Авдатпа
Hакты макалада Қазақстан Республикасындағы түтынушылардың занды мүдделерін қорғау мәселесі қарастырылған. Мақалада 2018 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және түтынушылардың қүқықтарын қорғау комитетінің жүргізген әлеуметтік және аналитикалық зерттеулсрдің мәліметтері қолданылган. Атап өтетін жайт. нақгы зеттеу соңғы үш жылда өткізіліп жүр. Әлеуметтік зерттеулер Қазақстан Республикасының барлық 16 амағында өтеді. Нәтиже көрсетіп отырғандай. зерттеу қорытындылары шамалы ғана өзгеріске үшырайды. Нақты жағдайдың мемлекеттік деңгейде қатты өзгеріске үшырамағандығының айғағы. Бірақ алға жылжулар да бар: мемлекет бизнесы ырықтандыруға тырысады. негізсіз тексерулерге тыйым салады, салықтарды төмендетеді, лицензиялауды алып тастап. бизнесті дамытуды ынталандырудің басқа да жолдары мен тәсілдерін бастамашылыққа алып жатыр. Қорытынды жасау үдерісінде теориялық талдаудың арнайы әдістері (жүйелік-қүрылымдық. салыстырмалы-қүқықтық). қисынды танымның негізгі әдістері (анализ, синтез, жалпылау). тарихи. әлсуметтік. теориялық. эксперименталдық әдістер қолданылды. Сонымен қатар, сауалнама түріндс көрініс тапқан әлеуметгік әдіс - зерттеуде қорытындыланған кейбір мәліметтерді нақтылау үшін қосымша ретінде қолданылды. Түтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы нормативтік қүқықтық актілердің тиімділігі де қарастырылды (атап айтса, ҚР Конституциясы, «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» ҚР Заңы). сот инстанцияларына түскен азаматтардың өтініштері қарастырылды. Зертгелініп жатқан сала бойынша республика азаматтарының өздерінің тұтынушылық қүқықтарымен қандай дәрежеде акпараттандырылғандары анықталды. Сондай-ақ түтынушылардың қүқықтарын қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктердің даму деңгейін анықтауға мүмкіндік жасалды. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде автормен Қазақстандағы тұтынушылардың қүқықтарын қорғау жөніндегі мәселелер бойынша негізгі қорытындылар қалыптасқан.
Kipicne
Қазақстанда тұтынушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау ҚР Конституциясы, «тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 4 мамырдағы № 274-IV Заңы, ҚР Азаматтық Кодексі және басқа да нормативтік-құқықтық актілер негізінде жүзеге асырылады.
Түтынушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелерін зерттеу қажеттілігі осы салада құқықтық сипаттағы шешілмеген проблемалар аз емес. Соңғы жылдары тұтынушылардың құқықтарын қорғауға айтарлықтай көңіл бөлінеді: заңнамаға өзгерістер енгізіледі; соңғы үш жыл ішінде ҚР Үлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың қүқықтарын қорғау комитеті Қазақстанның барлық өңірлерінде әлеуметтік зерттеулер жүргізеді; халық арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Бірақ экономикалық, құқықтық, әлеуметтік сипаттағы шешілмеген мәселелер қалып отыр.
Зерттеу әдістері
Мақалада теориялық талдаудың арнайы әдістері (жүйелік-құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық), логикалық танымның негізгі әдістері (талдау, синтез, жалпылау), Tapихи, социологиялық, теориялық және эксперименталды. Зерттеу барысында талданатын кейбір деректерді нақтылау үшін қосымша әдіс ретінде сауалнама түрінде ұсынылатын әлеуметтік әдістер жүмыста ерекше орын алады.
Жүргізілген әлеуметтік зерттеу келесі нәтижелерді көрсетті.
1 - Суретті талдай отырып, 2018 жылдың қорытындысы бойынша сарапшылардың 58% тұтынушылардың мүдделері мен құқықтарын қорғауды мемлекеттік реттеу жақсарды, өткен кезеңмен салыстырғанда нашар болды - 10%, өзгерген жоқ, яғни бүрынғы деңгейде қалды - 32%.
Мемлекеттік реттеудегі өзгерістердің жоқтығына эсер ететін факторларға мыналар жатады: заңнаманың жетілдірілмеуі; халықтың құқықтық сауаттылығының төмен деңгейі; қоғамдық қорлар мен бірлестіктер өкілеттіктерінің жеткіліксіздігі; тұтынушылардың өтініштері бойынша Мемлекеттік органдардың жеткіліксіз жүмысы жэне басқалар.
Сондай-ақ, сауалнама барысында нормативтік-құқықтық актілердің тиімсіз болу себептерін анықтау қажет болды. Респонденттердің 33% - ы заңнаманың жетілдірілмеуіне байланысты; 25% - ы-халықтың томен белсенділігіне байланысты; 25% - ы-қоғамдық бірлестіктер өкілеттігінің жеткіліксіздігіне байланысты және 17% - ы себебі қаржыландырудың жоқтығына байланысты деп есептейді [4].
