Түркістан облысындағы экологиялық факторлардың адам ағзасына әсері

Адамның өмір сүруі үшін қолайлы экологиялық жағдай болуы керек. Өкініштісі қазір экологиялық мәселе әлем ғалымдарын толғандырып отыр.

ХХ ғасырдың ортасына дейін адам мен табиғи орта арасындағы өзара қарым-қатынасқа ерекше көңіл бөліне қойған жоқ. Бұл мәселе ХХ ғасырдың соңына келіп қана маңызды бола түсті. Қазіргі уақытта экологиялық жағдай бүкіл әлем ғалымдарының күш-жігері қоршаған ортаның негізгі проблемаларын шешуге, сондай-ақ адамдардың денсаулығын сақтауға, табиғатты қорғауға, табиғи ресурстарды тиімді және ұтымды пайдалануға бағытталуы тиіс.

Қоршаған ортаның ластануына байланысты топырақ құнарлылығының төмендеуі, жердің тозуы мен шөлейттенуі, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жойылуы, атмосфералық ауа, жер үсті және жер асты сулары сапасының нашарлауы орын алады. Бұл жер бетінен тұтас экожүйелер мен биологиялық түрлердің жоғалуына, халық денсаулығының нашарлауына және адамдардың өмір сүру ұзақтығының азаюына әкеп соғады.

Қазіргі адамның барлық ауруларының 85%-ға жуығы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларымен байланысты. Қазіргі таңда ғылымға бұрын белгісіз аурулар пайда болды, олардың себептерін анықтау өте қиын. Адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаның бұзылуына жергілікті жерге жақын орналасқан кәсіпорындар ықпал етеді. Бұл қара және түсті металлургия, көмір және кен өндіру және қайта өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары. Халық шаруашылығының барлық объектілері атмосфераға зиянды заттарды шығарудың қуатты көзі болып табылады. Түркістан облысында атмосфераға жыл сайын 1,5 млн.тоннаға жуық зиянды өнеркәсіп қалдықтары шығарылады.

«Биологиялық түрлерді сақтау мен тиімді пайдаланудың Ұлттық есебінің» (1997 ж.) анықтауынша Түркістан облысы Қазақстанның алты Экологиялық қолайсыз аймағының бірі болып табылады және Қазақстанның экологиялық қауіпті аймақтарына екінші болып кіреді [1].

Экологиялық жағдай бойынша облыс аумағы шартты түрде үш аймаққа бөлсек болады. Экологиялық дағдарыс аймағы: Түркістан, Отырар, Арыс, Шардара, Созақ қалалары. Экологиялық тәуекел аймағы: Кентау қаласы. Экологиялық қалыпты аймақ: Сарыағаш, Леңгір, Жетісай қалалары.

Түркістан облысында экологиялық факторлардың адам денсаулығына ықпал етуі туралы ақпаратты Түркістан мен Кентау қалаларының мысалында қысқаша келтіргіміз келеді. Одан бөлек алдағы кездерде облыстағы экологиялық факторларды анықтау, олардың адам ағзасына қалай ықпал жасайтынын бөліп, нақты көрсету жұмыстың негізі болып табылады.

Түркістан облыстарындағы жер үсті және жер асты суларының негізгі ластаушылары түсті металлургия, мұнай-химия, химия, жеңіл және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары болып табылады. Негізгі ластаушы заттар ауыр металдар, сульфаттар, мұнай өнімдері, азоттың органикалық емес түрлері, фосфаттар және т. б.

Кентау және Түркістан қалалары өңірлерінің медициналық-демографиялық жағдайын сипаттайтын материалдарды талдау өңірдің демографиялық жағдайы нашарлағанын көрсетті [3-7]. Оны Акконыр Жылысбаева мен Раушан Нурдиллаева өздерінің «Краткая характеристика экологической и медико-демографической ситуации туркестанского региона ЮКО» деген мақаласында жақсы көрсетті. Түркістан қаласының тұрғындары арасында туу көрсеткіші 1999-2002 жылдары 1,4 есеге азайды [3], 1000 тұрғынға 22,4 құрады. Сондай-ақ, қала тұрғындарының өлімі 2002 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 1,4 есе өсті. Соңғы он жылда балалар өлімі 1,3 есеге артты, 1000 жаңа туған балаға 29,3 құрады. Бұл көрсеткіш республикалық көрсеткіштен 20,6% - ға, Түркістан облысынан 30,0% - ға жоғары [4]. Бір жасқа дейінгі балалардың өлім-жітімі арасында өлі туу да жоғары орын алады. Бұл көрсеткіш соңғы 10 жылда 2,2 есеге артты, ал 2002 жылы барлық туылған нәрестелердің 11,9% - ын құрады [5].

