Қазақстан Республикасының «Кемтар балаларды әлеуметтік жэне медициналық - педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» 2002 жылғы Ишілдедегі Заңында, Кемтар балаларды элеуметтік, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдаудың нысандары мен эдістерін айқындайды, дамуында кемістігі бар балаларға көмектесудің тиімді жүйесін жасауға, оларды тэрбиелеу,оқыту, еңбекке жэне кэсіби даярлау ісімен байланысты проблемаларды шешуге, балалар мүгедектігінің алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру қарастырылған.Қоғамда болып жатқан элеуметтік мэселелер: отбасылық, экологиялық, экономикалық дағдарыстар жүйке жүйелері бүзылған, эртүрлі психикалық- физикалық аурулары бар, жас ерекшелігі эртүрлі балалардың көбеюіне экеліп, соқтырып отыр.
Елбасының дәстүрлі әрбір жылғы Жолдауында маңызды мәселелердің бірі ретінде - қоғамның ең бір әлсіз қорғалған мүшелерінің, соның ішінде даму мүмкіндігі шектеулі балалардың өмірін лайықты қамтамасыз ету, оларға сапалы білім беруді қалыптастыру екені айқын көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы Жарлығымен бекілілген «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы» бойынша мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселесіне ерекше мән берілген. Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке мүмкіндіктері мен қажеттілігі ескеріле отырып, компьютерлік техникамен және компьютерлік қамтамасыз ету жинақтарымен қамтамасыз етіліп, қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру жолға қойылатындығы атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Президент! - Елбасы Н.Ә. НАзарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан халқына Жолдауында білім саласына түбегейлі өзгерістер жасауды міндеттеумен қатар, нәтижесі Қазақстандағы адами капитал деңгейінің сапалы өсуін атап көрсетті.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бабы «Білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктер» бөлімінде: «Мемлекет әлеуметтік көмекке мұқтаж Қазақстан Республикасының азаматтарын олардың білім алу кезеңінде қаржылай шығындарын толық немесе ішінара өтейді» делінген. Ал, әлеуметтік көмек көрсетілген Қазақстан Республикасы азаматтарының санатында - даму мүмкіндіктері шектеулі балалар, мүгедектер және бала кезінен мүгедектер, мүгедек балаларда бар.
Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды үйден оқытуды жаңа технологиялар көмегімен ұйымдастыру - оқу материалдарын түрлендіре отырып оқушының назарын бір бағытқа шоғырландыруға, сабақтың түсіндірілуін жеңілдетіп, оқушының сабаққа деген белсенділігін арттыруға мүмкіндік береді. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың ішінде, әсіресе тірек-қимыл жүйесінің сырқаты бойынша үйден оқытылатын балалар үшін жаңа технологиялар көмегімен білім беру арқылы, білім беру ұйымындағы жүргізілетін білім беру жағдайына қолжетімділікті қамтамасыз етуге болады.
Үйден оқытылатын және мектеп партасында оқып отырған мүмкіндігі шектеулі сөйлеуі бұзылған оқушылар үшін қалыпты сөйлеу қабілетін дамыту үшін дыбысты қайталату арқылы оның қаншалықты дүрыс айтылғанын анықтайтын, арнайы дыбыс құрылғыларымен жабдықталған тренажорлар қажет.Мұндай тренажорлар дербес компьютерге қосылады да, оқушылар қызығушылығын арттыратын ойын- жаттығулар ретінде жүмыс жасайды.
Демек, мүмкіндігі шектеулі оқушыларды үйден оқытуды жаңа технологиялар көмегімен ұйымдастыру талабының артуы мен бүгінгі білім беру жүйесінде бүл мәселелерге өз деңгейінде толыққанды назар аударылмауы арасында; білім бері қызметін жетілдіруде электрондық ақпараттық ресурстарды тиімді пайдалану қажет. Мүмкіндігі шектеулі балаларға мектептерде ақпараттық-қатынастық технологиялар көмегімен білім беру жүйесі келесі педагогикалық шарттар бойынша қүрылуы қажет:
- білім беру үдерісіне қатысушыларды әлемдік білім беру ресурстарына қолжетімділігі;
- оқушылардың білімге деген қызығушылығын IT технологиялар арқылы арттыру;
- оқытудың барлық сатысында өз бетімен қосымша жүмыс жүргізуді ұйымдастыру;
- мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы үшін қалыпты жағдайдағы дені сау балалармен тең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету;
- қашықтықтан оқыту кезінде олардың білім деңгейінің даму траекториясын бақылау;
- Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуына кедергісіз аймақтар қалыптастыру;
- білім сапасының жоғарылауына эсер етіп, қоғамның белсенді мүшесі ретінде қалыптасуына жағдай жасау.
Жанұяда мүмкіндігі шектеулі баланың өмірге келуі бірінші кезекте ата- ананың жэне жанұя мүшелерінің өмірге көзқарасын, өзгелерге жэне өзіне деген қарым-қатынасын өзгертпей қоймайды.Отбасында бала үшін де, ата-ана мен жанұя мүшелері үшін де ауыр психологиялық атмосфера қалыптасатыны белгілі. Әйгілі ғалым Л.С.Выготский баланың өсіп-дамуы бірінші кезекте элеуметтік даму жағдайына негізделгенін дэлелдеген.
