ТҮЙІН
Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың «төзімді» тобында канның эритроциттарында жэне сары суындагы орта уытты молекула мөлшері30%-ға жэне 12%-ға, «сезімтал» тобында 100%-га жэне 72%-ға,» өте сезімтал» тобында 2,0 жэне 2,2 есе бақылау тобына қарағанда жоғарылады. Лейкоцитарлық уыттану көрсеткіштері « төзімді» тобында жалпы топтың көрсеткішіне қарағанда 30,8%-ға төмендесе , жэне «өте сезімтал» топында 34% -ға жоғарылайды.
Кілт сөздер: қан қурамындағы уытты заттар,сэулелендору-гаммасы, жануарлар, радиациякөрсеткіштер.
Адам организмінің қоршаған ортаның қолайсыз, жағымсыз эсерлеріне сезімтал болатыны экологиялық генетиканың негізгі міндеттері болып табылады. Адам организмінің ксенобиотиктерге «төзімді» немесе «сезімтал», «өте сезімтал» болуы, оның генетикалық ерекшелігіне байланысты [1]. Сэуле зақымдануының дамуы кезінде шеткі қандағы, қантүзу жэне лимфоидтық тіндердің ертерек өзгеруі маңызды орын алады [2]. Сэулелену жасушаның антигендік сезімталдығының өсіп-өнуіне эсер етеді, сонымен қатар жасушааралық реакция бузылады, ол антиденелердің қурылуына қажет [3]. Радиацияның эсерінен тэжірибелі жануарлардың қанындағы антиоксидантты жүйенің өзгеруі организмнің гамма сеулесіне сезімталдығына байланысты өзгереді [4], бірак қандағы радиоуытты заттардың жағдайы радиацияға сезімталдығына байланысы элі зерттелмеген
Жіті сэулеленген жануарлардың радиацияға сезімтал-дығына байланысты лейкоцитарлы уыттану жэне орты уытты молекулалардың өзгеруін анықтау; Радиацияға сезімталдығын анықтау эдістері: Қан ерітіндісінің бол-мыстық жэне радиация эсер еткеннен кейінгі сынамаларының хемилю-минесцентік қасиеттері ХЛМЦ-01 аспабында анықталды. Организмнің радиа-цияға сезімталдығы радиацияның төзімділік көрсеткіші (РТК) арқылы келесі өрнекпен анықталды:
ХЛ^ ИХЛ АТРТЖ,
ӨБ1 I 1 I 1
ХЛ <ХЛ АТРТЖ
Р I K= ӨБ 2 2 2
3
мундағы: ХЛөзб - өз бетінше хемилюминесценция; ИХЛ - иницирленген хемилю-минесценция; АТРТЖ- асқын тотық радикалдарының түзілу жылдамдығы; 1-болмыстық көрсеткіш; 2- радиациямен эсерленген көрсеткіштер; РТК деңгейі бойынша тэжірибеге алынған егеуқуйрықтар үш топқа бөлінді: РТК мэні =0,94±0,5 шартты белгіге тең деңгейде жануарлар: 1-ші «төзімді» топта олардың ауытқулары 0,7шб ден 1,1 шб-ге дейін орын алды; 2-ші «сезімтал» - РТК мэні ал 0,7-0,5 шартты белгі аралығындағы жануарлар; 3-ші «өте сезімтал» - РТК шб мэні 0,5 шартты белгіден төмендеген жағдайда. Қан қурамындағы орта уытты молекулалардың эритроциттердегі мөлшері [5] қан сары суындағы уытты молекулалардың деңгейі [6] спектрофотометриялық эдісімен зерттелді. Лейкоцитарлық уытты индексі эдісімен зерттелді.
