ТҮЙШ
Мақалада гипербариялық облыс орталығының негізін қалаушы Т.О.Орынбаевтың өмірі мен ғылыми еңбегі жайлы деректер келтірілген. Оның еңбегін бағалап үзақ уақыт келер үрпақтың есінде сақтау мақсатында мүрағаттық бөлме, үлгілі медициналық жоғарғы оқу орнының студентіне арнайы «шәкірт ақы» тағайындау және «Орынбаев оқуларын» ашу жөнінде жазылған.
Кілт сөздер: барокамера, гипербариялық оксигенация, институт, медицина.
1933 жылы 1 қыркүйекте Орынбай мен Орынкүл Түрымбетовтер отбасына он екінші болып үл бала дүниеге келді. Бүрынғы балалары түрмай, қайтыс бола бергендіктен оның атын Тұрмахан қойыпты. Өмірдің қуанышы мен қайғысы бір-бірінен оқшауланған емес. Орынбай баласын өз аяғынан тұрғыза алмай, әкелік сөзін айтып үлгермей жатып-ақ 1937 жылғы қанды репрессияның құрбаны болып кете барды. Ал, Түрмахан Орынбайүлы басқа уақытта туылса, тағдыры мүлдем басқаша болар ма еді, оны кім білген. Жазмыш солай болды. Бүл жылдарды басынан өткізбеген кісіге сол уақыттың ауыртпашылығын түсіну қиын да шығар. Оны басынан өткізген, жалғыз анаға сүйеу болған, әкесі «халық жауы» атанған балаға мектеп бітіріп, келешекке үміт арту, ел сеніміне ену қаншалықты ауыр екенін елестетіп көріңіз. Ол 1950 жылы орта мектепті Арыс қаласында бітіріп, Алматы медицина институтына оқуға түсті.
Күндіз оқуда болса, түнде вагондарға жүк тиеді, жүк түсірді. 1956 жылы институтты тәмәмдаған соң Түрмахан аға Арыс ауданының ауруханасына жолдама алды. Өз мақсатына құлшына үмтылған жас маман аз уақыттың ішінде тәжірибелі, әрі қадірлі дәрігер бола бастады. 1959-1961 жылдар аралығында Мәскеу қаласында хирургия бойынша клиникалық ординатураны аяқтап, одан әрі Шымкент қаласының №6 ауруханасында хирургия бөлімшесінің меңгерушісі болды. Күйіктен адам өлімін азайту үшін иттерге виварий жасап эксперимент қойды, науқастарға соның негізінде қан құйып жоғары нәтижеге жетті, осы сала бойынша кандидаттық диссертация қорғады. 1965 жылдары фосфор заводы іске қосылған соң, оның кейбір өнімдерінің адам организіміне теріс әсері анықтала бастады, осы мәселе бойынша ғылыми жұмыс істеуді мақсат түтты. Ол мақсат fl жаңа емдеу жолдарын қарастыру және оны енгізу еді. Міне, осы арада ординатурада оқып жүрген кезінде барокамераны емдеудегі қолданысы туралы шетелдік ғылыми мақаланы үқыпты есінде үстағаны қажеттілікке жарады.
Не керек, дәрігерлер мен инженерлерден құралған оның пікірлес тобы 1973 жылы «Шымкент-МТ» көп орынды ауа-оттегі барокамерасын пайдалануға даярлады. Түрмахан аға ғылыми жүмыстың да үдесінен шығуға талпынып, бірнеше эксперименттің үйтқысы бола білді. Фосфоршылардың денсаулығын түзетуге ат салысты, арымен ортақ тіл тауып, «Арыс-МТ» операциялық-терапиялық барокешенінің жүмысын аяқтап, алғашқы операциясын академик М. Әлиевпен бірге жасады. Бірінші рет біздің елде ауыр науқасы бар екіқабат әйелдер қауіп-қатерсіз барокамера ішінде босанып, кейбіреулеріне «Кесар сызығы» бойынша (1994 жыл) бірнеше операция жасалынды. Облыстағы ана өлімі көрсеткішін төмендету мақсатында арнайы жүктілік кезінде өмірі қауіпті әйелдерге арналған бөлімше ашып, үлкен жетістікке жетті.
