Түзету орындарында тағамның сапасы мен мөлшері тұтқындардың өмір сүру сапасына айтарлықтай әсер етеді. Қауіпсіз және дұрыс тамақтанудың қолжетімділігі қамаудағылардың денсаулығын сақтау мен жақсартудың қажетті шарты болып табылады. Себебі, қауіпсіз және пайдалы тамақпен қамтамасыз ету, алиментарлық аурулардың таралуын болдырмауға, тұтқындардың жалпы денсаулығын жақсартуға оңтайлы ықпал етеді[1].
Кілтті сөздер: дұрыс тамақтану, ас мәзірі, түзету орындары, айыпталушылар.
Тақырыптың өзектілігі. Азық-түлікпен жеткіліксіз қамтамасыз ету және үйлесімсіз тамақтану адамдардың орташа өмір сүру ұзақтығының көрсеткіштеріне, олардың денсаулығына, физикалық жұмысқа қабілеттілігіне, ауруларға төзімділігіне, өндірістік процестерге және бейімделуне теріс әсер етеді. Сондықтан, Халықаралық ұйымдар қамаудағыларды тамақтандыруды ұйымдастыру үрдісіне үлкен мән береді. Сондай-ақ, тамақтану пенитенциарлық мекемелердегі өмірдің негізгі элементтерінің бірі болып табылады және сотталғандардың денсаулығын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс – ҚР ҚАК 10- бабына сәйкес олардың негізгі құқықтарының бірі. Азық-түлікті сатып алу, дайындау, тарату және тұтыну туралы түсінік сондағы адамдардың өміріне, сондай-ақ денсаулық көрсеткіштеріне әсері туралы білімді жақсарта алады.
Мақсаты: Материалдық шығындарға сәйкес қамаудағылар үшін бекітілген тамақтану нормасының химиялық құрамын есептеу.
Міндеттері:
Пеницитарлық мекемелеріндегі ас мәзірінің бағасына мониторинг жүргізу;
Тағамдық заттардың құрамына сәйкестігін бағалау;
Тағамдардың химиялық құрамы мен энергетикалық құндылығын бағалау (ас мәзірінің
калькуляциясы).
Қазақстан Республикасындағы жергілікті түзету мекемелерінде жазасын өтеушілер медициналық тексерістен өтіп тұрады және осыған орай кейбір науқастарға арнайы диета тағайындалады. Одан бөлек тағам қабылдар алдында оның құрамын медицина қызметкерлері тексереді. Дайындалған тағамның сапасын бағалау арнайы журналда тіркеледі және содан кейін ғана сотталғандарға тағам қабылдау басталады. Өткен 2020 жылы түзету мекемелеріндегі жазасын өтеушілердің бір күндік тамақ мәзірінің бағасы 630 теңге құраған болатын, алайда 2021 жылдың басынан бұл көрсеткіш 1050 теңгеге дейін көтерілді, яғни баға айырмасына қарасақ өткен жылмен салыстырғанда тағамның құрамы мен құндылығы жоғары болу қажет [2]. Ағымдағы жылда қабылданған үкіметтің осы қаулысына сәйкес айыпталуышлардың ас мәзірі келесі тағамдық заттарға байытылды: сыр, қаймақ, шұжық өнімдері, жеміс шырындары және ет пен балық, сүт, сүзбенің көлемі 1,5 есе ұлғайтылды[3]. Соңғы жылдары денсаулық сақтаудың, дене шынықтырудың жаңа бағдарламалары және заманауи санитарлық мүмкіндіктері енгізілді[4-5] .
Ұлыбританияда орташа есеппен мемлкеттегі жаза өтеушілердің тағамдарының күндік құны 3,58 Фунт стерлинг (5 доллар, 2150 тг), яғни ҚР-мен салыстырғанда 1100 теңгеге көп бөлінеді. Жас құқық бұзушыларға арналған мекемелерге бұл соманы екі есе көбейтуге рұқсат етіледі - күніне 7,16 Фунт стерлинг (10 доллар). Қазіргі пенитенциарлық қызмет бүгінде оңалтуға баса назар аударады, дегенмен оның нәтижелері қаншалықты сәтті болды деген сұрақ қалады. Оңалту процесінің бір бөлігі - қамаудағыларды дұрыс тамақтануға және босатылғаннан кейін өзіне қамқорлық жасауға үйрету. Түрме қызметіне келетін болсақ, соңғы жылдары денсаулық сақтау проблемаларын болдырмауға мүмкіндік беретін жаңа тамақтану ережелері енгізілді, бұл түрмелердегі денсаулық сақтау бюджетіне әсер етеді.Денсаулық пен тамақтану бүгінгі түзету мекемелері асханасында басымдық болып қала береді. Соңғы жылдары қуырылған тағамдарды тұтыну күрт төмендеді. Жаңа піскен жемістер мен көкөністердің, дәнді дақылдардың көбеюі және балық өнімдерінің, соның ішінде майлы балықтардың көбеюі тек Ұлыбританияда ғана емес, сонымен қатар еуропалық және американдық түрмелерде де енгізілді[6].