Радиациямен жіті сэулеленген жануарлар қанының лейкоцитарлық уытты көрсеткіші жэне оның қурамындағы уытты заттардың гамма сэулесіне сезімталдығына байланысты өзгеруі 2-кестеде көрсетілген. Радиациямен жіті сэулеленген жануарлардың жалпы тобында лейкоцитарлық уытты көрсеткіші зерттеудің 7-ші тэулігінде бақылау тобына қарағанда 160% -ға өсті, тэжірибенің 14-ші жэне 30-шы тэуліктерінде біртіндеп төмендеп, 7-ші тэулікпен салыстырғанда 14-ші тэулікте 42,3%-ға, 30-шы тэулікте 56,5% -ға кеміді. Радиациямен жіті сэулеленген жануарлардың «өте сезімтал» тобында лейкоцитарлық уытты көрсеткіш тэжірибенің 7-ші тэулігінде жалпы топқа жэне бақылау тобына қарағанда 34,6%-ға жэне 2,5 есеге жоғарылады, зерттеудің 14-ші жэне 30-шы тэуліктерінде сэйкес жалпы топтың көрсеткішіне қарағанда 40% -ға жэне 15% -ға өсті. Гамма сэулесімен жіті сэулеленген жануарлардың «сезімтал» тобында лейкоцитарлы уытты көрсеткіші тэжірибенің 7-ші, 14-ші, 30-шы тэулігінде жалпы топқа қарағанда өзгеріссіз болды, бірақ бақылау тобының көрсеткішімен салыстырғанда зерттеудің 7-ші жэне 14-ші тэуліктерінде сэйкес бақылау топтың көрсеткішіне қарағанда 150%-ға, 40%-ға жоғарылайды, 30-шы тэулікте дэреметтілік өзгеріске ушырамайды.
Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың «төзімді» тобында лейкоцитарлық уытты көрсеткіш тәжірибенің 7-ші тәулігінде жалпы топқа қарағанда 30,8%-ға төмендеді, бірак бақылау тобына қарағанда 40%-ға жоғарылады, зерттеудің 14-ші және 30-шы тәуліктерінде сәйкес жалпы топтың көрсеткішіне қарағанда 33,3%- ға және 10,6% -ға төмендеді( 1-кесте).
1-кесте - Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың лейкоциттердің уытты көрсеткішінің гамма сәулесіне сезімталдығына байланысты өзгеруі
|
Топтар |
Зерттеу уақыты |
||
|
7-тәулік |
14-ші тәулік |
30-шы тәулік |
|
|
ЛУК, шартты бірлік |
|||
|
РЖС (жалпы) |
2,6 ±0,19 р<0,001 |
1,5±0,10 р‹0,01 |
1,13±0,07 р‹0,05 |
|
РЖС- «өте сезімтал» |
3,5±0,14 р<0,001 р1-2<0,05 |
2,1±0,08 р‹0,001 р1-2‹0,05 |
1,3±0,04 р‹0,001 р1-2‹0,05 |
|
РЖС-«сезімтал» |
2,5±0,13 р<0,01, р1-3‹0,01, р2-3‹0,01 |
1,4±0,05 р‹0,01, р1-3‹0,01, р2-3‹0,01 |
1,09±0,03 р‹0,01, р1-3‹0,01, р2-3‹0,01 |
|
РЖС-«төзімді» |
1,8±0,06 р‹0,01, р1-4‹0,01, р3-4‹0,05 |
1,0±0,03 р‹0,01, р1-4‹0,01, р3-4‹0,05 |
1,01±0,03 р‹0,01, р1-4‹0,01, р3-4‹0,05 |
|
Интакты топ |
1,0±0,05 |
||
|
Нүсқама: 1-РЖС радиациямен жіті сәулеленген; 2-р интакты тобымен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; 3-р1 радиациямен жіті сәулеленген тобымен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; 4-рп+п+1 сәйкес топтар. |
|||
Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың жалпы тобында кан сары суындағы орта уытты молекула мөлшері зерттеудің 7-ші тәулігінде бақылау тобына қарағанда 68%-ға өсті, 14-ші және 30-шы тәуліктерінде біртіндеп төмендеді, 7-ші тәулікпен салыстырғанда 14-ші тәулікте 29,3%-ға, 30-шы тәулікте 37,9%-ға азайды, бірақ бақылау тобына қарағанда зерттеудің 14-ші тәулігінде 18,8% -ға жоғарылады. «Өте сезімтал» тобында қан сары суындағы орта уытты молекула мөлшері тәжірибенің 7-ші тәулігінде жалпы топқа және бақылау тобына қара-ғанда 30,9%-ға және 2,2 есеге жоғарылады, зерттеудің 14-ші және 30-шы тәуліктерінде сәйкес жалпы топтың көрсеткішіне қарағанда 18,5%-ға және 9,6%-ға өсті, бірак бақылау тобына қарағанда зерттеудің 7-ші және 14-ші тәулігінде 40,8% -ға және 14,4%-ға жоғарылады.