1978 жылы жылжымалы транспорттық «Қазақстан- МТ» барокамерасы дүниеге келді. Ол Кеңес Одағы бойынша бірінші болып, Мәскеудегі 1985 жылы өткен денсаулық сақтау саласындағы көрмеде арнайы дипломмен марапатталды және үлгі ретінде сондағы ғылыми-зерттеу институтында қалдырылды. Шымкент барокешенімен толық танысқан Одақтың мықты мамандары қүрылысы басталған орталықты көріп «Біз сізді қолдаймыз» деген шешімге келді. Түрмахан Орынбайүлы Мәскеуден көптеген қолдау көріп, жергілікті басқарушылардың тежеуіне ырық бермеді, бароорталық қүрылысын жандандыра бастады.
Ал енді емдеу, шығармашылық, үйымдастыру жүмыстарының деректеріне назар аударатын болсақ, 1980 жылы барокамералардың қайта конструкциясын
3
шығармашылық бірлесуге 10 келісім-шарт жасау жүмыстары жүргізілді.
Бароорталықта 13 кандидат- тық, 1 докторлық диссертация қорғалды. Осы жүмыстардың барлығына Т.О.Орынбаев жетек- шілік жасады. Ең бастысы, 2003 жылға дейін 48 мыңнан астам науқас ем қабылдап, 5 мыңнан астам операция жасалынды. Сол уақыттан осы кезеңге дейін жыл сайын орта есеппен 5 мыңнан астам баросеанстар жүргізіліп келді.Бароорталықтың қүрамынан «Қазақ Гипрофосфор» және «Өлкелік патология ғылыми- зерттеу институттарынан» арнайы бөлімдер мен секторлар ашылып, созылмалы фосфор қосылысжолын қарастырып отырды. «Арыс-МТ» барокешенін қүруға 47 қүрылыс, ғылыми-зерттеу, жобалау институттары ат салысты. Бүл өзіндік ерекше, көрініс болатын.
ҚР Министрлер Кеңесі- нің күрделі медициналық техника Одақ бойынша төрағасы Н.Ә. Назарбаевпен жаңа Облысқа, қалаға келген бароорталықта (1987 жыл) қүрметті қонақтар мен делегациялар міндетті түрде осы орталықты көріп қайтатын. АН-2 үшағына орналастырған авиациялық барокамерасы облыс орталығынан шалғайда жатқан аудандарға сегіз рет үшып қайтып, мүмкіншілігін дәлелдеді. Өкінішке орай, үшақ өзінің үшу жасау, 1984 жылы барокамералардың модернизациясы және бароорталықтың ашылуы, «Арыс-МТ» барокомплексінің іске қосылуы, 1986 жылы өз күшімен авиациялық барокамераның жобасын жасау, қүрылуы және сынақтың сәтті аяқталуы үлкен жетістік болды. 1987 жылы ҚР Министрлер Кеңесінің төрағасы, қазір Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев бароорталықта болып, өзінің ризашылық пікірін білдіріп, жүмысқа сәттілік тілеп қайтты. 1989 жылы бароцентрдің толық модернизациясы, 1988 жылы газды цистернаның жарылуына байланысты жарақат алушыларға емдік шара қолдану үшін транспорттық барокамера Алматы қаласына шақырылды, 1988 жылы Армениядағы жер сілкінуіне байланысты 2 бірорынды оттегі барокамерасы Ереван қаласына орнатылып, 2 дәрігер қүтқару жүмысына жіберілді. 1989-1991 жылдар ғылыми-техникалық тарымен улануды гипербариялық оксигенациямен емдеу жолының тиімді әдісі қолға алынды. Бароорталықтың қүрылысын жүргізу үшін медицина саласынан қаржы қарастырылмаса да, ол бірнеше өндіріс, қүрылыс және басқа шаруашылық басшыларын жинай отырып, қоғамдық негізде қаржыландыру мерзімін аяқтап, Одақта қалыптасқан экономикалық күйзелістің салдарынан пайдаланудан қалды. Жылжымалы транспорттық «Қазақстан-МТ» барокамерасы Москвадағы Бүкілодақтық халық шаруашылық жетістіктерінің «Денсаулық-85» көрмесіне қатысып, Россияда пайдалану үшін қалдырылды. Әрине, облыстық денсаулық сақтау және атқарушы билік тарапынан бүл жасалынған жүмыстарға қолдау болғаны жақсы әсерін тигізді.
