Андатпа
Мақалада оқушылардың мінез типтеріне байланысты танымдық және жадында сақтау мүмкіндіктері нэтижесі сарапталынды. Барлық оқушыларды мінез типтері бойынша бөлгенде: сангвиниктер үлесі - 37,5%, холериктер - 14,8%, флегматиктер - 20.4%. меланхолик - 12,5% жэне аралас мінез типтегілер - 14,8% құрады. Білім деңгейі томен оқушылардың жоғарғы үлесі - 27,3% меланхоликтер арасында анықталса, ал осындай оқушылардың төмснгі үлесі - 9,0% сангвиник типтілерде байқалды. «Сангвиник» мінез типтегі оқушылар «Баяндау» жэне «Танымдық бақылау» оқу форматтары бойынша жоғары үлгерім көрсетсе, «меланхолик» мінез типтегі оқушылар тек қана «Практикалық тапсырма» оқу форматтары бойынша жоғары үлгерім көрсетті. Мүнда сангвиниктер арасында жадында сактау деңгейлері жоғары оқушылар үлесі 37.5% құраса, осы көрсеткіш меланхоликтер арасында небары 20,1% құрады.
Kipicпe
Тақырыптың өзектілігі: Холерик типтегі тұлғалар эмоциялық көңілкүйге берілуі өте жылдам, сезім күйлері түрақсыз, күйгелек адам. Табан астында қызып кетіп, күйіп - піседі, ашуланса зорға басылады. Өздері оқыс қылықтарына қарамастан, жігерлі, пысық және іс - әрекет атқаруға бейімді келеді. Жұмысқа кіріскенде құмарта беріліп, екпінмен істейді, сөйлегенде анық, әсерлі, мәнерлеп жеткізеді [1,2].
Флегматик типтегі тұлғалардың эмоциялық қозуы әлсіз, қызуланып желікпейді, ашуланбайды, көңіл - күйлері тұрақты және ол үзақ уақытқа сақталады. Көңіл күйі баяу өзгереді, жарқырап қуануы да, жабырқап қайғыруы да қиын, аз қозғалады, сылбыр, керенау қимылдайды, сезім күйлерін дене қимылдарын айқын білдіріп түрмайды, мимикасы, өзге қимылдары мәнерсіз [1, 2].
Меланхоликтік типтегі тұлғалар эмоциялық көтерілуі табанды, күшті, тұрақты болады, сыртқы көрінісі әлсіз келеді. Әр нәрседен ауыр эсер алады, олар бойын билеп, санасында терең із қалдырады, көңіл - күйлері бір қалыпты ұзақ сақталады, мінезі баяу өзгереді, көңілі көбінесе жабырқау, кейде қайғылы да болады [1, 2].
Іске бірден кірісіп кетпейді, егер кіріссе, іс - эрекетін толық аяқтап шығады. Меланхолик бала сыпайы, момақан, жасқаншақ келеді, біреу сүрақ қойса, қысылып, ұялып қалады, ренжіп қалса көпке дейін ұмытпайды. Ойынға бірден қосылып кетпейді, жатырқап түрады, кешігіп барып қатысады, іске де бірден кіріспейді. Ал бір бастап кетсе, ойынды да, жүмысты да аяқтап шығады [3].
Зерттеу әдістері
Зерттеу нысаны Шымкент қаласының № 28 жалпы орта білім беру мекемесінде оқушыларға жаратылыстану пэнін оқытудың педагогикалық үдерісі. Сауалнама бойынша арнайы сүрақтар арқылы барлық 88 оқушының мінез типтері анықталды. Мүнда оқушылар өздерінің ішкі сезімі бойынша өзінің қайссы мінез типіне жататынын анықтайды. Зерттеу жүмысының эдісіне: мүғалімдер мен оқушыларға тақырып бойынша сауалнама жүргізу, нормативтік құжаттарды сараптау, қолданыстағы оқу құралдары мен көрнекіліктерді талдау, статистикалық тэсіл қолдану арқылы тэжірибе материалдарын өңдеу, жалпы педагогикалық эдістер қолданылады.
