Андатпа
Макалада Қаратау өңірінде өсірілетін қой популяциясының түсі бойынша полиморфизмін және олардың сыртқы ортада бсйімделу нәтижелері келтірілген. Интенсивті қара түсті қойлар салмағы және экстерьер көрсеткіштері жоғары болды. Мүнда қоңыр қара түсті қойлар салмағы және экстерьер көрсеткіштері томен болды. Қаракөл қойларын конституциялық типтері бойынша жіктегенде, олардың арасында мықты типтегі қойлар үлесі жоғары болып, 66,7-68,9% құрады. Ал нәзік типтегі қойлар үлесі томен болып. 8.9-16.6% күрады.
Қозы салмағының жасына байланысты өсу динамикасын зерттегенімізде, олардың туған кезіндегі салмағы 4.1-4.4кг. ал 1 айлық жасындағы салмағы 13,0 кг -14,2 кг қүрады. Мүнда интенсивті қара түсті қошқарлар салмағы жоғары болды. туған кезіндегі салмағы 5.1кг. 1 айлық кезіндегі салмағы 14,2кг болды. Мүнда жеке генетикалық топтар бойынша дене өлшемдерінің жоғары көрсеткіштері интенсивті қара түсті қошқарлар үрпаіындағы қозылар арасында байқалды. Оларда шоқтық биіктігі -41,2см, түркының қиғаш ұзындығы -34.4см. кеуде енділігі -10.6см. кеуде терендігі -14,6см, кеуде орамы -43,9см, жіліншік орамы 5.7см қүрады.
Kipicne
Жануарлардың эволюциясы ағзаның сыртқы орта факторларымен тікелей өзара қатынасында жүреді. Сондықтанда малдардың және олардың жекелеген белгілерінің дамуы малдардың өсуі мен дамуы жүретін, сыртқы ортаға едәуір дәрежеде байланысты болып келеді. Жануарлардың конституциясын малдың ортаға бейімділік дәрежесін білдіреді. Жеке дамуының әр кезеңінде комплексті зерттегенде, оның бүл белгі бойынша өзгеріп отыратыны анықталды. Қазіргі жануарлардың қолданылып жүрген жүнді конституциялық: нәзік, мықты және дөрекі типтерге бөледі. Сонымен бірге малдың тірі салмағы, дене бітімінің өлшемі, ішкі мүшелері, тері-талшық параметрлері, қан морфологиясы, көбею функциясы жеке конституциялық типтерде қойды тұқымға іріктеуде дәл анықтауға мүмкіндік береді [1,2].
Жануарлар генотипі эмбрионалдық кезеңде қалыптасып, постэмбрионалді кезеңде сыртқы орта факторларымен тұрақты түрде өзара әсерлесуге түседі. Жануарлар ағзасына эсер ететін факторлар үш топқа жіктелінеді, олар- абиотикалық, биотикалық, антропогендік. Абиотикалық факторларға жарық, температура, ылғалдық, күн сэулесі, жауын, жел, атмосфералық қысым, судың химиялық құрамы, атмосфера, топырақ жатады. Орта факторларының амплитудасы шер шарының барлық аймағында бірдей болмайды, олар жерге күн сэулесінің түсу дэрежесіне байланысты. Мысалы, күн сэулесінің эсері экваторда барынша жоғары болса, ал жердің полюстерінде оның эсері барынша азаяды. Осыған орай, жер шарының эркелкі аймағында өсірілетін жануарлар генетикалық қасиеттері біркелкі болмайды [1,2].
Ауа-райы факторы мен жайылымдық-малазығы жағдайының ауытқуы, белгілі бір дэрежеде жануарлардың дамуын, тұлғасының өзгеруіне, тіршілігіне ықпалын тигізеді. Бірақ та, эр белгі бүл өзгеріп жатқан орта факторларына эркелкі сезінеді. Мүнда, осы факторлар белгілердің дамуына ықпалын тигізсе, басқалары, керісінше олардың дамуын тежейді. Осыдан келе, жануарлар тұлғасының өзгеруіне паратиптік факторлардың тигізер эсерін зерттеу барысында, ағзаның түқым қуалағыштық мүмкіншіліктері толық көрініс беретіндей, сыртқы орта жағдайын қалыптастыру керек [2, 3].
