрсетуге мүмкіндік береді, көбінесе негізделген табиғи қасиеттері бар. Кен орнын игеруіне қарай көмірсутегі қорларының экономикалық сипаттамалары бірте-бірте тозады, бұл өз кезегінде, жер қойнауын пайдалану субъектілерінің мінез-құлық эсер етеді. Белгіленген процестер жекелеген кен орындарын меңгеру үшінғана емес, сондай-ақ олардың топтарының деңгейінде және мұнай-газ провинцияларда білінеді [6].

Көмірсутектер қорлары жер қойнауында - мұнай-газ секторы активтердің маңызды құрамдас бөлігі. Басқа да көптеген экономика секторларынан айырмашылығы, мұнай-газ секторының активтерінің өзгерісі, соның себебінен жер қойнауындағы көмірсутегі қорларын табиғи сарқылуы. Оның үстіне, бұл өзгерістер айқын динамикалық сипаты алып жүреді.

Көмірсутек шикізатын алудың кен орындарын игерудің ерекшелігі қосымша табыс рента сипатында болып табылады. Мұнай игеруші секторындағы табиғи саралау сипаттамаларын объектілерін табиғи ресурстардыпайдалану болған кезде жер қойнауы шектеулі, объективті экономикалық жағдайлар мен алынатын кірістерсаралауға әкеледі. Бұл жағдайда дифференциалдық кірістер орнықты бола бастайды және ренталық сипатқа айналады (кесте 1).

Мұнай және газ аймағы шеңберінде шикізат аумағының шекарасы ішінара немесе толық болуы мүмкін, алынатын қосымша табыс мөлшері, құрамдас бөліктің ренталық шартталған болуы,мұнай және газ ресурстарын игеру шамасына қарай өзгереді.

Рента өзгермейтін шама болып табылмайды: қорларды өндіру және тау-кен- геологиялық жағдайлардың нашарлауы оның табысының азаюына әкеледі.Бұл жағдайда экономикалық рентаның "табиғи" қарқыны жөнінде (табиғи-ресурстық құрамдас бөлігі), себебі, ол көбіне-көп геологиялық нысандардың табиғи қасиеттерінің дайындалуына себепші болғандығын айтады. Бастапқы кезеңде іздеу және барлау үшін қосымша табыс алу жағдайы құрылады.

Ең көп таза қосымша табыс саласы келісілген бәсекелестік құрамдас бөліктің жетілу сатысында мұнай-газ аймағы (тұрақты өндіру кезеңі) қалыптасады.

Тау-кен-геологиялық шартын өндіру нашарлау ықпалы экономикалық рента динамикасына жағымсыз әсерін тигізеді.Ірі аса тиімді кен орнын дамытуға көшу кезінде аз және күрделі нысандар кен орнын игеру шығыныкөбейеді, бұл операциялардың азайуына, келісілген бәсекелестік құрамдас бөлігктің қосымша табысының азайуы мен із-түзсіз жоғалуына әкеледі[7].

Кесте 1 - Мұнай-газ аумақтарында мұнай газ өндірудің түрлі кезеңдерін игеру

Ipi кен орындарында басым өндіру үздік нысандардың біртіндеп сарқылуына және көп шығынды кен орындарын әзірлеуге көшуге әкеледі.

Негізгі инфрақұрылым үшін қажетті мұнай-газ ресурстарын аймағын әзірлеу құрылған болатын, көпшығынды қалпына келтірілмейтін қорларды жасау ісі туындайды. Кен орындарын пайдалану экономикалық тиімділігі- белсенді технологиялық және ұйымдастырушылық инновацияларды пайдалануға негізделе, жұмыс істеп тұрған инфрақұрылым орналасу нысанына байланысты болып келеді. Дебиттік ұңғымалардың жоғары үлес салмағы, үлестік шығындардың өсімі және операциялардың пайдалылығының азаюы байқалады. Мұнай және газ аймағын одан әрі дамытуға үлкен кен және жоғары қорларды ресурстық базасын және тау-кен арттыру өтеу мерзімі шығындардың жалпы шығыны байқалады [8].

Объективті өзара әрекеттестік шаруашылық бірлігі негізі ретінде мұнайгаз өндіру саласында экономиканың мұнай-газ сектор активтері қатысады (дәлірек айтқанда, олардың табиғи-ресурстық бөлігі). Активтердің ерекше қасиеттері қарастырылып отырған экономика секторына ұйымдық құрылым қалыптасуына елеулі эсер етеді. Мұнай-газ аймағын игеру - мұнай-газ секторының өзгертілген ұйымдық құрылымымен жүреді.

Табиғи факторлардың, даму активтердің мұнай-газ секторының кем есептелуі: олардың экономикалық көрсеткіштерді әзірлеуге, табыстардың ренталық динамикасына әсері, ұйымдық құрылым сонымен қатар экономикалық тиімді мұнай- газ ресурстарын игеру төмендеуіне және өңірдің мұнай-газ қорына, салықтық түсімдеріне, бірақ толық емес ішінара өтеу қорын қалыптастыруға, шикізат базасының даму мәселелері және т. б. тұтастай алып келуі мүмкін.