Кентау қаласының демографиялық жағдайы да осыған ұқсас. Кентау қаласында жаңа туған балалар арасында қандай да бір даму патологиясы бар балалардың саны артты және бұл патологиялар дені сау ата- аналарда, яғни сыртқы ортаның экологиялық факторларынсыз көрінеді. 1997-2002 ж. ж. даму патологиясы бар туған балаларды зерттеу олардың саны жылдан жылға ұлғайып келе жатқанын көрсетті (1997 ж. – 69; 2002ж. - 114), олардың ішінде балалар церебральды сал ауруы (БЦСА) жиі кездеседі (1-кесте).

1-кесте. - Кентау қаласындағы тұқым қуаламайтын аурулардың патологиясы 1998-2003ж.ж.

Оңтүстікке тән тағы бір мәселе - судың сапасы. Түркістан облысының әрбір үшінші тұрғыны суды ашық көздерден немесе тасымалданатын судан ішеді. Ол өзінің табиғи минералды суларымен танымал. Бірақ, өкінішке орай, шалғай жатқан тұрғындардың көпшілігі су сапасына қанағаттана алмайды. Сырдария, Бадам, Келес және т.б. өзендерінің басты су артерияларында жасалған суды бақылау өлшемдерінің нәтижелері барлық өзендер сульфаттармен, нитриттермен, мұнай өнімдерінің қалдықтарымен рұқсат етілген нормадан он есе асып түсе ластанғанын анықтады. Пестицидтерге судың химиялық талдауының нәтижелері орташа жылдық мөлшері рұқсат етілген нормадан 4 есе артық екенін көрсетті. Нәтижесінде, "химия" ұқсас барлық ашық су көздерінде де араласады. Көптеген аудандарда суды зиянды қоспалардан тазартуға арналған қаржы да, техникалық да құралдар да жоқ. Суды бактерицидті жұқтырудан құтыла отырып, жай ғана хлорлайды, содан кейін қолданар алдында мұқият қайнатуды ұсынады. Көптеген кенттерде, суды жер астынан тарту арқылы пайдаланады. Ол енді дерлік "бұлақ"деп саналады. Кеңес уақытында дренаждық су көтеру жүйесі жер асты суларының жоғарғы қабаттарын сору үшін ғана құрылған. Олармен тіпті суарылатын жерлерді суаруға тыйым салған. Қазіргі кезде оны тұрғындау ауыз су ретінде пайдаланып жатыр. Салдарынын түрліше ауруларға шалдығу көбейіп келеді. Осы мәселелерді тиянақты зерттеп, экологияның адам ағзасына әсерін, оның ішінде Түркістан облысындағы аудандарда нақты әсер ететін факторларды анықтау жоспарланып отыр.

Әдебиеттер

1. Состояние окружающей среды Южно-Казахстанской области // Справочное информация, Шымкент, 1999, 11с.
2. Таскулова М.М. Совершенствование механизма управления качеством окружающей среды (на примере Южно-Казахстанской области), Автореф. На соиск. уч ст. к.э.н., Алматы, 2003.
3. K.О.Рысбеков, С.Ш.Шалхаров. Тyркiстан kаласы тyргындары денсаулыгынын медициналык демографиялык көрсеткiштерi. // Х.А.Яссауи атындагы ХКТУ хабаршысы, №2, Түркiстан, 1999, С.49.
4. K.О.Рысбеков. Шагын кала жагдайындагы сәбилер өлiмiнiн ерекшелiктерi. // Х.А.Яссауи атындагы ХКТУ хабаршысы, Түркiстан, №2, 1999, С.44-45.
5. Кумисбава Ж.Н., Дарибаев Ж.Е. Аномалии развития у детей г.Кентау, связанных с влиянием факторов внешней среды.//Вестник МКТУ им.Х.А.Ясави, №2, 1999, С.44-45.