Нәрестелердің өлімін азайту мәселесіне (әдебиеттік шолу)

1 жасқа дейінгі нәрестелер өлімі - бұл демографиялық факторлардың бірі, еліміздің экономикалық және әлеуметтік жағдайының дамуына, білім дәрежесіне мен мәдениетіне, қоршаған ортаның ластануына, қол жетімді медициналық көмекке, материалдық игіліктердің қоғамындағы үлестірілуне тікелей әсер етеді [1,3,8].

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есептеулерінде жыл сайын 5млн- ға жуық нәресте өледі және осы өлімнің 98 пайызы дамыған елдерде болады [21].

1 жасқа дейінгі нәрестелердің өлім деңгейі төмен елдер: Жапония (5%), Швеция (3,3%) ,

Финляндия(3,0%), , басқа Скандинавия елдері (6-7%), АҚШ (10%) [13].

Нәрестелік өлім көрсеткіші (өмірінің алғашқы жылында өлген нәрестелер көрсеткіші жасы 55-ке толған адамдар өлімімен бірдей ) әлеуметтік жағынанда есептеу әдістеріменде 1 жасқа дейінгі нәрестелер өлімінің коэффициенті басқа көрсеткіштерімен қатар халықтың хал-жағдайларында және мәдени деңгейінде маңызды орын алады [11].

Қазіргі заманғы классификация бойынша, өлім себептерін экзогенді және эндогенді деп бөледі. Экзогенді - ағзада табиғи және әлеуметтік ортаның әсерлерімен, эндогенді- онкобиологиялық себептермен, табиғи даму процессімен ағзаның қартаюы немесе тұқым қуалайтын қасиеттерімен шақырылады [5].

Өлімге соқтыратын факторларды К.Ю.Шабуров [17] былай бөледі: 1) эндогенді және экзогенді; 2 ) басқарылатын және басқарылмайтын; 3) спецификалық және спецификалық емес факторлар .

1 жасқа дейінгі нәрестелер өлім көрсеткішінің төмендету шаралары бойынша, мынадай компоненттердің меншікті салмағы жақсаруы тиіс [15,9]: анасының өмірге қабілетсіздігі, жүктіліктің және босанудың патологиялық ағымы, ұрықтың даму ақаулары, өмірмен үйлесімді емес кемістіктер. Осыған байланысты, терең шала туған балалардың күтімі де маңызды орын алады,өйткені шала туған нәретелердің өлімі, жетіліп туылған нәрестелерге қарағанда 2 есе жоғары. Сәтсіз жағдайлардағы 1 жасқа дейінгі өлген нәрестелердің өлімі көбінесе репродуктивті жастағы әйелдердің денсаулығымен байланысты. Іс жүзінде, жүктіліктің 50 пайызы, әйелдерде әр түрлі патологияның қосарланған түрлерімен жүреді яғни: қан аздық ауруы, созылмалы пиелонефрит, жүрек-қантамыр аурулары, жүктіліктің екінші жартысындағы токсикоз, т.с.с. Әйелдің денсаулығы және келешек ұрпақты - жүктілікті жасанды үзуі (аборттар) қоғамға үлкен шығын келтіреді. Шала туылу, өмірнің алғашқы айынан бастап бастаушы қауіп факторы қарауға болады. [1]. Нәресте дүниеге ерте келген сайын оның өмір сүру мүмкіншілігі аз болады және шала туылған нәретелердің өлім себебі 15 есе жоғары болады. Көбінесе шала туған нәрестелер жиірек миға қан құйылудан немесе өкпесінің дұрыс дамымау салдарынан өледі [2].

