Өзектілігі. Соңғы он жылдықтарда туындаған және әлі де өзекті болып келе жатқан мәселелердің бірі – биосфераны радиациялық ластанудан қорғау. Бұл ластану географиялық қабықтың барлық бөліктеріне және оның барлық компоненттеріне әсер етеді. Сонымен қатар, олар өздерінің жағымсыз әсерлерін он немесе жүз жылдай аралықта ұзақ уақыт сақтайды.
Қоршаған ортаның ластануында радиоактивті ластану ерекше орын алады. Қазіргі уақытта радиация кеңінен таралған, көп кездесетін және шексіз болып келеді. Радиоактивтілікті зерттеушілердің бірінің бейнелеп айтқан сөздеріне сәйкес, «Біз радиация теңізінде шомылудамыз, біз оны өзімізбен алып жүреміз» (цит. Булатов, 1996). [1]
Қоршаған ортаның радиоактивті ластануының негізгі көздері ядролық қаруды өндіру және сынау полигондары болып табылады.
Адамдарды радиациядан қорғау Қазақстан Республикасының алдында тұрған аса күрделі мәселе. [4]
Қазақстан аумағында орналасқан Ембі-5 полигон аумағында 1960-2016 жылдар аралығында зениттік зымырындар сыналғаны белгілі. 2016 жылға дейін Ембі-5 полигоны Ресей Федерациясының құзіретінде болды.Ембі-5 полигон аумағындағы әскери техникаларды және әскери қаруларды сынау әрекетінен болған сынақтардың салдары әлі күнге дейін белгісіз, сол себептен Ембі-5 полигон аумағындағы ядролық сынақтардың жүргізілгендігін жоққа шығара алмаймыз.[2]
Қазіргі таңда Ембі-5 полигон аумағы ауыл шаруашылығына пайдалануға берілуін есепке ала отырып, міндетті түрде Ембі-5 полигон аумағына зерттеу жүргізуді қажет етеді. Өйткені радиоактивті заттар су, ауа, топыраққа түсе отырып, биосфералық тізбекке қосылады. Радионуклидтер өсімдіктерге жиналып, жануарлар мен адамның мүшелеріне тағамдық тізбектер арқылы еніп, ішкі сәулеленуді тудырады, бұл әсіресе дамып келе жатқан ағзалар үшін қауіпті. Химиялық қасиеттері бойынша ұқсас ауыр металдар мен радионуклидтер өсімдіктерден жануарлардың организміне өтеді, содан кейін ет немесе сүт өнімдері арқылы адам ағзасына еніп, әр түрлі бұзылыстарға әкеледі.[3]
Мақсаты. Ембі-5 полигон аумағындағы су көздері мен өсімдіктердің ластану деңгейіне экологиялық және гигиеналық баға беру.
Зерттеу әдістері және материалдары. Ембі–5 полигон аумағының радиоэкологиялық ахуалын анықтау үшін зерттеу обьектісі ретінде ашық су көзі (Жем өзені) және өсімдіктер алынды. Ембі-5 полигоны аумағының ашық су көзінің сынамасы "Су көздеріне, шаруашылық-ауыз сумен жабдықтауға, мәдени-тұрмыстық су пайдалану орындарына және су объектілерінің қауіпсіздігіне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық ережесі 2012 жылдың 18 мамырдағы № 362 бұйрығына сәйкес алынады. Алынған ашық су көзі және өсімдік сынамасынан ауыр металдар мен радионуклидтердің мөлшерін анықтау аккредитацияланған «Алия и Ко» зертханасында, AAnalyst 200 атомды-абсорбционды спектрометрия әдісімен жүргізіледі.
Зерттеу нәтижелері: 27.02.2015 ж ГН №155, KZ 07700700303-2014.KZ 07.00.00304-2014, ГОСТ 26449.185, ГОСТ 33045-2014 нормативтік құжаттары бойынша ауыр металдар және Sr-90 мен Cs-137 радионуклидтерінің су және өсімдік сынамаларына баға берілді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша Ембі-5 полигоны аумағынан алынған су және өсімдік сынамаларының барлығында ауыр металдар мен Sr-90 және Cs-137 радионуклидтері анықталды. Сынамаға алынған су нүктесінде Sr-90 мен Cs-137 радионуклидтері жоғары көрсеткішті көрсетті.
Қорытынды. Нәтижелерімізді қорытындылай келе Жем өзеніне санитарлық ағарту жұмыстарын жүргізу қажет.
Ұсыныстар:
- радионуклидтер мен ауыр металдардың шығу көзінен адамға дейінгі миграциялық тізбегін анықтау;
- Ембі қалашығының ашық су көзі мен өсімдіктердің радионуклидтер және ауыр металдармен ластану әсерінен тұрғындар арасында туындаған аурушаңдық деңгейін анықтау;
- Ембі-5 полигоны аумағына жыл сайын мониторинг жүргізуді ұсынамыз.
Әдебиеттер
- ЖивовА.А. «Радионуклидное загрязнение пресных водных объектов вследствие сбросов радиоактивных отходов и радиационных аварий»
- Кибатаев К.М., Ургушбаева Г.М., Егизбаева Д.К., Шаяхметова К.Н., Шамшаева Д.О., Калбагаева Г.Х., Кашкинбаева А.Р., Замэ Ю.А. «Радиационная обстановка территории Актюбинской области Казахстана»
- КольчугинаТ.П. «Тяжелые металлы на полигонах»
- "Санитарно-эпидемиологические требования к обеспечению радиационной безопасности" от 27 марта 2015 года № 261.