Қаратау аймағы климаты континентальді, қысы суық, жазы аптаған ыстық. Мұнда, қыстағы желтоқсан және қаңтар айларындағы жоғарғы температура -38 - 40°С жетсе, жаздық шілде айларында ауа температурасы +43 +45°С көтеріледі. Aya температурасының жылдық амплитудасы 80-85°С, оның орта көрсеткіші +8,7°С. Ауаның орташа салыстырмалы ылғалдылығы қыс, көктем мезгілдерінде 65-70% қүраса, оның мөлшері жаз кезеңінде 10-20 % төмендейді. Сонымен бірге, шығыстан және солтүстік-шығыстан күшті жел тұрады, оның жылдық орташа жылдамдығы 3,5 м/сек. Күшті желдің көктем, жаз айларында тұруы жердің ылғалын кептіріп, куаңшылық әкелсе, қыс кезіндегі жел қарлы боран әкеліп малды шығынға ұшыратады. Aya райын болжайтын метеорологиялық станциясының мәліметі бойынша жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 130-140 мм, ылғалдың көп бөлігі қыста және ерте көктемде түседі.
Зерттеудің мақсаты: Қаратау өңірінде өсірілетін қой популяциясының түсі бойынша полиморфизмін және олардың сыртқы ортада бейімделу процесін зерттеу. Міндеттері: Қаратау өңірінің табиғи климаттық ортаның сипаты және жайлымдық жағдай; қой популяциясының полиморфизмі: шымқай қара, орта қара және қара қоңыр сипаты; шымқай қара, орта қара және қара қоңыр түсті қойлардың өсуі, даму ерекшеліктері; жеке топтардан алынған статистикалық мәліметтерді биометриялық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Алғаш рет қаракөл қойларын түсі бойынша полиморфизмі зерттелінді. конституциялық типтері бойынша жіктегенде олардың арасында мықты типтегі қойлар үлесі жоғары болып 66,7-68,0% құрады. Олардың арасында нәзік типтегі қойлар үлесі томен болып 8,9-16,6% құрады.
Зерттеу әдістері
Зерттеудің тәжірибе бөлімі Түркістан облысының қаракөл қойын өсіруге мамандандырылған шаруашылығында өткізілді. Зерттеуге жергілікті қойларлардың жүн пигментациясының қанытылығы бойынша жеке топтарға бөлінді: шымқай қара қойлар - 36 бас, орта қара қойлар -35 бас және қара -қоңыр қойлар -34 бас. Қаракөл қойының өсуіп - жетілуі 1-3 күндігінде, 4 - 4,5 айлығында және 1,5 жасында оның салмағы, дене өлшемдері - қиғаш ұзындығы, шоқтығының биіктігі, аяқтарының орамы, кеуде орамын өлшеу арқылы анықталды [4]. Алынған сандық мәліметтер Е.К. Меркурьева вариациялық статистика әдісімен [5] өңделді.
Зерттеу нәтижелері
Біз тәжірибемізде Қаратау аймағында өсірілетін қара түсті қаракөл қойының популяциясының жүн жамылғысының пигментациясы бойынша плиморфизмі сарапталынды. Пигментация қанықтылығы бойынша қойлар үш топқа жіктелді: шымқай қара; орта қара; қара -коңыр. Осы жеке топтағы қаракөл қойлырының жеке даму көрсеткіштері мен оның үрпағының өсіп -дамуы зерттелінді. Қаратау өңірлерде өсірілетін қаракөл қойларының жасына байланысты тірілей салмағының өзгеру динамикасы сарапталынды (1 Кесте).