Мезгілінен бұрын туылу жиілігі тұрақты деңгейде болып, физиологиялық босану саны ұдайы қысқаруда, немесе дәрігерлердің белсенді кірісуінсіз, дәрі-дәрмектерсіз, ерекше әдістемелердің көмегінсіз әйелдер дүниеге сау нәресте әкеле алады.[19]

Неонатальдық өлім себептері әсіресе дамыған елдерде, көптеген мәліметтер сүйенсек үй жағдайларында медициналық қызметкерлердің бақылауынсыз диагностикаланбайтын аурулармен туылады. Дүние жүзі бойынша жаңа туған нәрестелер өлімінің негізгі себептері, инфекция аурулары, асфиксия және шала туылу болып табылады [11].

Қазіргі уақытқа дейін нәрестелер өмірінің алғашқы жылындағы өлімнің негізгі себептері тыныс мүшелерінің, инфекциялы және перинаталды кезеңде болған аурулар, іштен туған ақаулардан өлген [3,12] Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есебі бойынша дамыған елдерде жыл сайын 800 000 нәресте жедел респираторлық инфекциядан өледі, соның ішінде респираторлық инфекциялардан, көбісі пневмониямен, бронхиолитпен немесе ларинготрахеитпен шақырылған. Жаңа туған нәрестелер өлімінің тікелей себептері сепсис, менингит, кіндік маңының қабынуы, неонаталды тырысқақ, пневмония және диарея инфекция нәтижесінде болады. Өлім факторларына қосымша әлеуметтік және медициналық түбірлерде себепші болады.Сонымен қатар , өлім көрсеткішінің максималды саны өмірінің алғашқы жылындағы диарея болып табылады. Диарея көбінесе 6 айдан асқан балаларда кең таралған болсада, жаңа туған нәрестелердің арасында аурушаңдықтыңда, өлімнің де маңызды мәселесі болып қалады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының шамамен бағалауы бойынша жаңа туған нәрестелердің өлімінің 3 пайызы диареядан болатындығы көрсетілген.

Социалды-мәдениетті факторларға кедейлік (тек жеке азаматтар ғана емес, сонымен бірге үкіметтіңде), білімдерінің жоқтығы, әйелдердің төмен әлеуметтік статусы, жыныстық дискриминация, сол елдің мәдениетінің әдет ғұрыптары жатады. Сонымен қатар гигиенаны дұрыс сақтамау, таза су мен санитарлық жағдайдың жоқтығы, жоғары сапалы медициналық көмекке қол жеткізе алмау немесе оның жоқтығы, қажетті көліктің және қажетті дәрі дәрмектің болмауы болып табылады. Медициналық факторларға- инфекциядан жаңа туған нәрестелердің өлімі, анасының денсаулығының нашарлығы, анасының инфекциядан толық емделмеуі, ерте және толық емшек сүтімен тамақтандырмау, шала туылу және туылғандағы төмен салмақты жатқызуға болады. [18] Өлім себептерінің жоғарлауының бірі, соның ішінде аналарының, гигиена бойынша білімдердің жоқтығы, еңбек және тұрмыс-салтының күрделі санитарлық жағдайы және тұрғын-үй жағдайы, халықтың сауаттылығының төмен болуы саналады [5].

Әлеуметтік-экономикалық факторлармен, дәрігердің профессионализмы жоғарылатылып өлімнің 20 пайызын - медициналық шаралармен реттеуге болады деп есептелді. [20]. Өмірінің 1 айынан 1 жасқа дейінгі нәрестелердің өлім дәрежесі сапаға және уақытылы медициналық көмек көрсетуге,сонымен қатар эпидемияға қарсы шараларды ұйымдастырылуына байланысты. Көптеген себептерді - нәрестелерді күту, оның патронажды бақылануы, дер кезінде дәрігерге қаралуы және дәрігерлік жәрдемді дер кезінде көрсетудің нәтижесінде төмендетуге болады [11].

