Ацдатпа
Мал шаруашылығының тәжірибелі бақташылары тумаған бүзаудың қамын оның ана құрсағында жатқан кезінен бастап ойлайды. Жаңа туылган буданды таза сабан төселген қоршау - торларда ұстайды. Бұзауды серуенге күн шуақты кезде шығарса. ағзасы шынығып, күннің ультракүлгін сәулесінен терісінде Д витамині түзіліп, мешел мен басқа ауруларға шалдықпаушылығы артады. Төл өсіру - ірі табынынан өнімді көп алудьщ негізгі бір жолы.
Kipicne
Өндірісті үйымдастырудың прогресшіл формасы ретінде мал шаруашылығын шаруашылықаралық кооперация негізінде мамандандыру және шоғырландыруды республикамыздың барлық аймақтарында енгізуге болады.
«Шағын және орта бизнес - әлемнің дамыған 30 елдерінің қатарына ену үшін «Кілт» - дейді Н.А. Назарбаев.
Елбасының халыққа деген жолдауында ауыл шаруашылық саласына соның ішінде мал шаруашылығы мақсатқа 130 миллиард теңгелік несие ресурстарын бөлінуі.
Бұл ауылдық жерлерде 20 мыңнан астам жұмыс орындарын ашуға мүмкіндіктер береді, жүз мыңнан астам ауыл тұрғындарының кіріс көзіне айналады. Мұның өзі малдың барлық түрінің асыл түліктері мен тұқымдарының бас санын көбейтуге мүмкіндік береді. Н.А. Назарбаев [1].
Ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив! «Кеңес» шаруашылығы мал қораларында асыл түқымды бүқалардан алынған асыл түқымның жақсы қасиеттерінің басын біріктіретін ұрпақтарын өсіріп - жетілуін зерттеу, ғылыми - шаруашылық жүмыстары жүргізілді.
Ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив! «Кеңес» шаруашылығы мал қораларында келесі жүргізілген ғылыми - шаруашылық жүмысы барысында;
Бойына біткен өнімділігі бойынша бүқашықтарды сынау мал асылдандыру жүмыстары бойынша жетілдіру болып табылады. Бұл бағалау жүйесі ойдағыдай ет шаруашылығында да сол сияқты сүт шаруашылығында да ойдағыдай қолданылуда.
Бойына біткен өнімділігі бойынша бұқашықтарды бағалау асыл тұқымды бүқашықтарды алдын ала селекция жүргізуге және ең жақсы ұрпақтары бойынша бағалау үшін бөліп алынуы.
Ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив! «Кеңес» ауыл тұрғындарының қораларында бағып отырған сиырларының негізі жергілікті қырдың қызыл сиырлары.
Аудан әкімшілігінің қолдауымен мал асылдандыру мақсатында асыл тұқымды 14 бас бүқа берілген.
Асыл тұқымды бүқаларды азықтандыру алдында дәнді жарып, үнтақтап, мыжып берсе қорытылуы жақсарады. Оның үстіне, бірнеше жем түрін араластыру арқылы, бірінің - бірі аминқышқылдық, минералдық, витаминдік құрамын байытуының арқасында, жем қосындысының құнарлығын арттыруға болады. Бүл, әсіресе, түқымдық бүқаны азықтандыруда қолданылатын үтымды әдіс.
Кеңес ауылының өзінде 4 бүқа. Малдың көп өнім беруі, оның генотипіне байланысты. Мал тұқымын асылдандыру, олардың өнімділігін жылдан - жылға арттыру және малдың конституциялық - экстерьерлік мықтылығын дамыту ісі төлді жақсы өсіруге байланысты. Әсіресе, аса сүтті ірі қара малы мен асыл тұқымды бүқалардан алынған будандарға, ата - тектерінің қасиеттілігін дамыту үшін, шаруашылықтың өзінде бар азықты жегізіп үйреткен дұрыс. Мал жастайынан азықпен толық қамтамасыз етілсе, олардың тұқым қуалаушылық заңдылықтары толық айқындала алады.