Кесте 1 Қаратау өңірлердегі қаракөл қойларының жасына байланысты тірілей
салмағының динамикасы, килограмм есебімен
|
Мал тобы (жасы бойынша) |
Полиморфизм типтері |
||
|
Шымқай қара қойлар |
Орта қара қойлар |
Қара қоңыр қойлар |
|
|
Туылған кезінде |
4,4±0,03 |
4,3±0,03 |
4,1±0,02 |
|
1 айлық жасында |
9,8±0,2 |
9,7±0,2 |
9,5±0,3 |
|
4,5- айлық жасында |
30,1±0,4 |
29,4±0,4 |
28,0±0,4 |
|
1 жасар |
32,9 |
31,9 |
30,1 |
|
Ipi саулықтар |
51,6±0,6 |
50,8±0,6 |
48,7±0,5 |
|
Ipi қошқарлар |
80,2±0,8 |
77,4±0,8 |
72,8±0,7 |
Генотиптері әркелкі қаракөл қойларының жасына байланысты тірілей салмағының өзгеру динамикасы бірдей болған жоқ. Жаңа туған қозылар салмағы 4,1 -4,4 кг аралығында болды. Мұнда туған кезіндегі қозылардың жоғарғы салмағы 4,4 кг популяциясы қойлары төлдерінде тіркелді. Ал ең төменгі салмақ көрсеткіші 4,1 кг қара-қоңыр қозыларда байқалды.
Қаратау өңірлердегі қаракөл қойларының тірі салмағының абсолюттік өсімі сарапталынды (2 Кесте).
Кесте 2 Қаратау өңірлердегі қаракөл қойларының тірі салмағының абсолюттік өсімі,
килограмм есебімен
|
Полиморфизм типтері |
Қой жастары |
|||
|
туылғанннан 1 айлықжасына дейін |
1 айлық - 4,5- айлық жасына дейін |
4,5- айлық - 1 жасқа дейін |
1 жастан 5 жасқа дейін |
|
|
Шымқай қара қойлар |
5,4 |
20,3 |
2,8 |
18,7 |
|
Орта қара қойлар |
5,4 |
19,7 |
2,5 |
18,9 |
|
Қара қоңыр қойлар |
5,4 |
18,5 |
2,1 |
18,6 |
Ғалымдардың пікірі бойынша, жануарлардың потенциалды мүмкіндігі қолайлы сыртқы орта жағдайының қалыптасуынан толық көрініс бермейді. Мал ағзасының бүткіл онтогенездік даму кезеңдері нәсілдік информацияның көмегімен ретімен ауысып отыратын күрделі морфологиялық, физиологиялық өзгерістер тізбегі. Бұл процестердің ауысуындағы реттік тізбек мал ағзасының сыртқы орта факторларының өзгерісіне барынша қалыптасып отыруына мүмкіндік береді.
Қаратау табиғи экологиялық аймақтардағы қаракөл қойларының дене бітімі өлшемдері - иық биіктігі, кеуде орамы, тұрқының ұзындығы, сирақ орамы бойынша сарапталынды (3 Кесте).