Халықтың пассивті азаматтық позицияға не болуы, бұл адамдардың көп санының қүқықтық сауаттылығының томен деңгейіне ие болуына және өз құқықтары туралы білмейді, сондай-ақ өз құқықтары үшін күресу үшін жеткілікті қаражатқа ие еместігіне байланысты. ҚР ¥ЭМ Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау Комитетінің 2018 жылғы статистикалық
мәліметтеріне сәйкес, тұтынушылардың құқықтарын бұзудың үлесі бөлшек саудаға (51%) келеді. Бірақ тұтынушылар, әдетте, егер сатушы немесе қызмет көрсетуші іс- әрекеттерімен елеулі материалдық залал келтірілген болса, өз құқықтарын қорғау үшін сот инстанцияларына жүгінеді.
Сот анықтауы бойынша, 19.12.2016 жылы талапкер Б.К. Бекмурзина «ЖК» Комфорт компаниясына жиһаз жасауға және жеткізуге тапсырыс берді. Сол күні «Комфорт» компаниясының директоры Р.Б. Омаров оған компанияның қызметкері Тарасов Кирилл Николаевичті жіберді, ол қажетті өлшемдерді алып, тапсырыс берілген жиһаздың құнын есептеді, одан кейін қызмет көрсету шартын жасады және төлем үшін 649 000 теңге соммасын ұсынды.
Шарттың 2.2. т.сәйкес тапсырыс беруші шартқа қол қою сәтінде қызметтер ерекшелігінде тараптар белгілеген және белгілеген қызметтер құнының 70% - ын төлеуге міндеттенеді. Қызметтің ерекшелігіне сәйкес 19.12.2016 жылғы шартқа №1 қосымша алдын ала төлем сомасы 330 000 теңгені құрады, тапсырысты дайындау мерзімі алдын ала төлем алған күннен бастап 10-15 жүмыс күні. 19.12.2016 жылы талапкер 330 000 теңге көлеміндегі соманы төледі. Орындаушы, яғни "Комфорт» компаниясының қызметкері қызмет ақысын растайтын фискалдық чектер, кіріс- кассалық ордерлер берген жоқ. «Комфорт» компаниясы жиһаз жасау жөніндегі қызметтерді осы уақытқа дейін орындамаған, 430 000 теңге мөлшеріндегі қызметтерге ақы төлеу тұтынушыға «тұтынушының құқықтарын қорғау туралы» ҚР Заңының 13- бабында қайтарылмаған, егер Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тауардың (жүмыстың, қызметтің) сапасына қойылатын міндетті талаптар көзделсе, тұтынушының осы талаптарға сәйкес келетін тауарды (жүмысты, қызметті) алуға құқығы бар деп көрсетеді [3]. «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау» қоғамдық бірлестігінің Б.К. Бекмурзинаның мүддесінде «Комфорт» компаниясына материалдық және моральдық зиян сомасын, тұрақсыздық айыбын және сот шығындарын өндіріп алу туралы талап арызын ішінара қанағаттандыру.
Тауардың құнын, тұрақсыздық айыбын өндіріп алу және моральдық зиянды өтеу туралы істі қараудың тағы бір мысалы.
Қоғамдық бірлестік тұтынушылардың құқықтарын қорғау, Астана қаласының «Әділет» тұтынушылар мүддесінде Оспанова Зумрад Андреевнаның талап арызбен сотқа жүгінген Жеке кәсіпкер «Тасмагамбетов Нұржан Аблкасимович» ақшалай соманы өндіріп алу туралы - сатып алу құны 17 100 теңге, есіктерге арналған жиек құны 2 890 теңге, есіктерді арамен кесу бойынша жүмыстар, жиегін орау, материалдарды жеткізу 10 500 теңге, жиһазды құрастыру және орнату құны 80 000 теңге, 2 060 000 теңге, 390 000 теңге мөлшерінде тұрақсыздық айыбы, 65 000 теңге мөлшерінде заң қызметтерінің құны және 200 000 теңге мөлшерінде моральдық зиянды өтеу. Сот ісі Оспанова З.А. асхана жиһазын жеткізу үшін 470 000 теңге алдын-ала төлеммен 650 000 теңге көлемінде келісім-шарт жасады. Шарттың бағасы өнімді дайындауды, жеткізуді және монтаждауды қамтиды. Шарт бойынша дайындау мерзімі алдын ала төленген сәттен бастап 15 жүмыс күнін құрайды, келесі 7 күнде жеткізуші жиһазды тұтынушыға ыңғайлы уақытта жеткізуге және орнатуға міндетті. Алайда, жауапкер жиһазды жеткізіп, жиһаз орнату жүмыстарын жасамады. Осыған байланысты тұтынушы жиһаз орнату үшін басқа адаммен келісуге мәжбүр болды. Жиһазды орнату барысында тұтынушы қосымша тапсырыс берген 34 асүй гарнитурасы жетіспейтіні анықталды. Тұтынушыға сапалы емес тауарды жеткізу түрінде сапалы қызмет көрсетілмейтіндігін санайды. «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы»
Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі-заң) 34-бабының 1, 2 және 4- тармақтарына сәйкес, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, Орындаушы жұмысты орындау (Қызмет көрсету) туралы шартта белгіленген мерзімде жұмысты орындауға (қызмет көрсетуге) міндетті.