Бойына біткен өнімділігі бойынша бұқашықтарды сынау мал асылдандыру жүмыстары бойынша жетілдіру болып табылады. Бұл бағалау жүйесі ойдағыдай ет шаруашылығында да сол сияқты сүт шаруашылығында да ойдағыдай қолданылуда. Сол себепті ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив! «Кеңес» шаруашылығы мал қораларында асыл тұқымды бүқалардан алынған ұрпақтарының бойына біткен өнімділігі бойынша бүқашықтарды сынап - өсіруіне байланысты ғылыми - шаруашылық жүмыстары жүргізілді.
Асыл тұқымды бүқалардан алынған ұрпақтарының бойына біткен өнімділігі бойынша бүқашықтарды сынау жүмыстарының басты мақсаты: жас кезінен бастап қалаған ет немесе сүт өніміне бағыттап және ірі қара табынан өнімді көп алу үшін өсіру.
Осыған орай, асыл тұқымды бүқалардан алынған будандарды өсіруде малдың өсу және даму заңдылықтарын есепке ала отыра зерттеу міндеттерте келесі мәселелер кіреді: бойына біткен өнімділігі бойынша бүқашықтарды сынауы үш түрлі көрсеткіштермен, азық шығынына есеп, бүл өте көп еңбекті қажет ететін процесс, ал бағалау сапасы шамалап төмендейді, жоғары теріс корреляция мен тірілей салмағының өсуі мен азықты жеуі, бүқашық азықты неғұрлым азықты молырақ жесе, соғұрлым тірілей салмақ массасы 1 кг өсу шығыны ( - 0,5 - 0,8) төмендейді.
Материалдар және зерттеу әдістері
Ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив! «Кеңес» шаруашылығы мал қораларында асыл тұқымды бүқалардан алынған асыл түқымның жақсы қасиеттерінің басын біріктіретін ұрпақтарын өсіріп - жетілуін зерттеу, ғылыми - шаруашылық жүмыстары жүргізілді.
Бойына біткен өнімділігі бойынша бүқашықтарды бағалау ғылыми - өндірістік тәжірибе жүмыстары ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив! «Кеңес» шаруашылығында өткізілді. Онда әрқайсысы 15 бастан тұратын 4 топ құрылды:
- - ші топ. таза тұқымды;
- - ші топ. аралас будан үрпақ;
- - топ. таза тұқымды;
- - топ. аралас будан ұрпақ.
Бұқашықтарды бағалау үш түрлі көрсеткіштері бойынша: орташа тірілей салмағы, орташа тәуліктік өсуі, ет пішіндері 60 балдық шкала бойынша, етті жануарларды инструкция негізінде бонитировкалау.
Бойына біткен өнімділігі бойынша нәтижесінде келесі барлық сынақтағы бүқашықтар қарқынды өсіп, олардың орташа тірілей массасы және орташа тәуліктік салмақ қосуы бойынша жастарына қарай тұқымның стандарт талаптарына сәйкес келеді.
Ipi қара төлін өсіру технологиясы. Сүтті және етті бағыттағы сиырлардың бүзаулары әр түрлі тәсілмен өсіріледі. Етті бағыттағы тұқым сиырларының бүзауын интенсивті өсіру және тез жетілгіштігін арттыра түсу үшін протеин, ақуызы көп жем шөппен азықтандырады.
Мал төлден өседі. Сондықтан мал шаруашылығының тәжірибелі бақташылары тумаған бүзаудың қамын оның ана құрсағында жатқан кезінен бастап ойлайды. Бұзау
туғаннан кейін оларды көлемді, шырынды азықтарды көп, ал жемді азырақ беріп өсіреді.
Бұл жағдайда оның сүттілігі, әсіресе, бұлшық етінің өсуі тұрғысындағы тұқым қуалаушылық мүмкіншілігі ерте бастан ашыла түседі. Сондықтан, етті бағыттағы тұқым бүзауларын енесінің бауырында, жеммен қосымша азықтандыра отырып өсірген дүрыс. Ipi қара мал етінің өніміне және еттік қасиетіне, оның жасының әсері өте мол [2].