Г амма сәулесімен жіті сәулеленген жануарлардың «сезімтал» тобында қан сары суындағы орта уытты молекула мөлшері тәжірибенің 7-ші, 14-ші, 30-шы тәулігінде жалпы топқа қарағанда өзгеріссіз болды, бірақ бақылау тобының көрсеткішімен салыстырғанда зерттеудің 7-ші және 14-ші тәуліктерінде сәйкес бақылау топтың көрсеткішіне қарағанда 72%-ға 14%-ға жоғарылады, 30-шы тәулікте дәреметтілік өзгеріске үшырамады. Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың «төзімді» тобында қан сары суындағы орта уытты молекула мөлшері тәжірибенің 7-ші тәулігінде жалпы топқа қарағанда 33,3%-ға төмендеді, бірақ бақылау тобына қарағанда 68%-ға жоғарылады, зерттеудің 14-ші тәулігінде сәйкес жалпы топтың көрсеткішіне қарағанда 14,2%-ға төмендеді (2-кесте)..
Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың жалпы тобының қан эритроциттеріндегі орта уытты молекула мөлшері зерттеудің 7-ші тәулі-гінде бақылау тобына қарағанда екі есеге өсті. Ал тәжірибенің 14-ші және 30-шы тәуліктерінде біртіндеп азайып, 7-ші тәулікпен салыстырғанда 14-ші тәулікте 21,4%-ға, 30-шы тәулікте 35,7%-ға төмендеді, бірақ бақылау тобына қарағанда зерттеудің 14-ші және 30-шы тәулігінде 57,1%- ға және 28,6%-ға жоғарылады. Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың «өте сезімтал» тобында қан эритроциттерінде орта уытты молекула мөлшері тәжірибенің 7-ші тәулігінде жалпы топқа және бақылау тобына қарағанда 28,6%-ға және 2,6 есеге жоғарылады, зерттеудің 14-ші және 30-шы тәуліктерінде сәйкес жалпы топтың көрсеткішіне қарағанда 30%-ға және 22,2%-ға және бақылау тобына қарағанда зерттеудің 7-ші және 14-ші тәулігінде 85,7%-ға және 57,1 %-ға өсті.
2-кесте - Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың қан сарысуындағы орта уытты молекулалардың мөлшерінің гамма сәулесіне сезімталдығына байланысты өзгеруі
|
Топтар |
Зерттеу уақыты |
||
|
7-тәулік |
14-ші тәулік |
30-шы тәулік |
|
|
ОУМ, шарты бірлік/мл |
|||
|
РЖС (жалпы топ) |
0,420±0,03 р<0,001 |
0,297±0,02 р<0,01 |
0,261±0,02 р<0,05 |
|
РЖС- «өте сезімтал» |
0,550±0,01 р<0,001 р1-2<0,05 |
0,352±0,02 р<0,001 р1-2<0,05 |
0,286±0,01 р<0,001 р1-2<0,05 |
|
РЖС- «сезімтал» |
0,430±0,02 р<0,01, р1-3<0,01, р2-3<0,01 |
0,285±0,02 р<0,01, р1-3<0,01, р2-3<0,01 |
0,250±0,01 р<0,01, р1-3<0,01, р2-3<0,01 |
|
РЖС-«төзімді» |
0,280±0,02 р<0,01, р1-4<0,01, р3-4<0,05 |
0,255±0,01 р<0,01, р1-4<0,01, р3-4<0,05 |
0,248±0,02 р<0,01, р1-4<0,01, р3-4<0,05 |
|
Интакты топ |
0,250±0,01 |
||
|
Нүсқама: 1-РЖС радиациямен жіті сәулеленген; 2-р интакты тобымен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; 3-р1 Радиациямен жіті сәулеленген тобымен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; 4-ри+и+1 сәйкес топтар. |
|||
Гамма сәулесімен жіті сәулеленген жануарлардың «сезімтал» тобында қан эритроциттеріндегі орта уытты молекула мөлшері тәжірибенің 7-ші, 14-ші, 30-шы тәулігінде жалпы топқа қарағанда өзгеріссіз болды, бірақ бақылау тобының көрсеткішімен салыстырғанда зерттеудің 7-ші, 14-ші және 30-шы тәуліктерінде сәйкес бацылау топтың көрсеткішіне қарағанда екі есеге, 42,8%-ға және 14,3%-ға жоғарылады.