Заңның 30-бабының 6-тармағына сәйкес, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, тұтынушының талаптарын орындау мерзімін өткізіп алғаны үшін бүзушылықтарға жол берген сатушы тұтынушыға әрбір мерзімі өткен күн үшін тауар құнының бір пайызы мөлшерінде тұрақсыздық айыбын төлейді.
АК-нің 9-бабының 1-тармағына сәйкес азаматтық құқықтарды қорғауды сот моральдық зиянды өтеу жолымен жүзеге асырады. AK - нің 951-бабының 1-тармағына орай, моральдық зиян-бүл жеке және заңды тұлғалардың жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын бүзу, кемсіту немесе айыру, оның ішінде өзіне қарсы жасалған құқық бүзушылық нәтижесінде жәбірленуші сыналатын (төзетін, уайымдайтын) адамгершілік немесе физикалық азап (кемсіту, тітіркену, ашулану, үялу, күйзелу, физикалық ауыру, залал келтіру, жайсыздық жағдайы және т. б.) Кодекстің 4-бабы 3-АК 951, моральдық зиян өтеледі қарамастан, зиян келтірушінің кінәсі болған жағдайларда, заңнамалық актілерінде көзделген. Заңның 7-бабының 12-тармақшасында және 21-бабында тұтынушының моральдық зиянды өтеу құқығы көзделген.
Ic материалдарын, тараптардың пікірлерін қарап, сот "Әділет "Астана қаласы Тұтынушылардың құқықтарын қорғау" қоғамдық бірлестігінің "Тасмагамбетов Нұржан Аблкасимович" жеке кәсіпкері Зумрад Андреевна Оспанованың мүддесінде тауар құнын, тұрақсыздық айыбын және моральдық зиянды өтеу туралы талабын ішінара қанағаттандырды.
Қоғамдық бірлестіктердің қызметіне келетін болсақ, мүнда мыналарды атап өткім келеді: Қазақстанда тұтынушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша 120 бірлестік ресми түрде тіркелген, оның ішінде іс жүзінде 60 жүмыс істейді. Оның жартысы мемлекет тарапынан қаржыландырудың, материалдық базаның, білікті кадрлардың, мемлекеттік қолдаудың жоқтығынан жұмыс істемейді. Сондай-ақ олардың қызметі бөлек, сондықтан тиімділігі аз. Солтүстік Қазақстан облысына келетін болсақ, қазіргі уақытта бізде тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша төрт қоғамдық бірлестік жұмыс істейді.
ҚР ¥ЭМ Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау Комитетінің мәліметтері бойынша 2018 жылдың қорытындысы бойынша 30 мыңнан астам тұтынушылар өтініштері мен шағымдары түсті. Бірақ ҚР ¥ЭМ Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетінің департаменттері өз қүзыреті шегінде бір мәселе бойынша оннан астам тұтынушылардың құқықтары бүзылған жағдайда сотқа талап- арызбен жүгінуге құқылы. Сондықтан ҚР ¥ЭМ Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитет! департамент!нің мамандары негізінен халық арасында түсіндіру және ақпараттық жүмыстар жүргізеді [4].
Зерттеу нәтижелері
Осылайша, біздің республика халқының өздерінің тұтынушылық құқықтарын қорғау мәселелерінде жеткілікті түрде түсінбейтіні туралы келесі тұжырымдар жасау қажет, сондықтан өзінің бұзылған құқықтарын әрдайым қорғай бермейді, сондықтан азаматтардың тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы ағартушылығын кеңейту қажет. Мемлекет тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңнамалық базаны жетілдіруді әрі қарай да жалғастыруы қажет.
Қорытынды
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелерін түсіндіру қажеттілігі біздің барлығымыз тұтынушылар болып табылатындығымызды және ешкім өз құқықтарын бүзудан сақтандырылмағанын білдіреді. Ал, тұтынушылардың өздері өмір сүру сапасын жақсы жаққа өзгерту үшін неғұрлым белсенді өмірлік позицияға ие болуы керек.
Әдебпет:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08. 1995 ж.
- «Тұтынушылардың қүқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 4 мамырдағы № 274-IV Заңы.
- Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 27 желтоқсандағы N 268-ХІІІ Азаматтық кодексі.
- Тұтынушылардың қүқықтары мәселелері бойынша элеуметтік жэне талдамалық зерттеу жүргізу бойынша есеп. - Астана. 2018 ж., 196-199 б.