Кіріспе: Дүниежүзілік ақпарат көздерінің мәліметтері бойынша осы ғасырдың алғашқы онжылдығында практикалық медицинаның өсімдіктектес дәрілерге өте үлкен қызуғушылық орын алуда.Бұл бағыт фитопрепараттардың негізгі өндірістік көзі болыып табылатын шығыс елдеріне (Индия, Китай, Вьетнам), ғана емес сонымен қатар химико-фармацевтикалық өндірістері дамыған елдерде (Польша,Германия,Болгария) үлкен қолдану табуда, осындай елдер қатарында Қазахстан Республикасыда бар. Өсімдіктен алынған дәрілік заттар кең спектрлі қасиетте ие және олардың адам организмне жанама әсерлері жоқ. Кәзіргі кезде ,экологиялық жағдайдың ұшынып тұрған жағдайында және дәрілік синтетикалық заттардың жағымсыз әсерлерін емдеу және алдын алу үшін адам организмнің жұмыс істеу қабілетін және экстремальды күйзелістерге дұрыс деңгейде бейімделу үшін өсімдіктектес дәрілерді іздеп,зертеп және олардың фармакотерапиялық қасиеттері медицина енгізу өзекті мәселердің бірі болып табылады. [В.Т. Ивашкин, С.И. Рапопорт, 2003:Жакипбекова Г.С.,Орманов Н.Ж. 2018].
Жұмыстың мақсаты: Жалаң мия тамырының фитопрепаратарының фармакотерапиялық әсері әсерін зертеу.
Зертеу әдістері:Жұмыстың мақсатына байланыста жалаң мия тамырының фитопрепаратының ас қазанның тәжрибелі жарасына әсерін зертеу келесі үлгілер пайдаланда: Индометацинді асқазанның жарасынын препаратты 20мг/кг дене массасына жануарлардың өңеші арқылы асқазанға енгізілді, ал бақылау тобындағы егеуқұйрықтарға физиологиялық ерітінді. Организмнің индометацинге сезімталдығы Н.Ж.Орманов әдісімен аңықталды. Асқазанның жаралы зақымдануында негізгі ықпалдардың бірі - липидтердің асқын тотығу үрдістерінің үдеуі болғандықтан, асқазанның кілегейлі қабатының құрамындағы ЛАТ-тың ортанғы өнімі -диенді қоспаның И.Д. Стальной (1977). және антиантиоксидантты жүйенің өкілінің бірі -антирадикалды белсенділігін Н.Ж.Орманов (1984). әдісімен аңықталды . Зертеу нысаны- мия тамырының Glycyrrhiza glabra L тамырының экстрактасы.Сығындыны үлгіқалыпқа келтіру флавоноидтардың қосындысы арқылы жүзеге асады.. Жалаң мия тамырының фитопрепаратарының сығындысын 15 және 30 мг/кг масасына 10 күн бойы берілді. Фитопрепараттың жараға қарсы бесенділіктерін морфологиялық және биохимиялық әдістермен зертедік. Паулса индексін (ПИ) келесі өрнек арқылы анықтадық : ПИ=АхВ/100,мұндағы А - бір тәжрибелі жануарлардың асқазанындағы орташа жараның саны ; В - зертелген топтағы асқазандағы жарасы орын адған жануарлардың саны. Зертеуге алынған фитопрепараттардың жараға қарсы белсенділігін (ЖҚБ) келесі өрнек арқылы анықта- дық: ЖҚБ = ПИб/ПИт), бұл көрсеткіштің мөлшерінің мәні 2 және одан жоғары болған жағдайда сынаққа алын- ған фитопрепараттың жараға қарсы белменділігі орын алатынын тұжырымдаймыз.
Зертеу нәтижелері: Индометациннің дене массасына 20 мг/кг мөлшерінің әсерінен асқазанның құрылымдық бүлінген жағдайы жануарлардың индометацинге сезімталдығына байланысты зерттелді. Зерттеу кезінде алынған мәліметтер 1-ші кестеде орын алған. Кестеден көрінгендей жануарлардың индометацинге сезімталдығына байланысты асқазанның құрылымдық бүліністері әр түрлі деңгейде орын алды.
Жалпы топта ірі ойық жаралардың мөлшері 0,31±0,02мм-ге, жолақты 1,6±0,11мм-ге, нүктелі ойық жара 2,7±0,16 мм-ге тең болды. «Төзімді» топта ойық жаралар мүлдем болмады, жалақ жараның орташа саны 3,0±0,2 ғана кездесті. «Сезімтал» топта ірі ойық жара 0,6±0,03мм-ге, жолақты 4,5±0,12мм-ге, нүктелі ойық жара 6,8±0,83мм-ге тең болды, бір жануарда ойық жара саны 11,9±0,83, Паульс индексі 87,9%-ға жоғарылады. «Өте сезімтал» топта ірі ойық жара 2,5±0,12 мм-ге, жолақты 9,7±0,67мм-ге, нүктелі 19,1±1,1 тең болды, яғни «өте сезімтал» топта өсу деңгейі орташа 7 еседей артық болды, бір жануарда ойық жара саны 12,3,9±0,73 болды.