Бірақ көк балауса пішен мөлшерін шектеген жөн. Бір жасынан 15 айына дейін таза қанды мал да, будан мал да майы аз бүлшық ет жинайды. Сондықтан оларды осы уақытта бордақылауға қойған орынды.
Ғылыми жацалыгы: Тәжірибе өткізу кезеңінде IV - топтағы бүқашықтар қарқынды өсті, олардың 18 айлығында тірілей салмағы 485 кг - ды қүрап, клас элита талаптарына сәйкес келіп, IV - топтағы бүқашықтар көрсеткіштері қалғандарынан асып кетті 1 - ші топтан 31,4 кг., II - ші топтан 8,1 кг., III - топтан 23,7 кг., бүқашықтар жақсы ет пішінімен бағаланды.Ет пішінімен ең жақсы бағаланған II - топ және IV - топ бұқашықтары. Бұқашықтарды бағалау 60 балдық шкала бойынша өткізілді. Бұқашықтарды бағалау кезінде I - топ 37,8 балды алса, Ii - топ 49,8 балды алса, III - топ 46,4 балды алды. IV - топ 56,6 балды алған болатын. Бұқашықтарды сынауда ет пішіні көрсеткіштері бойынша элита класс талаптарына орташа сәйкес келеді.
Бұқашықтардың бойына біткен өзіндік өнімділігі бойынша бағалау нәтижесінде: I - топ., II - топ., Ill - топ., - 1 класс, IV - топ. - элита болып табылады.
«Кеңес» ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативінде Кеңес ауыл тұрғындары өздерінің дербес үй шаруашылығы жеке меншік ірі қара малға арналған жаңа туған бұзау бір қора жайда - профилакторийде өсіріледі. Профилакторийде бүзау жеке клеткада ұсталады. Бокстар - саңылаусыз, жылы, құрғақ, стерильденген бөлме. Әуелі бокс дезинфекцияланады, содан соң ғана бұзау жібеледі. Жаңа туған бүзаулар әуелі жеке қоршауларға кіргізіледі де онда 3-5 тәулік ұсталып, содан соң жалпы қоршауға көшіріледі. Бұзаулардың жылуды аз бөлінуіне байланысты малды инфра - қызыл жылытқышпен қыздыру жолымен дүрыс микроклимат жасауға болады.
Секциялар босатылған соң; жеке қоршаулар; еден; қабырға, төбе жуылып; тазартылады да күйдіргіш натрийдың 3-4 пайыз ыстық ерітіндісімен дезинфекцияланады.
Төл өсірудің теориялық негізі
Малды дүрыс азықтандырудың және жақсы күтіп - бағудың нәтижесінде ол дұрыс қалыптасып; өніп - өседі, сыртқы дене пішіні жақсы болумен қатар; ішкі мүшелері де жақсы жетіледі.
Ipi қара малының постэмбрионалдық (бұзау туғаннан кейінгі) өсіп, даму уақытын 5 кезеңге бөледі: уыз сүтті, сүтті, қарқынды өсу және жыныстық жетілу, өнімділігінің қалыптасуы және өнімді мол беру және кәрілік кезеңі.
Уыз еметін гиақ. Бұзаудын уыз еметін шағы 7-10 күнге созылады. Уызды алғашқыда еміздікті ыдыспен емізеді. Содан соңғы 3-5 күн ішінде күніне 3-4 рет, 1,5-2 л уыз емізеді. Жасында уызға барынша тойған бүзау жақсы өседі деген бүзаушылардың тұжырымы бар.
Сүт еметін кезең. Бұзау өсірудің бүл кезеңінде екі түрлі, яғни сүтті қолдан емізу және теліп өсіру тәсілі қолданылады. Қолдан емізіп өсіргенде профилакторий кезеңінен соң бұзауларға құрама сүт береді. Тұқыммал шаруашылықтарында бүзауға 3-4 апта таза сүт беріп, содан соц бірте - бірте көк сүтке ауыстырады. Жылдық сүттің орташа майлығын анықтау эр айда сауылған сүтті (мысалы, 400 кг) сол айда анықталған сүтгің майлығына (4 % - ке) көбейтіп, майлылығы бір пайыздық сүтке айналдырады [3].