1 жасқа дейінгі нәрестелер өліміне мынадай ықпалдар әсер етеді: әйелдің жасы, денсаулық жағдайы, босану қабілеті, кәсіби зияндықтар, жағымсыз қасиеттер. Ғалымдардың мәліметтері бойынша, қысқа интервалмен (2 жылға дейін) болған жиі босанулар өлмді 2 есе көбейтеді, ең төмен 1 жасқа дейінгі нәрестелер өлімі анасының жасы 20-30 жас шамасында туылған балаларда, ең үлкен өлімі- тұңғыштарында және 6-7 баладан кейін туылғандарда байқалған. Дені сау бала болып 4 ші бала есептелінеді [5].

Никотин тұздары, ауыр металлдардың тұрақты ықпалы, күніне 5 шылымнан шегілсе, іс жүзінде жүктіліктің ағымына, туу және нәресте денсаулығына маңызды әсер етеді. Темекі токсиндері анасының ағзасынан үрыққа ұрыққа 5 секундтан кейін ақ түседі, сосын миға, жүрекке,нәресте бүйрегіне жиналады,осының әсерінен алмасу процессі бұзылады. Кальцидің түзілу қарқыныны төмендеп, сүйектің қалыптасуы баяулайды. Белсене бөлінетін жасушалар үшін қажетті заттардың синтезі бұзылады , витаминдар азаяды, ақуыз алмасуы зардап шегеді. Сондықтан осындай балаларда жүрек көлемінің кішіреюі жиі кездеседі [8].

Көбінесе мынадай асқынулар кездеседі: фетоплацентар жеткіліксіздігі, жүктіліктің төзе алмауы, ерте токсикоздың түріндегі пренаталды кезеңнің патологиясы кездеседі, жаңа туған нәрестелердің ерте неонаталды кезеңінде әртүрлі дәрежедегі гипоксияның көріністері байқалады. Аз салмақпен туылған балалар жиі кездеседі.

Ата-аналардың генеративті жасушаларына және ұрықтың құрсақ ішіндегі дамуына маскүнемдіктің қолайсыз әсері бар екендігі белгілі. Отбасылық маскүнемдікте жиі өлі туылулар, жоспарсыз түсіктер, құрсақ ішілік және постнаталдық дамыының бұзылуы, шала туылу жиі кездеседі. Ішімдік - мидың жақсы дамымауына әкеліп соқтырады. Маскүнемдік синдромның зардаптары уақыт өте келе азаймайды, себебі ол өсуіне кедергі жасайды. Токсикалық әсерлерден кейін нәрестелерде жоғары активтілік, өжеттілік, ұйқының бұзылуы пайда болады. Емізу кезінде нәресте емшекті дұрыс сора алмайды [18].

Дәрігерлік зерттеулер, дүниеге келген нәрестенің дене құрылысының өсіп-жетілуіндегі кемшіліктерін зерттегенде төмендегілергі көңіл аудару қажет: нәрестелердің бет әлпеті, көздің кішкентай саңылаулары, қастың дұрыс орналаспауы, жақтың дұрыс дамымауы құлақ қалқанының төмен орналасуы. Осындай нәрестелерде көбінесе жүрек ақаулары, жыныс мүшесінің ақаулары, буындардың, «волчья пасть», микроцефалия,аз салмақ, бойының кішкентайлығы жиі анықталады. Миға байланысты қимылының дамуы да тоқтайды, оған тән: мінездің іштен туылған деформациясы (есалаңдық ), эпилепсиялық аурулармен жүретін ұстамалар, эмоционалды дамудың артта қалуы [1,2].

Осылай ұйымдастыру жиынтығының арқасында, ҚР-да 1жасқа дейінгі нәресте өлімін азайтуға болады [11].