3-кесте- Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың эритроциттеріндегі орта уытты молекулалардың мөлшерінің гамма сәулесіне сезімталдығына байланысты өзгеруі
|
ЭОУМ, шартты бірлік/мл |
|||
|
РЖС(жалпы топ) |
0,14±0,006 р<0,001 |
0,10±0,005 р<0,01 |
0,09±0,004 р<0,05 |
|
РЖС - «өте сезімтал |
0,18±0,006 р<0,001 р1-2<0,05 |
0,13±0,005 р<0,001 р1-2<0,05 |
0,11±0,004 р<0,001 р1-2<0,05 |
|
РЖС - «сезімтал» |
0,14±0,005 р<0,01, р1-3<0,01, р2-3<0,01 |
0,10±0,006 р<0,01, р1-3<0,01, р2-3<0,01 |
0,08±0,003 р<0,01, р1-3<0,01, р2-3<0,01 |
|
РЖС - «төзімді» |
0,10±0,005 р<0,01, р1-4<0,01, р3-4<0,05 |
0,07±0,003 р<0,01, р1-4<0,01, р3-4<0,05 |
0,07±0,002 р<0,01, р1-4<0,01, р3-4<0,05 |
|
Интактлы топ |
0,07±0,003 |
||
|
Нүсқама: 1-ЭОУМ -эритроциттеріндегі орта уытты молекулалар; 2-РЖС- радиациямен жіті сәулеленген; 3-р интакты тобымен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; 4-р1 радиациямен жіті сәулеленген тобымен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; 5-ри+и+1 сәйкес топтар. |
|||
Радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың «төзімді» тобында қан эритроциттеріндегі орта уытты молекула мөлшері тәжірибенің 7-ші тәулігінде жалпы топқа қарағанда 28,6%-ға төмендеді, бірақ бақылау тобына қарағанда 42,8%-ға ге жоғарылады, зерттеудің 14-ші және 30-шы тәулігінде сәйкес жалпы топтың көрсеткішіне қарағанда 30 және 22,2%-ға кеміді (2-кесте).
Сонымен, ү-сәулесімен жіті сәулеленген жануарлар қанының уытты қасиеті мен қан қүрамындағы орта уытты молекулалардың мөлшерлері организмнің радиацияға сезімталдығына байланысты әртүрлі деңгейде өзгерді. ү-сәулесіне «төзімді» тобында жалпы топтың көрсеткіштерімен салыстырғанда төмендесе, ү-сәулесіне «өте сезімтал» тобында жоғарылады. Радиациялық сәулеленудің әсерінен қанның уытты қасиеті және қан қүрамындағы орта уытты молекулалар мөлшерлерінің жоғарылауы организмде эндоинтоксикациялық синдромының орын алатынын айқындайды.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Генотипический и фенотипический полиморфизм N-ацетилтрансфераз в роли предикторов бронхолегочных заболеваний / О.А.Яковлева[и др.] //Пульмонология.-2003.- №4.-С. 115-120.
- Численность лимфоцитов в основных субпопуляциях и продукция некоторых Ig M- аутоантител у молодых и старых летально облучённых мышей линии СВА / Г.М. Бутенко [и др.]// Иммунология- 1997.- №3. -С. 17 - 21.
- Садырханова Ұ.Ж., Орманова Л.Н. Радиацияға сезімталдығына байла-нысты гамма сәулесімен жіті сэулеленген жануарлар қанының антиоксидантты жүйесінің өзгеруі / Ұ.Ж.Садырханова, Л.Н. Орманова // «XXI ғасырдың жастары және медицина ғылымы» атты жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми-тәжірибелік конференциясының мақалалар жинағы, Шымкент.- 2010. -212-214б.
- Ковалевский А.Н., Нифантьев О.Е. Замечания по скрининговому методу определения молекул средней массы/ А.Н. Ковалевский, О.Е. Нифантьев // Лабораторное дело.-1989. -№10.-С.35-39
- Габриэлян Н.И. Поддубна А.П., Ливицкий Э.Р Средние молекулы и проблема эндогенной интоксикации при критических состояниях различной этиологии / Н.И. Габриэлян, А.П.Поддубна, Э.Р Ливицкий // Анестезиология и реаниматология. - 1987.- №2.-С37-42.
- Фищенко А.Я., Химич С.Д. Определение лейкоцитарного индекса интоксикации при холецистите/ А.Я. Фищенко, С.Д. Химич // Клиническая хирургия - 1989.- №9.-С.68-69.