АҚШ-та штаттағы тұтқындар мектеп оқушылары мен студенттерге қарағанда жақсы тамақтандырылады. Бір сотталушыны ұстау бюджетке жылына шамамен 30 мың доллар тұрады. Күнделікті тәртіпке бағынатындар үшін өте жақсы диета ұсынылады. Таңғы асқа жеміс салаты, жарма, сұлы майы, шырын және шай. Түскі және кешкі асқа тауық еті немесе сиыр еті, буррито, күркетауық шұжықтары, десертке сирек емес — торт немесе печенье тортының кішкене бөлігі кіреді. Әр түрменің штаттық кестесінде диетолог бар, ол апта сайын және жыл мезгіліне байланысты диетаны әзірлейді. Сонымен қатар, діни артықшылықтар мен медициналық ұсыныстар негізінде қамаудағыда жеке ас мәзірі болуы мүмкін: вегетарианшылар, мұсылмандар және жай диабетиктер үшін жеке тағамдар дайындалады. Егерде түзету мекеме асханаларының артылған жүктемені атқаруға мүмкіндігі болмаса, түрме әкімшілігі тамақтану компанияларының қызметіне жүгінеді [6].
Ресейде тамақтану жағына келгенде АҚШ-нан қаталдау. 2017 жылы ФСИН басшылығы тұтқындарды тамақтандырудың жаңа ережелерін бекітті. Күнделікті диета американдықтардан жоғары болды — үш мың калорияға дейін және сол тағамдарды енді аптасына екі-үш реттен артық қайталауға болмайды. Яғни, күн сайын ресейлік түрмелерде макарон берілмейді. Сөз жүзінде, дәстүрлі баланданың орнына (сұйық көкөніс сорпасы) енді таңдау үшін харчо сорпасы, тұздық, бұршақ сорпасы немесе қырыққабат сорпасы болуы керек. Балық тағамдары да кең қолданысқа ие емес. Мұндағы түрмелерде тек тамақтану тәртібі ғана емес, сонымен қатар дайын тағамдардың температурасы да қатаң қадағаланады. Сорпалар үшін бұл 75 градус, екінші тағамдар үшін-65 градус. Тіпті шәйдің өзі 80 градуста қайнатылып біріледі және оны су құю арқылы суытуға тыйым салынады.
Бұл сөз жүзінде, ал шын мәнісінде бәрі басқаша. Күніне бір тұтқынның тамақтануына бөлінген 77 рубльден тостағанның 1/3 бөлігі ғана толтырылып ас құйылады. Ас мәзірі барлық тұтқындарға ортақ, алайда мәзірді құру барысында медициналық және діни көрсеткіштер есепке алынбайды. Сонымен қатар, егер Штаттарда қалыпты бір реттік құрылғылар шығарылса, онда Ресей түрмелерінде тек алюминий ыдыс пен қасық бар, ал шанышқы қолдануға қатаң тыйым салынады [7].
Қорытынды. Тамақтану және мінез-құлық арасындағы тікелей байланыстың болуы қамаудағы адамдардың психикалық және физикалық денсаулығына тікелей кері әсер ететіндігі мәлім. Нашар, сапасыз, кейбір ағзаға маңызды нутриенттердің жетіспеуі депрессиялық жағдайлар мен созылмалы аурулардың өршуіне немесе тұқым қуалайтын аурулардың провокаторы ретінде әсер етеді. Сондықтан, пенитенциарлық мекемелерде тамақтанудың дұрыс жолға қою денсаулық пен қауіпсіздік деңгейін арттыруға көмектеседі.
Әдебиеттер
- https://www.euro.who.int/ru/health-topics/health-determinants/prisons-and-health/focus-areas/nutrition
- https://informburo.kz/novosti/osuzhdyonnyh-v-kazahstane-s-yanvarya-budut-kormit-na-1050-tenge-v-den.html
- https://kursiv.kz/news/obschestvo/2021-04/v-racion-zaklyuchennykh-dobavili-syr-smetanu-kolbasu-i-frukty
- https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/293665/Food-systems-correctional-settings-literature-review-case-study-ru.pdf
- https://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001255
- Организационные модели пенитенциарного здравоохранения. Некоторые соображения по совершенствованию стратегического руководства https://www.euro.who.int/ru/health-topics/health- determinants/prisons-and-health/publications/2020/organizational-models-of-prison-health-considerations-for- better-governance-2020
- Здоровье в исправительных учреждениях. Руководство ВОЗ по основным аспектам охраны здоровья в местах лишения свободы https://www.euro.who.int/ru/health-topics/health-determinants/prisons-and- health/publications/2007/health-in-prisons.-a-who-guide-to-the-essentials-in-prison-health
- Организационные модели пенитенциарного здравоохранения. Некоторые соображения по совершенствованию стратегического руководства https://www.euro.who.int/ru/health-topics/health- determinants/prisons-and-health/publications/2020/organizational-models-of-prison-health-considerations-for- better-governance-2020