1984 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық Сақтау Министрлігінің №123-ші бүйрығының негізінде гипербариялық оксигенация бойынша республикалық дәрежеде нүсқаушы ғылыми-тәжірибелік орталық мәртебесін бекітті. Республикалық бароорталықтың тәртібі жасалынып, оның міндеттері белгіленді.
Өткен уақыт ішінде бароорталықта маман медицина қызметкерлері мен инженерлік-техникалық қызметкерлерді даярлау бойынша 30-дан астам оқу циклдары өткізілді.Бароорталықтың көмегімен республиканың көптеген емдеу мекемелеріне барокамераларды іске енгізу және жөндеу жүмыстары жүргізіледі.
Т.О.Орынбаев еңбек жолын абыройлы бастап, оны жемісті жүргізгені үшін Ленин орденімен, «Денсаулық сақтау існің үздігі» төс белгісімен, ҚР еңбегі сіңірген дәрігер атағымен марапатталған. Бірнеше жыл халықтың қалаулысы, Шымкент қаласының «Қүрметті азаматы» болды. Тынымысыз адамның жүрегі Н.Ә. Назарбаев сол жылы аянуды білмей, көп қайғы қасіретті көрсе де, бароорталықтың қызметкерлері қуаныш пен махаббатты, сүйіспеншілік пен мен бірге (1987 жыл) достықты сыйдыра білді. Мүндай кездейсоқтық бірінші болған шығар, 2001 жылдың 16 маусым медицина қызметкерлерінің төл мерекесі күні Оңтүстік медицина саласының алыбы Түрмахан Орынбайүлы көз жүмды. Бароорталыққа және қаланың бір көшесіне үстаздың есімі берілді.
Бүгінгі таңда ол кісінің шәкіртері орталықтың жүмысын әрі қарай жүргізуде, оның аманатын орындауда жемісті жолды жалғастырып келеді. Жоғарыда аталған еңбегінің негізінде, тек қана медицина қызметкерлерінің тарихындағы орнына ғана емес, Республика деңгейінде атқарған жалпы қызметі мен Отандық медицинаға қосқан ерең еңбегі үшін орталықтың жанынан Т.О.Орынбаевқа арналған мүрағат бөлме мен Оңтүстік өңіріндегі жоғарғы медициналық оқу орындарында үздік оқитын, бүл салада көпшіліктің назарына іліккен, жалынды өнерпаз студентке ғалымның атындағы «шәкірт ақы» белгілеу уақыты жеткен сияқты.
Жыл сайын бірінші қыркүйек «Білім күніне» орайластырып облыстағы басқа да өмірден озған, ерекше еңбек сіңірген медицина қызметкерлерін еске алу мақсатында «Орынбаев оқулары» атты шара үйымдастырылғаны жөн. Айтылған іс-шаралар келер үрпактың санасына үлкен әсер етіп, медицина майталмандарын үзақ уақыт есте сақтауға өз ықпалын берері сөзсіз.
ӘДЕБИЕТТЕР
- И.Тулеев Ұстаздың аманатын орындау менің азаматтық парызым//«Айғақ» газеті. -2001 ж. - 20 маусым - №23(65). - 2-ші бет.
- И.Тулеев. Барокамера падишасы//«Оңтүстік Қазакстан» газеті. - 2004 ж. - 2 кыркүек -№128(17764). - 6- шы бет.
- М.Койфман. По тропинкам прошлого блуждая. Воспоминания. Москва, 2008. - 352с., илл.
- И.Тулеев. Путь милосердия длиною в жизнь//Республиканская газета «Казахстанская правда». - 2009 - 28 августа. - С.23.