Тәжірибе өткізу кезеңінде IV - топтағы бұқашықтар қарқынды өсті, олардың 18 айлығында тірілей салмағы 485 кг - ды құрап, клас элита талаптарына сәйкес келіп, IV - топтағы бұқашықтар көрсеткіштері қалғандарынан асып кетті 1 - ші топтан 31,4 кг., П - ші топтан 8,1 кг., III - топтан 23,7 кг., бүқашықтар жақсы ет пішінімен бағаланды.Ет пішінімен ең жақсы бағаланған II - топ және IV - топ бүқашықтары. Бұқашықтарды бағалау 60 балдық шкала бойынша өткізілді. Бұқашықтарды бағалау кезінде I - топ 37,8 балды алса, E - топ 49,8 балды алса, III - топ 46,4 балды алды. IV - топ 56,6 балды алған болатын. Бұқашықтарды сынауда ет пішіні көрсеткіштері бойынша элита класс талаптарына орташа сәйкес келеді.
Бұзауды 20 - 25 күнінен кейін жемге үйретеді. Алғашында әрқайсысына 50 г, ал сүт ему кезеңінің соңында 0,6 - 1,5 кг дейін жеткізеді. Жемнің ішіндегі жүғымдысы - сүлы жармасы, бидай кебегі және құрама жем.
Сүтті және сүтті - етті бағыттағы тұқым бүзауларын әуелден - ақ балауса, пішен, сүрлем, пішендемені көптеп жеуге, ал жемді аз пайдалануға үйретеді. Алғашында бүзаудың түйілуі, қақалып қалмауы үшін жемді суға араластырып, бүқтырып береді.
Симменталь ірі қара малы жақсы бордақыланады, еті дәмді. Erep төл етке арналған болса, оларды барлық өсіп - даму кезеңінде үнемі молынан азықтандыру керек, сонда ғана олардың денесіне ет және май ерте бітеді. Жас малдардың 18 айлығында тірілей салмағы 440 - 480 кг жетеді [4].
Жаз айларында бұзауды өріске шығарып, сонда үстаған дұрыс. Жайылым қурап кетсе, бүзау қосымша азықтандырылады. Жаз айларында 3 айлық ұрғашы бүзауға тәулігіне 0,1 кг жем, 4-5 айлығында 0,5 кг, алты айлығында 0,4 кг жем беріледі. Бұзауды балауса азыққа туғанына 3.0 - 15 күн толған соң үйрете бастайды, қызыл сәбіз бұзауға қыс айларында таптырмайтын азық. Алғашқы күндері осындай 100 - 200 г сәбіз жүқалап жонып беріледі де, бертін келе турап беруге болады. Алты айдан соң пішенмен сүрлемді, пішендемені кажетінше салады. Ал жазда өріс шөбіне қосымша балауса беріледі.
«Кеңес» ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив!нде Кеңес ауыл тұрғындары жеке меншік қораларында сауып отырған сиырларының арғы тегі қырдың қызыл ірі қара малдары болып саналады [5].
Симменталь асыл тұқымды ірі қара малы - етті - сүтті тұқымға жатады. Жас малының ет шығымдылығы 55 - 58 %. Сүттілігі әр жерде әр түрлі [6].
Әдетте; белгіленген бағытта жақсы төл алуды алдын ала жоспарлап алады. Малдың 1 кг қосуына жүмсалатын азықтың мөлшерін (азықтық бірлік бойынша) төмендегі келесі Кесте - 1 - де - де келтірілген.