Дамуында ауытқуы бар баланың кейінгі тағдыры өзі туып, тэрбиеленіп жатқан отбасының жағдайына байланысты. Яғни, баланың дамуы көбінесе медицина жэне педагогикалық қызметкерлердің назарынан тыс қалып, болмасын медициналық, педагогикалық, психологиялық, құқықтық ақпараттық қолдауды қажет етеді.Дер кезінде алынған қандай да қолдау түрі баланың немесе отбасының кез-келген элеуметтік-психологиялық мэселесінің шешілуіне эсерін тигізеді.Шындығында да ауру баланың эр-түрлі проблемаларына байланысты күтімнің қажеттілігінен ата-ананың жүмыс істеу мүмкіндігі шектеледі.Бұл жанұяның элеуметтік жэне экономикалық статусына кері эсерін тигізбей қоймайды.Осыған байланысты туындайтын ішкі жанұялық қарым-қатынастың бүзылуы баланың онсыз да бүзылған психофизикалық жағдайына жағымсыз эсер етіп,оның психикасының ауытқуына экеп соғады.
Баланың кішкентай кезінен өзін қоршаған жандармен қарым - қатынасынан үйренген тэжірибесі оның психикалық дамуының ірге тасы болатынын жэне кейінгі тағдыры осыған байланысты анықталатынын терең түсіне бермейміз.Яғни, жанұя баланың психикалық дамуының негізгі ошағы болып табылады. Осыған байланысты мүмкіндігі шектеулі баланы оқыту мен тэрбиелеу үдерісінде ата-ана бауырларының рөлі мен жауапкершілігі бірнеше есе артады. Ол тек баланың өмірлік қажеттіліктермен қамтамасыз етуден тұрмайды, оны үнемі сүйіспеншілікпен қамқорлық аясына алу, сезімталдықпен қолдау қажет.Баланың өзіндік белсенділігін қолдау жэне қалыптастыруға бағыттау қажет.
Ата-аналар тарапынан болатын жоғары дэрежедегі қамқорлық та баланың өздігінен жуыну,киіну,тамақтану, қажетін өтеу дағдыларын игере алмауына себеп болады. Төгіп-шашады, бүлдіреді деген сылтаулармен көп жағдайда ата-аналар баласы үшін өздері істегенді тиімді көреді. Осындай себептермен балада өз-өзіне қвзмет ету дағдысының қалыптасуы қиындайды.
Мүмкіндігі шектеулі болған себепті баланың жэне қамқор ата-ананың көп жағдайда аграссивті күйде жүретіні естен шығармаған жөн.Олар педагогтарға жэне элеуметтік қызметкерлерге сеніммен,үмітпен қарайды. Сондықтан бүл балаларды қатаң талап қою арқылы үйрету тиімсіз, тіпті қауіпті болуыда мүмкін.
Ағылшын зерттеушісі Л.Ярроудың айтуы бойынша депривация түрлері айқындалған.Соның ішінде үйден оқитын оқушыда даму жағдайының Зтүрі кездеседі:
- Әлеуметтік депривация - баланың басқа адамдармен қарым-қатынасының азаюы.
- Эмоциялық депривация - қаршаған ортамен қарым-қатынаста эмоцияныц әлсіз көрінуі, айналаны енжар сезінуі.
- Сенсорлық депривация - балада әсерлердің эр түрлілігі жэне қабылдау айқындығының төмендеуі.
Олардың ішінді интелект дамуында физиологиялық қалыс болмасада өз қүрдастарынан 2-4 жылға артта қалған балалар болады.
Мұғалім мүмкіндігі шектеулі оқушылармен жүмыста оның жеке ерекшелігін ескере отырып барлық материалды сабақта іс-жүзіне асыруға міндетті емес екенін ұмытпаған абзал.Оқыту үшін балалардың өмір жағдайына сэйкес жэне олардың элеуметтік бейімделуіне пайдалы болатын мазмұнды таңдау керек.
Ал оларға білім беру үшін көп еңбек, ұстаздық жылы сезім мен кішіпейілділік қажет.Үстаз ізденісі эр баланың жан-дүниесіне үңілуден басталады.Бұл дегенің балаларды зерттеу, ол нені жақсы көреді, нені ұнатпайды,кімді құрмет тұтады, немен айналысқанды ұнатады, деген секілді сүрақтарға жауап алудан басталады. Оның маңыздылығы бүларды білу сол оқушымен эрі қарай эңгімені өрбітуге көмегін тигізеді, яғни күнделікті қарапайым эңгімелесудің өзі қарым- қатынасыңызды нығайтып оның бір сэтке болса да сергіп, көңілі көтеріліп қалуына эсер етеді.
Мемлекетіміздің эрбір азаматы - ұлттық құндылық, эрбір баласы - еліміздің ертеңі екенін ескерсек, эрбір мүмкіндігі шектеулі оқушының сапалы білім алып, азамат болып қалыптасуына жағдай жасау міндетіміз болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі бір оқушының болса да білім сапасының жоғарылауы, ұлтымыздың саналы келешегіне қазіргі уақыттан бастап жинақталып жатқан қор деп түсінуіміз қажет.
Әдебиет:
- Айтбаева А.Б. Коррекциялық педагогика негіздері: оку қүралы. - Алматы: Қазақ университет!, 2011. - 160 б.
- Қазақстан Республикасының Президент! - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» 2010 жыл, 29 қаңтар - Петропавл: Типография, 2010. - 40 б.
- Шайжанова Қ. Ақыл-ойы кем балалардың эмоциялық көңіл күйінің психологиялық ерекшеліктері:оқу қүралдары,- Алматы: Қазак мектебі, 2010 жыл. № 4 басылым 68-бет.