Мақалада Оңтүстік Қазақстан облысында өсетін Artemisia turanica жапырақтары мен гүлдерінің шикізаттарына жүргізілген фармакогностикалық талдау нәтижелері келтірілген. Жүмыс жасау кезінде туран жусанның жер үсті мүшелеріне (гүлдері, сабақтары, жапырақтары) макроскопиялық талдау, сонымен қатар сабақтары мен жапырақтарына микроскопилық талдау жүргізілді.
Кілт сөздер: туран жусаны, дәрілік өсімдік шикізаты, макроскопия, микроскопия, органолептика.
Artemisia turanica өсімдігінің жер үсті бөліктерін Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы Қожатоғай елді мекенінен қыркүйек-қазан айларында гүлдеу кезеңінде жинадық. Зерттелетін өсімдіктің және оларға қоспа ретіндегі жақын түрлердің арасындағы ареалдардың үқсастығына байланысты морфолого-анатомиялық зерттеулердің үлкен маңызы бар. Өсімдік шикізатын талдау үшін оның диагностикалық белгілері қолданылады, мүнда эпидермиальді көрсеткіші маңызды орын алады. Дәрілік шикізаттың өзі екендігін анықтау үшін жапырақ тақтасының эпидермасын диагностикалық мәні бар объект ретінде қарастырдық [1, 2, 3].
Жүмыстың мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысында өсетін Artemisia turanica өсімдігінің өзі екендігін анықтау мақсатында жер үсті бөлігін диагностикалық белгілерін анықтау.
Экспериментальді бөлім.
Материалдар және зерттеу әдістемелері. Шикізаттың сыртқы көрінісін және
микроскопиясын Мемлекеттік Фармакопеяның [4, 5] талаптарына сәйкес жүргіздік. Дайындалған микропрепаратты «MEIJI TECHNO» микроскоптың көмегімен қарап суретке түсірдік (үлкейтілген 7х1,5х4,5; 7х1,5х8; 7х1,5х20; 7х1,5х40). Түсірілген суретті «Adobe Photoshop 7,0» компьютерлік бағдарламасы арқылы өңдедік.
Шикізаттың сыртқы белгілері. Шөлді жерде өсетін жартылай бұта. Сабағы тармақты, төменгі жағы ағаштанып кеткен, биіктігі 20-40 см жоғары. Төменгі сабақ жапырақтары сағақты, қосқауырсынды салалы, ұзындығы 5-6 см, түкті, ортаңғы сабақ жапырақтары отырмалы, біртіндеп қысқарып өлшемі кішірейіп отырады, аздап түкті, жасыл түсті, жоғарғы жапырақтары ұзын қияқты, жәй жапырақтар. Өсімдіктің гүлдеу кезеңінде жоғарғы жапырақтардан басқалары түсіп қалады. Гүлдері үсақ үзындығы 3 мм, ені 1-2 мм, жоғары үшы мен түбі үшкір. Гүлдері түтікше гүл, 3-6-дан, үсақ, қауыздану кезеңінде жалаңаш гүл табанына орналасып гүл орамымен толық жабылып түрады. Иісі өзіне тән, дәмі ащы-татымды.
104
Жапырақтың үстіңгі бетінен қарағанда эпидермис жасушалары анық көрінеді, олар ірі қабырғалары тік немесе аздап майысыңқы, жапырақтың астыңғы жағының эпидермистері қатты айналмалы жасушалардан түрады. Кей жерлерде жасушалар анық көрінетін қалың қабықтан түрады. Жапырақ саңылауларының саны көп, олар домалақ не сопақ болып келеді. Бүларды 3-5-6-дан түратын устьицааралық жасушалар қоршап түрады, бүл жасушалар өз эпидермиялық жасушаларынан формасына қарай ажыратылады. Түктері сирек орналасқан, жәй 3-4 жасушалардан түрады. Түктерінің түп жағы үстіңгі беттен көтеріңкі орналасқан. Жүйке бойына эпидерма жасушалары созылып жатады. Бірақ олардың негіздері көптеген жасушалардан түрады. Олардың жасушалары үлкен емес, биік олар жапырақтың 1/3 бөлігін алып жатыр, ал олар қалақ тәрізді орналасып ірі жасушааралық аэренхима типтес кеңістік түзеді. Жапырақтың шеттерінде көп клеткалы түктер қоршап түр. Сабақтың көлденең кесіндісін аздап үлкейту арқылы түтікті эпидермис, өткізгіш шоқтар, көпжасушалы түктер көрінеді.
Жүргізілген тәжірибелік жүмысты қорытындылай келе, негізгі мына мәселелер анықталды:
- .Туран жусанына морфологиялық сипаттама берілді.
105
- . Туран жусанының жапырағына, сабағына анатомиялық зерттеу жүргізуде диагностикалық белгілері анықталды.