Зерттеу нәтижелері
Тэжірибе жүмыстары Шымкент қаласы №28 орта мектеп жоғары сыныптарда оқитын оқушылар алынды. Тэжірибеге 88 оқушы қатыстырылды. Алғашқы кезеңде оқушылардың мінез типтері бойынша жіктелуі сарапталынды (Кесте 1)
Кесте 1 Оқушылардың мінез типтері бойынша жіктелуі
|
Көрсеткіш тер |
п |
Мінез типтері |
||||
|
Сангвиник (белсснді. сабырлы. тез икемдследі) |
Холерик (Белее нді. қызба, икемделу орта) |
Флегматик (енжар, сабырлы, өзгеруі қиын |
Меланхолик (сылбыр, қорқақ, оқшай жүреді) |
Аралас тип |
||
|
Саны |
88 |
33 |
13 |
18 |
11 |
13 |
|
Пайыз есебімен |
100% |
37.5 |
14,8 |
20,4 |
12,5 |
14,8 |
Мұнда, зерттеу ге қатысқан барлық оқушыларды мінез типтері бойынша талдағанда, олардың арасында 37,5% (33 оқушы) сангвиник мінез типіне жатқызылса, олардың 14,8% (13 оқушы) холепик мінез типіне, 20,4% (18 оқушы) флегматик мінез типіне, ал 12,5% (11 оқушы) меланхолик мінез типіне және 14,8% (13 оқушы) аралас мінез типіне жатқызылды
Темперамент - жек тұлғаның жалпы мінездемесі, ол адамның барлық іс- әрекетінен көрініп тұрады. Мінез типтері әркелкі оқушылардың білім деңгейі бойынша жіктелуі сарапталынды (Кесте 2).
Кесте 2 Мінез типтері әркелкі оқушылардың білім деңгейі
бойынша жіктелуі
|
Мінез типтері |
п |
Білім деңгейі (п=88) |
||
|
Жоғары |
Орта |
Томен |
||
|
Сангвиник (белсенді, сабырлы. тез икемделеді) |
33 |
15 |
15 |
3 |
|
100% |
45.5 |
45.5 |
9.0 |
|
|
Холерик (белсенді, қызба. икемдслуі орта) |
13 |
3 |
7 |
3 |
|
100% |
23.1 |
53.8 |
23.1 |
|
|
Флегматик (енжар, сабырлы. өзгеруі қиын) |
18 |
5 |
10 |
3 |
|
100% |
27.8 |
55.6 |
16.6 |
|
|
Меланхолик (сылбыр, коркак. оқшау жүреді) |
11 |
2 |
6 |
3 |
|
100% |
18.2 |
54.5 |
27.3 |
|
|
Аралас типтегі оқушылар |
13 |
4 |
6 |
3 |
|
100% |
30.8 |
46.2 |
23,0 |
|
|
Жалпы көрсеткіш |
88 |
29 |
44 |
15 |
|
100,0% |
33.0 |
50.0 |
17,0 |
|
Білім деңгейі томен оқушылардың жоғарғы көрсеткіші 27,3% меланхоликтер арасында анықталса, ал осындай оқушылардың төменгі көрсеткіші 9,0% сангвиник типтілерде байқалды. Зерттеуде білімі орташа деңгейдегі оқушылар үлесі барлық типтегі білімгерлер арасында жоғары болды - 45,5 -55,6%.
Мінез типтері әркелкі оқушылардың сабақ өту форматтарына байланысты үлгерім дәрежелері. Мінез типтері әркелкі оқушылардың сабақ өту форматтарына байланысты үлгерім дәрежелері анықталды. Мұнда сабақ өту форматтары: баяндау, танымдылық бақылау, практикалық тапсырма, реферат жазу, дидактикалық тапсырмалар негізінде өткізілді (Кесте 3).
Кесте 3 Мінез типтері әркелкі оқушылардың сабақ өту форматтарына байланысты
үлгерім дәрежелері
|
Сабақ өту форматтары |
Мінез типтері |
||||
|
Сангвиник |
Холерик |
Флегматик |
Меланхолик |
Аралас тип |
|
|
Баявдау |
жоғары |
жоғары |
орта |
орта |
Орта |
|
Танымдылық бақылау |
жоғары |
орта |
темен |
орта |
Орта |
|
Практикалық тапсырма |
орта |
темен |
жоғары |
жоғары |
Орта |
|
Реферат жазу |
орта |
орта |
орта |
темен |
Орта |
|
Дидактикалық тапсырма |
орта |
орта |
жоғары |
темен |
Орта |
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, «Сангвиник» мінез типтегі оқушылар сабақ өту форматтарына байланысты үлгерім дәрежелері басқа топтармен салыстырғанда нәтижелі болды. Олар «Баяндау» және «Танымдық бақылау» оқу форматтары бойынша жоғары үлгерім көрсетсе, ал «Практикалық тапсырма», «Реферат жазу» және «Дидактикалық тапсырма» бойынша орта дәрежедегі үлгерімге жетті.
«Меланхолик» мінез типтегі оқушылар сабақ өту форматтарына байланысты үлгерім дәрежелері басқа топтармен салыстырғанда төмені болды. Олартек қана «Практикалық тапсырма» оқу форматтары бойынша жоғары үлгерім көрсетсе, ал «Реферат жазу» және «Дидактикалық тапсырма» бойынша томен дәрежедегі үлгерімге жетті. Мүнда «Аралас» мінез типтегі оқушылар барлық оқу форматтары бойынша орта үлгерім көрсетті.
Бақылау топтарындағы мінез типтері әркелкі оқушылардың дидактикалық материалдарды қолданбаған кезіндегі жадында сақтау деңгейлерінің көрсеткіштері талданды (Кесте 4).