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Ежедневный мониторинг младенческой смертности в практике семейного врача
2. / А. К. Аяпбекова // Клиническая медицина Казахстана. - 2011. - №3,4. - С. 85-86.
3. Младенческая смертность в Республике Казахстан: проблемы и пути снижения / Т. К. Чувакова // Педиатрия и детская хирургия Казахстана. - 2010. - № 4. - С. 14-16.
4. Комплексная оценка младенческой смертности./ Аманжолова З. Д. // Денсаулық сақтауды дамыту журналы. - 2009. № 4. - С. 51-55.
5. Анализ структуры перинатальной и детской смертности за 5 лет /Б. Ж. Алимбаева .// Медицина. - 2010. - № 10. - С. 8-9.
6. Перинатальные потери. Резервы снижения : руководство / Т. Ю. Пестрикова, Е. А. Юрасова, Т. М. Бутко. - М. // "Литтерра", 2008. - 208 с. : ил. - (Практические руководства)
7. Оценка состояния здоровья детей в зависимости от социально гигиенической характеристики в семьях /Булешов, М. А. // Вестник ЮКГФА. - 2011. № 3. - С. 254-256.
8. Задачи органов здравоохранения по снижению заболеваемости и смертности при бронхолегочной патологии в детском возрасте /Зелинская Д.И. // Педиатрия.- 2000.- № 4. - С.22-25.
9. 8. Причинно-следственный анализ младенческой смертности на современном этапе/ Каюков Р.А. //

Ж. Медицинские науки. -2012. - № 1.С.17-24

1. Реализация программы по снижению материнской и младенческой смертности в республики Казахстан / З. Д. Аманжолова // Вестник ЮКГМА. - 2010. - № 1. - С. 114-117.
2. О роли стратегии интегрированного ведения болезней детского возраста в снижении детской смертности / С. К. Бекмухамбетов // Педиатрия и детская хирургия. - 2012. - №3. - С. 45-47.
3. Социально-демографическое положение детей в РК. Аналитическая записка. Подготовлено для Агенства РК по статистике. Астана, 2009
4. Анализ летальности новорожденных с пороками развития пищеварительного тракта по областной детской клинической больницы за 2009-2010 год / А. Т. Темиркулова, К. И. Избасов, Н. С. Нарходжаев // Вестник ЮКГФА. - 2011. - № 3. - С. 234-236.
5. К вопросу о родовом травматизме и младенческой смертности в службе охраны здоровья матери и ребенка / Г. Т. Байдильбаева [и др.] // Денсаулық сақтауды дамыту журналы. - 2010. - № 1. - С. 40-42.
6. Репродуктивные потери в оценке состояния общественного здоровья / Ш. С. Мухамедгалиева // Актуальные вопросы формирования здорового образа жизни, профилактики заболеваний и укрепления здоровья. - 2012. - № 4. - С. 101-102.
7. Перинатальная смертность в Российской Федерации. Возможные пути ее снижения / О. Г. Фролова [и др.] // Акушерство и гинекология. - 2012. - №6. - С. 47-51.
8. Внутриутробные инфекции с структуре заболеваемости и смертности новорожденных детей / М. Н. Эпова // Вестник ЮКГФА. - 2012. - №1. - С. 231-233.
9. Изучение структуры экстрагенитальных заболеваний - фактора риска развития материнской и перинатальных осложнений / Ш. А. Тастанбекова // ОҚМФА хабаршысы. - 2012. - №2. - С. 243-244.
10. Проблемные вопросы в неонатологии и детская заболеваемость / А. Р. Исламова // ОҚМФА хабаршысы. - 2011. - №6. - С. 62-64.
11. Анализ структуры перинатальной и детской смертности за 5 лет / Б. Ж. Алимбаева [и др.] // Медицина. - 2010. - № 10. - С. 8-9.
12. Социальные аспекты перинатальных потерь / Ш. С. Мухамедгалиева // Актуальные вопросы формирования здорового образа жизни, профилактики заболеваний и укрепления здоровья. - 2012. - № 4. - С. 99-100.
13. Роль факторов роста в формировании синдрома развития плода / К. Ю. Сагамонова [ и др.] // Российский медицинский журнал. - 2008. - № 4. - С. 24-27.