Индометацинге «төзімді» топта жалақ жараның орташа саны жалпы топтың орташа санына қарағанда 2,5 есе аз, «өте сезімтал» топтағы жануарлар асқазанында жараның орташа саны жалпы топтың орташа санына қарағанда 1,7 есе артық болды, ал «төзімді» топпен салыстырғанда 4 еседей жоғары болды.
1-кесте - Индометацинге сезімталдығына байланысты индометацинді асқазанның жарасына жалаң мия тамырының фитопрепаратарының әсері
Көрсеткіштер |
Топтар |
||||
жалпы |
төзімді |
сезімтал |
өте сезімтал |
||
Ойықжараның мөлшері (мм) |
1 2 3 2 3 |
0,31 ±0,02 0,12±0,007 0,04±0,001 |
- - |
0,6±0,03* 0,2±0,05* 0,05±0,001* |
2,5±0,12* 1,1±0,05* 0,5±0,001* |
Жолақты ірі (саны) |
1 2 3 |
1,6±0,11 0,54±0,02 0,11 ±0,005 |
- - - |
4,5±0,12* 1,5±0,006* 0,4±0,001* |
9,7±0,67* 3,2±0,001* 0,36±0,01* |
Нүктелі(саны) |
1 2 3 |
2,7±0,16 0,91±0,04 0,15±0,007 |
- |
6,8±0,83* 2,2±0,11* 0,56±0,02* |
19,1±1,1* 6,3±0,73* 0,52±0,02* |
Бір егеуқұйрықтағы ойық жара саны |
1 2 3 |
4,6±0,16 1,43±0,07 0,94 ±0,04 |
- |
11,9±0,83* 3,9±0,15* 0,99±0,03* |
31,3±1,5* 9,1±0,45* 2,6±0,13* |
Жалақ жараның орташа саны |
1 2 3 |
7,4±0,44 1,4±0,006 0,36±0,001 |
3,0±0,2* 0,9±0,04* 0,25±0,01* |
6,6±0,39* 2,1±0,01* 0,55±0,02* |
12,3±0,73* 4,1±0,24* 1,0±0,06* |
Паульс индексі |
1 2 3 |
3,8±0,23 2,2±0,11 0,42±0,02 |
2,2 ±0,06* 0,66±0,03* 0,18±0,01* |
7,14±0,42* 2,38±0,07* 0,59±0,01* |
31,3±2,2* 13,7±0,62* 6,26±0,37* |
ЖҚБ(жарағақарсы белсенділік) |
1 2 3 |
0 1,72±0,08 9,0±0,54 |
0 3,33±0,16* 12,2±0,61* |
0 3,8±0,14* 12,1±0,72* |
0 2,28±0,11* 6,26±0,37* |
АТЖ-ЛАТ ИК |
Бт 1 2 3 |
1,0±0,07 1,77±0,08 1,55±0,77 1,09±0,06 |
0,85±0,04* 1,4±0,08* 1,2±0,045* 1,01±0,05* |
1,05±0,06* 2,1±0,10* 1,79±0,08* 1,2±0,05* |
2,4±0,12* 4,6±0,23* 3,6±0,19* 2,7±0,16* |
Ескерту: Бт Бақылау топ;1-индометацинді топ:2-МТФП 15мг/кг;3- МТФП 30мг/кг; * р<0,05 -жалпы топпеі салыстырғандағы нақты көрсеткіш;
Жара индексі немесе Паульс индексі жануарлардың индометацинге сезімталдығына байланысты әр түрлі деңгейде өзгерді. «Төзімді» топта 42,1%-ға төмен болса, «сезімтал» 87,9%-ға жоғары, ал «өте сезімтал» топта оның деңгейі жалпы топқа қарағанда 8,2 есе жоғары болды.
Жалаң мия тамырының фитопрепаратарын 15мг/кг және 30 мг/кг массасына 10 күні бойы қолданғанда индометацинді жаралардың сандық мөлшері төмендеді және азаю деңгейі индометацинге сезімталды және өте сезімталды топтарда өте белсенді түрінде өзгерді(сурет-1). Жалаң мия тамырының фитопрепаратарының индометацинді жараға қарсы әсері . 30 мг/кг массасына 10 күні бойы қолданғанда жоғары деңгейде орын алды, бұл препараттың асқазан жарасына протекторлық әсерін липидтердің асқын тотығу үрдісінің антиоксидантты, антирадикалды қасиеттеріне байланысты екенін АТЖ-ЛАТ үрдістерінің интегралды көрсеткішінің төмендеуі негізгі дәлел болып табылады (кесте-1).
Сонымен, зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтер асқазан құрылымының бүліну өзгерістері индометацинге сезімталдығына байланысты әр түрлі деңгейде болатынын көрсетті. «Төзімді» топта негізінен асқазанда құрылымдық бүліністер жалақ жара түрінде ғана байқалса, индометацинге «сезімтал» және «өте
сезімтал» топтарында жалақ жаралы өзгерістермен бірге ойық жаралардың пайда болуы байқалды және ойық жаралардың ең көп мөлшері индометацинге «өте сезімтал» топта кездесті. Жалаң мия тамырының фитопрепаратын индометацинді жараға қарсы әсері . 30 мг/кг массасына 10 күні бойы қолданғанда дәреметтілігі жоғары деңгейде орын алды.