Кесте 3 Қаратау табиғи экологиялық аймақтардағы қаракөл қойларының дене бітімі
көрсеткіштері, сантиметр есебімен
|
Дене өлшемдерінің атаулары |
Қойлар жасы |
Полиморфизм типтері |
||
|
Шымқай қара қойлар |
Орта қара қойлар |
Қара қоңыр қойлар |
||
|
Иық биіктігі |
туылған кезде |
39,2±0,3 |
39,0±0,3 |
38,2±0,3 |
|
1 жаста |
66,7±0,5 |
66,3±0,5 |
64,4±0,4 |
|
|
Кеуде орамы |
туылған кезде |
39,6±0,3 |
39,3±0,3 |
37,8±0,2 |
|
1.0 жаста |
77,4±0,4 |
77,0±0,4 |
75,5±0,4 |
|
|
Түрқының |
туылған ке зде |
33.6±0,3 |
33,4±0,3 |
32,6±0,3 |
|
үзындығы |
1.0 жаста |
76,8±0,5 |
76,6±0,5 |
75,5±0,5 |
|
Сира қ |
туылған ке зде |
5,4±0,2 |
5,4±0,2 |
5,2±0,1 |
|
орамы |
1,0 жаста |
8,5±0,3 |
8,5±0,3 |
8,3±0,3 |
Жалпы алғанда қаракөл қойларының дене бітімінің көрсеткіштері төмендегідей болды: иық биіктігі қозылардың туған кезінде -38,2-39,2см, 4,5 айлық жаста -58,8- 61,4см, бір жаста -64,4-66,7см; кеуде орамы көрсеткіштері сәйкесінше - қозылардың туған кезінде -37,8-39,6см, 4,5 айлық жаста -63,7-65,5см, бір жаста -75,5-77,4см; тұрқының үзындығы - туған кезінде -32,6-33,6см, 4,5 айлық жаста -63,5-64,5см, бір жаста -75,5-76,8см; сирақ орамы- туған кезінде -5,2-5,4см, 4,5 айлық жаста -7,0-7,1см, бір жаста- 8,3-8,5см құрады.
Аталған қой топтары арасында популяциясының жануарларының дене бітімінің көрсеткіштерін динамикасын туған кезінен, 4,5 айлық және бір жасында жоғары деңгейін сақтады. Дене бітімінің төменгі көрсеткіштер динамикасын туған кезінен, 4,5 айлық және бір жасында дейін қара қоңыр қойларында байқалды.
Бұл типтегі қойлар дөрекі және берік типтердегі қойлардан салыстырмалы түрде сүйегінің жеңілдігімен, дене бітімі ерекшеліктерінің аз жетілгенімен және тірі салмағының аздығымен ерекшеленеді. Бұл типтегі қойлардың жамылғы түгі тығыз, қүрамындағы түбіттің мөлшері жоғары, әлсіз қырау шалған қысқа қылшық. Дөрекі және берік типтегі қойларға қарағанда нәзік типті қойлардың түбіті дөрекілеу, қылшығы жіңішке, жүнінің беріктігі аз үзілу ұзындығымен сипатталады.
Қаракөл қойының конституциясы оның ағзасының биологиялық ерекшеліктерін анықтауды қамтамасыз етеді және малдың жеке даму кезеңіндегі сыртқы ортаның жағдайларына бейімделу қабілетін көрсетеді. Қаратау табиғи экологиялық аймағында өсірілетін қаракөл қойлары конституциясы бойына жіктелуі сарапталынды (4 Кесте).
Кесте 4 Қаратау табиғи экологиялық аймағында өсірілетін қаракөл қойларының
конституциясы бойынша жіктелуі
|
Қойлардың конституциялық типтері |
Полиморфизм типтері |
||
|
Шымқай қара ренді |
Орта қара ре нді |
Қара қоңыр ре нді |
|
|
Нәзік тип |
8,9±4,2 |
10,0±4,2 |
16,6±5,7 |
|
Мықты тип |
68,9±6,9 |
68,0±6,6 |
66,7±7,3 |
|
Дөрекі тип |
22,2±6,2 |
22,0±5,8 |
16,7±5,7 |
Қаракөл қойларын конституциялық типтері бойынша жіктегенде олардың арасында мықты типтегі қойлар үлесі жоғары болып 66,7-68,9% құрады. Олардың арасында нәзік типтегі қойлар үлесі томен болып 8,9-16,6% құрады.