Кесте 1 Малдың 1 кг қосуына жүмсалатын азықтың мөлшерін
(азықтық бірлік бойынша)
|
Жасы (ай) |
Тәуліктік қосуы, KT |
Бір кг қосуына жүмсалатын азықтық өлшем, кг |
Бір кг қосуына жүмсалатын қорытылатын протеин, г |
|
1-3 |
0,5-0,8 |
3,5-4 |
120-130 |
|
4-6 |
0,5-0,8 |
5-6 |
110-120 |
|
7-9 |
0,4-0,7 |
7-8 |
100-110 |
|
10-12 |
0,4-0,7 |
8-9 |
100-110 |
|
13 - 18 |
0,4 - 0,6 |
10-11 |
90-100 |
Тәжірибе өткізу кезеңінде IV - топтағы бұқашықтар қарқынды өсті, олардың 18 айлығында тірілей салмағы 485 кг - ды құрап, клас элита талаптарына сәйкес келіп, IV - топтағы бүқашықтар көрсеткіштері қалғандарынан асып кетті 1 - ші топтан 31,4 кг., II - ші топтан 8,1 кг., III - топтан 23,7 кг., бұқашықтар жақсы ет пішінімен бағаланды.Ет пішінімен ең жақсы бағаланған II - топ және IV - топ бұқашықтары. Бұқашықтарды бағалау 60 балдық шкала бойынша өткізілді. Бұқашықтарды бағалау кезінде I - топ 37,8 балды алса, Ii - топ 49,8 балды алса, III - топ 46,4 балды алды. IV - топ 56,6 балды алған болатын. Бұқашықтарды сынауда ет пішіні көрсеткіштері бойынша элита класс талаптарына орташа сәйкес келеді.
Бұзауды сүт ему кезеңінен соң өсіру, алты айдан әрі қарай бүзаудың бұлшық еті, сүйегі, ішкі органдары қарқынды өсетін мезгілі басталады. Сүтті тұқым төлдерін серуендету міндетті, себебі ол сүттің қалыптасуына эсер етеді. Серуендеуде болмағандарымен салыстырғанда сүті 15 - 20 % артық болады [7].
Етті ірі қара мал шаруашылықтарда керісінше, жемді көбірек береді. Бірінші тэсілді қолданғанда өсіп келе жатқан малдардың организмінде зат алмасуы күшейіп, эрі ас қорыту органдары жақсы жетіледі. Сөйтіп, мұның барлығы сүттің көп болуына эсерін тигізеді. Симменталь ірі қарасы асыл тұқымды мал шаруашылықтарының табындарын толықтыруда ерекше рөль атқарды, асылдандыру үшін қолданылады, себебі, бүл тұқым етті жэне сүтті, ал тірілей салмағы көп болады. Сүтті сиырлар бүл тұқымда көп [8]. Жақсы өскен ұрғашы бұзаулардың тірілей салмағы туғандағы салмағынан 7 8 есе өсіп, 250 - 280 кг тартатын болады.
Малдың тұқымдық қасиеті деп оның өнімі өзінен артық болмаса кем емес, сапалы үрпақ беру қабілетін айтады. Малдың бүл қабілеті, сайып келгенде, оның генотипіне, яғни тұқым қуалаушылық - нэсілдік қасиетіне байланысты.міне, осының бэрі малды тікелей генатипі бойынша бағалау арқылы сүрыптау қажеттігін туғызады.
Жануарлардың эр түрлі генатиптері өсімтал тайынша - қашарларының өсуі мен дамуы туралы көрсеткіштері тірілей салмағы жэне экстерьері - конституциялық ерекшеліктері [9]. 18 айлық малдың тірілей салмағы сақа сиыр салмағының 70 % қүрап, 350 - 360 кг жетуі керек. Симменталь ірі қара малы етті жэне сүтті, ал тірілей салмағы көп болады. Бұзауларының тірілей салмағы туғанда 35 - 45 кг - ға дейін тартады, 6 айлығында 190 - 220 кг - ға жетеді. Ipi қара малының орташа тірілей салмағы 550 - 620 кг, бүқаларының салмағы 850 - 1000 кг. Кейбір ірі қара малының салмағы 870 кг дейін жетсе, бүқаларының салмағы 1300 кг болады [10]. Симменталь сиыры жергілікті сиырларды асылдандыру үшін пайдаланылады, себебі бүл тұқымның тірілей салмағы басқа сиырларға қарағанда көп жоғары болды. Сүті мен етінің сапасы жоғары жэне жақсы жерсінетін болғандықтан, көп елдерге таралған [И]. Мал шаруашылығы. Мемлекеттік көмек көрсету бағдарламалары. Ipi қара мал. Субсидияға бағыттау: Асыл тұқымды төлдерді арзандату; Етті - сүтті асыл тұқымды малдарға субсидия [12].
