Оңтүстік Қазақстандағы өгем өзені дендрофлорасының тіршілік формалары және экологиясы

ТҮЙІН

Осы мақалада Өгем өзені өсімдіктерінің тіршілік формалары қарастырылған және олардың экологиялық топтарына сипаттама берілген.

Кід сөздері: Өгем өзені, дендрофлора, тіршілік формалары, экология.

Экологиялық фактордың жүздеген жылдар бойындағы әсері және бейімделу реакциялары негізінде өсімдіктердің осы факторларға қарым-қатынасы және олардың сырт пішіні немесе тіршілік формасы қалыптасқан. Т.И.Серебрякова (1978) атап өткендей, бірдей жағдайда әртүрлі түқымдастарға, тіпті класстарға жататын өзара туыстығы жоқ түрлеріде үқсас тіршілік формалары қалыптасады. Осылай қалыптасқан Өгем өзені ағаш өсімдіктерінің тіршілік формасын сараптау үшін И.Г.Серебряковтың (1962), Т.И.Серебрякованың (1978) үсынған жүйелерін басшылыққа алып, зерттеу жүмыстарының қорытындысы бойынша 1-кесте беріліп отыр[1,2,3,4].

1-кесте - Дендрофлораның тіршілік формалары

Бүл кестеде көрсетілгендей дендрофлораның тіршілік формаларын 3 топқа бөліп отырмыз: ағаштар, бүталар, лианалар. Ағаштар - жер бетіндегі бөліктері толық сүректенетін көп жылдық өсімдіктер, қуатты жетілген жеке-дара бір діні болады, оларға Pyrus regelii Rend; Sorbus tianschanica Rupr; Morus alba L; түрлері жатады. Бұталар - жер бетіндегі бөліктері сүректенетін көп жылдық өсімдіктер.Ағаштардан айырмашылығы, ерекше жеке - дара діні болмайды, өзара шамалас бірнеше діні бар, бұтақтануы жер бетіне таяу басталатын сүректі өсімдіктер. Мысалы; Atraphaxis compacta Ledeb; A.seravschanica Pavl; Salix niedzwieckii Goerz; өсімдік түрлері жатады. Үшінші лианалар - сабақтары арқылы өрмелеп, жармасып және шырмалып өсетін өсімдіктер, мысалы; Vitis vinifera L. түрі жатады[5,6,7].

Экологиялық талдаулар өсімдіктердің қоректеніп тіршілік ететін ортасына, ортаның форма түзетін және физиологиялық маңызы бар, бейімделуін тудыра алатын факторларына, яғни ылғалдылыққа, қүрғақтыққа, ыстыққа қатынасына байланысты А.В.Куминованың (I960), Р.В. Каменинаның (1973), В.М.Ханминчунаның (1980), И.М. Красноборовтың (1976), М.С. Байтеновтың (1985), А.С.Ревушкинаның еңбектеріне сүйене отырып, Өгем өзені дендрофлорасының түқымдастарын 2-ші кестеде көрсетілгендей 6 экологиялық топқа бөлдік. Бүл топтарға талдау жасамастан бүрын оларға қысқаша сипаттама бергеніміз жөн.

1. Мезофиттер - орташа ылғалдылық жағдайында тіршілік етуге бейімделген, топырағы бай, жақсы жетілген топырақ өсімдіктері. Олар 37 түрімен жалпы санының 35,6 % қүрайды. Оларға S. Niedzwieckii Goerz, P. usbekistanica Kom, Salix excelsa, Malus sieversii (Ledeb.) M. Roem, Rosa albert Regel жэне т.б.
2. Ксерофиттер - топырақтағы, ауадағы ылғалдылықтың жетіспеуіне бейімделген өсімдіктер. Бүл топқа жататындар: Juniperus sabina L, J. semiglobosa Regel , Atraphaxis laetevirens (Ledeb.) Jaub. Et Spach, A.compacta Ledeb, A. pyrifolia Bunge жэне т.б. Олардың саны 18.
3. Мезоксерофиттер - 1 түрімен уақытша ылғалдың жетіспеуіне бейімделген өсімдіктер. Ол A. petunnikowii Litv. жатады.
4. Психрофиттер - Биік тау жоталарының салқын жэне ылғалы мол топырақты альпі жэне субальпі шалғындықтарының өсімдіктері. Бүл топқа жататындар: L. stenantha Pojark, L. hispida Pall.ex Schult, L. tianschanica Pojark. L. olgae Regel et Schmalh. Олардың жалпы саны 6.
5. Мезопсихрофиттер тобына жататын өсімдіктер негізінен психрофиттер тэрізді биік тау жоталарының ылғалды шалғындықтарынан орман белдеулеріне дейінгі жерлерде кездесетін Pistacia vera L. Euonymus semenovii Regel et Herd. E.koopmannii Lauche. A. negundo L. Rhamnus cathartica L. жэне т.б. Олар 40 түрімен жалпы санының 38,5 % қүрайды.
6. Галофиттер түзды жэне сортаң жерлерде өсетін өсімдіктер. Оларға бүл аймақтағы бір-ак түр жатады: Hulthemia persica (Michx. ex Juss) Bornm.

Сонымен Өгем өзені дендрофлорасын қурайтын түрлердің басым көпшілігі ылғалды, сазды, булақты жерлерге тән болып келеді.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Зайчикова, С. Г. Ботаника [Электронный ресурс] : учебник для фармацевтических училищ и колледжей / С. Г. Зайчикова, Е. И. Барабанов. - Электрон. текстовые дан. (61,3 МБ). - М. : Издательская группа "ГЭОТАР- Медиа", 2011. - 288 с. эл. опт. диск (CD-ROM) : ил. - (Электронный учебник).
2. Ботаника. Анатомия и морфология ратений: учеб. пособие / А. Е. Васильев [и др.]. - М. : Просвещение, 1978. - 478 с. : ил.
3. Черепанова, Н. П. Морфология и размножение грибов: учебное пособие / Н. П. Черепанова ; ЛГУ им. А. А. Жданова. - Л. : Изд - во Ленингр. ун-та , 1981. - 120 с.
4. Федоров, А. А. Атлас по описательной морфологии высших растений. Цветок: атлас / А. А. Федоров, З. Т. Артюшенко. - Л. : Наука, 1975. - 352 с.
5. Культиасов, И. М. Экология растений: учеб. / И. М. Культиасов. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1982. - 384 с.
6. Роль растений в оздоровлении воздушного бассейна городов Казахстана: монография. - Алма-Ата : Наука, 1982. - 115 с.
7. Редкие и изчезающие виды флоры СССР нуждающиеся в охране = Rare and vanishing plants of theussr to be protegted : монография. - 2-е изд., доп. - Л. : Наука. Ленингр. отд-ние, 1981. - 264 с.