Белгі шамасы тұқым қуалайды және кез-келген белгі - бүл генотиптің нақты орта жағдаймен әрекеттесу нәтижесі, және тұқым қуалау коэффициент! жоғары белгілер генотип пен ортаның әлсіз әрекеттесуін көрсетеді. Малдарды мұндай белгілері бойынша селекциялық бағалау, егер олар жаңа жағдайға тап болса өзгермейді немесе аз өзгереді. Ал тұқым қуалауы томен белгілер генотип пен ортаның анық әрекеттесуін көрсетеді жэне осыдан келе малдарды бүндай белгілері бойынша бағалау әр түрлі жағдайларда сәйкес келмейді. Жануарлардың тіршілік ортасының сыртқы жағдайлары өзгермей тұрып, белгілер өзгеріске үшырамайды, ағзаны өсіру анасының құрсағынан бастама алады және азықтандыру мен күтіп-бағу амалдарына қарай әркелкі бейімділікке ие болуы мүмкіндігін анықтайды.
Конституция типтері әркелкі қой популяцияларының салмағы бойынша жіктелуі сарапталынды. Қой популяцияларының конституциялық типтері бойынша жіктегенде олардың салмақ көрсеткіштері әркелкі болды (5 Кесте).
Кесте 5 Конституция типтері әркелкі қой популяцияларының салмағы бойынша
жіктелуі, килограмм есебімен
|
Конституция типтері |
Полиморфизм типтері |
||
|
Шымқай қара қойлар |
Орта қара қойлар |
Қара қоңыр қойлар |
|
|
Берік типті |
4,5±0,03 |
4,4±0,03 |
4,2±0,02 |
|
Қопал типті |
4,8±0,04 |
4,6±0,04 |
4,5±0,03 |
|
Нәзік типті |
4,3±0,03 |
4,4±0,03 |
4,0±0,02 |
Берік конституциялық типтегі қойлардың салмағы орташа деңгейде 4,2-4,5 кг аралығында болса, дөрекі конституциялық типтегі қойлардың салмағы жоғары деңгейде 4,5-4,8 кг құрады, ал нәзік конституциялық типтегі қойлардың салмағы томен деңгейде 4,0-4,3 кг болды.
Дөрекі конституциялық типтегі қойлардың сүйегі ауыр жэне басы дөрекі келіп, дене бітімінің ерекшеліктерінің дамуы бойынша және тірі салмағы бойынша басқа түзіліс типтеріндегі қойлардан асыңқы тұрады. Азықтандыру дәрежесін жақсартқанда баяу оңалады да, жайып семірту жағдайы нашарлағанда салмағын және қүйрығында жиналған май қорын жылдам жоғалтады.
Қортынды
Алғаш рет қаракөл қойларын түсі бойынша полиморфизм! зерттелінді. конституциялық типтері бойынша жіктегенде олардың арасында мықты типтегі қойлар үлесі жоғары болып 66,7-68,0% құрады. Олардың арасында нәзік типтегі қойлар үлесі томен болып 8,9-16,6% құрады. Генотиптері әркелкі қаракөл қойларының жасына байланысты тірілей салмағының өзгеру динамикасы бірдей болған жоқ. Жаңа туған қозылар салмағы 4,1-4,4 кг аралығында болды. Мұнда туған кезіндегі қозылардың жоғарғы салмағы 4,4 кг популяциясы қойлары төлдерінде тіркелді. Ал ең төменгі салмақ көрсеткіші 4,1 кг қара-қоңыр қозыларда байқалды.
Әдебиет:
- Красота В.П., Лобанов B.T., Джапаридзе Т.Г. Разведение сельскохозяйственных животных. - M.: Колос. 1983. - 414 с.
- Умурзаков Т.У. Изменчивость признаков и селекция каракульских овец. - Алматы: Гылым. 1992.-230 с.
- Байбеков E., Дайрабаев Р.А., Боранбаева Л.Р., Тойжигшитова Б.Б., Умиров Б.З. Эволюциялық биология. Оку құралы. Шымкент: Қ.А.Ясауи атындагы ХҚТУ «Туран». 2019. 131 б.
- Борисенко Е.Я. Разведение сельскохозяйственных животных. - M.: Сельхозгиз. 1952. - С. 486.
- Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных. - M.: Колос, 1970.-423 с.