Қорытынды
Ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив! «Кеңес» шаруашылығы мал қораларында асыл тұқымды бүқалардан алынған үрпақтарын өсіруде жүргізілген ғылыми - шаруашылық жүмыстарының нэтижесінде.
Бұқашықтардың бойына біткен өзіндік өнімділігі бойынша бағалау нэтижесінде: I - топ., II - топ., III - топ., - 1 класс, IV - топ. - элита.
Бұқашықтардың бойына біткен өзіндік өнімділігі бойынша бағалау нэтижесінде II - топ. аралас будан ұрпақ жэне IV - топ. аралас будан ұрпақтары өсу энергиясы жоғары екендігімен ерекшеленді жэне жергілікті табиғи - климаттық жағдайына өте жақсы бейімделген.
Эдебиет:
- Н. Назарбаевтың «Төртінші өнсркэсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атгы Жолдауы [Электрон. ресурс]. - 2018.-URL:http://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_ofj>resident/kazakstan - Tespublikasynyn - prezidenti-n-nazarbaevty n-kazakstan-halky na-zho ldauy-2018-zhylgy-10-kantar (10.01.2018).
- Аманжолов К.Ж. , Бексеитов T.K., Сағынбаев А.Қ.. КарибаеваД.К.,Бисембаев А.Т., Жантлеуов Д.А., Косаев Т.К., Буралхиев Б.А., Ахметова Г.М., Спатай Н.Н., Бейсенов А. Қазақстан аймақтарындағы жергілікті жақсартылған сиырларды арнайы етті тұқым бүқаларымен будандастыру нәтижесінде алынған бүқашықтардың ет өнімділігі// Жаршы,- 2О17.-№ 1-2. - Б. 84 - 90.
- Боев М.М., Стрекозов Н.И. Селекционно - генетические аспекты повышения жирности молока крупного рогатого скота //Вестник Российской сельскохозяйственной науки 2009. № 2. С.86 - 89.
- Бексеитов Т.К.. Криворучко Д.А. Нсміс симментальдің ет өнімділігі//ПМУ Хабаршысы 2016. № 2 С. 76 - 82.
- Кузьменко Г.Т. Характеристика хозяйственно полезных признаков красного степного скота и его помесей с голштинской породой в зоне Северного Казахстана// Автореферат.Диссертация. Троиск. 2009. 139 с.
- М.Арчибальд, Дж. Шуберт, Молочное и мясное скотоводство M.: 2004. - № 6. - С.8 - 9.
- Медведский В. Растим ремонтных телочек// Животноводство России. - 2017. - № 12. - С.49 - 51.
- Нургазы К.Ш. Досымбеков Т. Нургазы Б.О.Клинические показатели телок мясных пород и их помесей в условиях южного прибалхашаья // Многопрофильный научный журнал Костанай. 2011. № 1.
- Нургазы К.Ш., Кайруллаев К.К.. Кулманова Г.А., Нургазы Б.О., Турганбаева Ф.А. Количественный и качественный состав стада крупного рогатого скота разных генотипов в условиях Южного Прибалхашья//Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан. - 2016. - № 3. - С. 15 - 18.
- Скориков В.H., Нежданов А.Г.. Михалев В.И.. Панфилова А.О. Физиологические показатели нетелей и продуктивные качества первотелок симментальской породы при разном возрасте ввода их в воспроизводство. // Молочное и мясное скотоводство. - 2016. - № 2. - С. 37 - 39. П.Шев.хужев А.Ф., Смакуев Д.Р. Продуктивность коров симментальской породы в процессе адаптации в условиях Карачаево - Черкессии // Молочное и мясное скотоводство. - 2016. - №2.-С. 13-17.
- Ipi қара мал // Шагын бизнеске арналган 100 жоба. - Алматы, Қазақпарат. 2014. - Б.250 - 251.