Мұнай-газ ресурстарын игеру үрдісі, айтарлықтай өндіруші аймақтың әлеуметтік-экономикалық жүйесінің дамуына әсерін көрсетеді.Әдетте, мұнай-газ аймақтарының экономикасында көмірсутек ресурстарын айтарлықтай мөлшерде өндіруге негіздеу - бұл қалпына келмейтін ресурстарды игерумен байланысты болып келеді. Шаруашылық қызметтің күшейту процесінде өмір сүру жағдайлар өңірлерінде мұнай-газ ресурстарын игеруде-маңызды өзгерістер орын алуда. Ең алдымен, бұл құрылымдық өзгерістер экономикадағы және өңірдің әлеуметтік саладағы, көлік жүйесін дамыту, қоршаған ортаның жай-күйін өзгерту, көші-қон ағындарын күшейтумен байланысты болып табылады.

Тұрақты даму тұжырымдамасы мән мәтіндегі, кез келген аумақ әлеуметтік- экологиялық-экономикалық жүйе, оның қауіпсіз дамуын үш компонент! ретінде эконом и калық, экологиялық және әлеуметтік қауіпсіздік ретінде біріктіруді болжайды,-деп қабылданады. Осыны негізге ала отырып, әлеуметтік-экологиялық- экономикалық қауіпсіздік аумағының мәні экологиялық-экономикалық тұрақты дамудан, сонымен қатар, әлеуметтік және экономикалық қоғам мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандырудан, оңтайлы еңбек шығындары мен табиғатты қорғау қоры және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуден байқалады.

Қазіргі кез келген шешім шартында осындай жекелеген аумақтарда қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қабылданған, реттелуге тиіс мемлекеттік басқару ұйымдары үшін осы бағыт бойынша мәні ретінде қызметті былайша бөліп көрсетуге болады:

• біріншіден, анықтау мен мониторинг ықпалы әлеуметтік-экологиялық- экономикалық ретінде келешекте жүйенің қысқа мерзімді аумағында тұрақты дамуын әлсіретеді;
• екіншіден, экономикалық саясат пен институционалдық қайта құруларды қалыптастыру, жоюшы немесе жеңілдететін зиянды эсер ететін осы ықпалдардың бірыңғай бағдарламасы шеңберінде экономикалық реформа талаптарын ескере отырып, ҚР тұжырымдалған тұжырымдамасын дамытуға көшу[9].

Ауқымды өнеркәсіптік игеру аумағында мұнай-газ өндіру, экономикадағы елеулі өзгерістер және әлеуметтік салада ең алдымен халықтың тұратын аумағына қатысты болып келеді. Мұнай-газ аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйе арасындағы объективті факторлар туындаған мәселелер шектеулігі (сандық) аумағында және жаңғыртылмаған көмірсутек ресурстары. Жалпы экономика және әлеуметтік сала қызмет ету мәселелері, сондай-ақ одан әрі келешекте мұнай-газ аймақ дамыту көбінесе мұнай-газ өндіру өңірлік жүйесінің "тәуелділік" дәрежесімен анықталады(мұнай-газ секторының экономикадағы аймақ рөлімен). Өңірлерде экономиканың орта және жоғары бастаушы даму деңгейінің негізгі эсер етушісі мұнай-газ секторы қосымша дамыту күшін пайдалана отырып, өз қалпына келу әлеуетін және сыртқы отын-энергетикалық ресурс көздерінен әлсірету тәуелділігі болып табылады[10].

Әдебиеттер тізімі:

1. Жукова, Т.В. Диверсификация производства как один из современных методов развития российской экономики / Т.В. Жукова Ц Новые технологии. 2010. №3. С. 134—136
2. Ефимычев, Ю.И. Диверсификация как способ повышения производительности труда и эффективности производства / Ю.И. Ефимычев // Вестник Нижегородского госуниверситета им. Н.И. Лобачевского. 2007. №3. С. 168-170.
3. Солдаткин, В.А. Развитие диверсификационной деятельности предприятий аграрной сферы экономики / В.А. Солдаткин // Экономист. 2009. №12. С. 68-87
4. Киинов Л. Будущее начинается сегодня. Роль HK «КазМунайГаз» в развитии нефтегазового сектора Республики Казахстан//Нефть и газ Казахстана. Нефтегазовая вертикаль. Специальный выпуск. - 2002. - №15. - С.36.
5. Надиров Н.К. Новые подходы к решению проблем добычи нефти и ее переработки/Научно-технологическое развитие нефтегазового комплекса. Доклады третьих международных научных надировских чтений. - Алматы-Шымкент, 2005. - С.21-31.
6. Каргажанов З.К. Платежи за пользование минерально-сырьевыми ресурсами // Комплексное использование минерального сырья. - 1993. - №4. - С. 25-30.
7. Егоров О.И. Экономические проблемы переработки углеводородных ресурсов. Сборник «Научно-технологическое развитие нефтегазового комплекса». Доклады вторых международных научных надировских чтений. - Кызылорда, 2004. - 313-323.
8. Годовой отчет АО «НК «Казмунайгаз» за 2007 г. - Астана: Акарман, 2008. -С.175.
9. Алимбаев А.А. Формирование кластерообразующих структур в экономике Казахстана/ В кн. Проблемы формирования среднего класса и развитие кластерной модели в Казахстане. Избранные труды. - Караганда, 2005. - Т.З. - С. 217-242.
10. Егоров О.И. Нефтегазовые ресурсы как фактор устойчивого развития экономики в условиях рынка. - Алматы: АНТЕЙ. - 1999. - С. 69-70.