Кесте 4 Бақылау топтарындағы мінез типтері әркелкі оқушылардың дәстүрлі әдіспен
оқытылғанда жадында сақтау деңгейлерінің көрсеткіштері
|
Мінез типтері |
п |
Жадында сақтау деңгейлері |
||
|
Жоғары |
Орта |
Томен |
||
|
Сангвиник (белсенді, сабырлы. тез икемделеді) |
16 |
6 |
8 |
2 |
|
37.5% |
37,5 |
50,0 |
12,5 |
|
|
Холерик (Белсенді, қызба, икемделуі орта) |
7 |
2 |
4 |
1 |
|
14,8% |
28,6 |
57,1 |
14,3 |
|
|
Флегматик (енжар, сабырлы, өзгеруі қиын |
9 |
3 |
5 |
1 |
|
20,4% |
33,3 |
55,6 |
ИД |
|
|
Меланхолик (сылбыр, қорқақ, оқшау жүреді) |
5 |
1 |
3 |
1 |
|
12,5% |
20,0 |
60,0 |
20,0 |
|
|
Аралас типтегі оқушылар |
7 |
2 |
4 |
1 |
|
14,8% |
28,6 |
57,1 |
14,3 |
|
|
Жалпы көрсеткіш |
44 |
14 |
24 |
6 |
|
100,0% |
31,8 |
54,6 |
13,6 |
|
Мүнда сангвиниктер арасында жадында сақтау деңгейлері жоғары оқушылар үлесі 37,5% құраса, осы көрсеткіш меланхоликтер арасында небары 20,1% болды. Ал жадында сақтау деңгейлері томен оқушылардың жоғары көрсеткіші 20,1% меланхоликтер арасында анықталды, жады көрсеткіші осындай оқушылардың аз үлесі 11,1% флегматиктер ішінде байқалды.
Тәжірибе топтарындағы мінез типтері әркелкі оқушылардың дидактикалық материалдарды қолданғаннан кезінде жадында сақтау деңгейлерінің көрсеткіштері сарапталынды (Кесте 5). Мұнда негізінен холерик және меланхолик мінез типтегі оқушылар арасында өзгеріс байқалды. Атап айтқанда холерик және меланхолик мінезді оқушылар арасында жоғары деңгейде есте сақтау қаблетті оқушылар үлесі - 16,6% (33,3%) артты. Сонмен бірге, олардың арасында жадында сақтау деңгейлері томен оқушылар үлесі де 16,6% (33,3%) азайды.
Кесте 5 Мінез типтері әркелкі оқушылардың дидактикалық материалдарды
қолданғаннан кезінде жадында сақтау көрсеткіштері
|
Мінез типтері |
П |
Жадында сактау деңгейлері |
||
|
Жоғары |
Орта |
Томен |
||
|
Сангвиник (белсенді, сабырлы. тез иксмделеді) |
17 |
7 |
8 |
2 |
|
38,7% |
41.2 |
47.0 |
11,8 |
|
|
Холерик (Белсенді. қызба. икемделу орта ) |
6 |
2 |
3 |
1 |
|
13,6% |
33.3 |
50.0 |
16,7 |
|
|
Флегматик (енжар. сабырлы. өзгеруі қиын |
9 |
2 |
5 |
2 |
|
20,5% |
22.2 |
55.6 |
22,2 |
|
|
Меланхолик (сылбыр. қорқақ. оқшай жүрсді) |
6 |
2 |
3 |
1 |
|
13,6% |
33.3 |
50.0 |
16.7 |
|
|
Аралас типтегі оқушылар |
6 |
2 |
3 |
1 |
|
13,6% |
33.3 |
50.0 |
16.7 |
|
|
Жалпы көрсеткіш |
44 |
13 |
22 |
9 |
|
100,0% |
29.5 |
50.0 |
20.5 |
|
Тәжірибе топтарындағы мінезі сангвиник, флегматик, аралас типтегі оқушылардың дидактикалық материалдарды қолданғаннан кезінде жадында сақтау деңгейлерінің көрсеткіштері бастапқы деңгейінде сақталды.
Қортынды
Жаратылыстану пәндерін оқытуда оқушылардың танымдық қасиеттерінің қалыптастыруда дидактикалық материалдардың орнын ғылыми тұрғыдан айқындау және оның тиімділігін эксперимент арқылы дәлелденді. Оқыту процесс! кезінде сабақ тақырыбына байланысты дидактикалық материалдарды жаңа форматта пайдаланудың методологиялық тұрғыдан нақтыланды.
Әдебиет:
- Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2 т. - Т. 2. M.: Педагогика. 1989. - 328 б.
- Жарыкбаев Қ. Психология. - Алматы. 1993. - 158 б.
- Кульневич С.В. Педагогика личности: Учеб, пособие. Часть 1,- Ростов на Дону. 1995. - 167 б.