Ғылыми техникалық прогрестің дамуы мен жер шарында өндірістің жедел өсуі қоршаған ортаның қорғалуын, табиғат мүмкіндіктері мен адам қажеттілігі арасындағы тепе-теңдіктің сақталуын қамтамасыз ету, табиғат пен адам күйін бағалау жөніндегі мәслелерді болашақтың күн тәртібіне қоюда. Жаңа техникаларды, технологиялық тізбектерді, өндірістік кәсіпорындарды, жаңа заттар мен композицияларды жасаумен жүретін адамның техногенді іс-әрекеттері өндірістік және қоршаған ортаны зиянды химиялық заттармен ластаумен сипаталатын теріс жақтарға да толы [1, 5]. Биосфераның (ауа, су, топырақ) экотоскикантармен ластануы олардың өсімдіктер мен жануарлардан алынатын шикізаттарында адам организмінің зат алмасуына, иммундық статусына кері әсерін тигізетіндей мөлшерде жинақталуына себепкер болып отыр. Дүниежүзілік денсаулықсақтау үйымы жасаған халықаралық талаптарына сәйкес тағам өнімдерінде ең алдымен аса назар аударатын адам денсаулығына зиянды сегіз микроэлементтер қатарын сынап, кадмий, қорғасын, күшала, мырыш, мыс, қалайы және темір қүрайды. Олар негізінен куммулятивті әсерлі аса улы заттарға жатады [2, 6].
Токсикалық элементтер адамға қауіпті концентрацяда шикізаттан тағам өнімдеріне түсуі, қажетті технологиялық инструкциялардың бүзылуымен жүретін технологиялық өңделуі процессінде жүруі мүмкін. Токсикалық элементтер өндірістің жеткілікті түрде тазартылмаған қалдықтарымен ауа мен суды ластаушы өнеркәсіп кәсіпорындарына жақын орналасқан аймақтарда кездесуі мүмкін. Тағам өнімдерін өндіру технологиясы кезінде токсикалық элементтер денсаулық сақтау органдарымен рүқсат етілмеген металлдармен шығарылғанда (мыс. консервлеу) кездеседі [5]. Шымкент қаласында өнімдердің сырттан келіп түсуі мен мен ішкі өнімдердің өндірілуі қолдау тауып, оған халық сүранысы да артуда. Олардың адам денсаулығына кері әсерінің алдын алу түрғысында санитарлық эпидемиологиялық қызмет маңызды жүмыстар атқарып келеді. Заманауи талаптарға сай жабдықталған Оңтүстік Қазақстан облыстық санитарлық эпидемиологиялық сараптама орталығы мен оның 12 аудандық және 2 қалалық филиалдары тағам өнімдеріндегі адам денсаулығына зиянды заттардың рүқсат етілген межеден асып кетуін тексеретін үлкен мүмкіндіктерге ие.
Ол ҚР ДСМ мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комиетінің 02.11.2010 жылы №303 бүйрығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің мемлекеттік үйымдары өткізетін зертханалық зерттеулер мен қүрал-саймандық өлшеулердің тіптік номенклатурасына сәйкес барлық зерттеу жүмыстарын орындайтын зертханалармен қамтамасыз етілген. Біздің жүргізген талдама жүмысымыз да осы кәсіпорынның 2005-2010 жылдардағы Шымкент қаласы бойынша тағам өнімдеріндегі, атап айтқанда сүт және сүт өнімдеріне, балық тағамдарына, ет және ет өнімдері, шүжық тағамдары, қүс еттері, жүмыртқа, балық және балық өнімдеріне, нан тоқаш өнімдеріне, үн, жарма, макарондарға, алкогольсіз және алкогольді сусындарға, кондитерлік тағамдарға, қант, крем, минерал суларына, өсімдік майларына, көк-өністер, жеміс-жидектер, консервілерге және өзге де тағамдарға қатысты ауыр металлдарға жүргізген көпжылдық зерттеулері болып отыр. №1 кестеде көрсетілген тағам өнімдеріне эр жылда орта есеппен 8721 рет ауыр металлдарға (қорғасын, кадмий, мырыш, мыс, күшала) зерттеу жүргізілген. Бүл мөлшер мемлекеттік тапсырыстың негізінде жүзеге асырлатын жоспарға сай өлшенген.
1 кесте - Шымкент қаласы бойынша тағам өнімдерінің ауыр металлдарға көпжылдық зерттелу көрсеткіштері
|
Тағамдарға тексерімген ауыр металлдар |
Жылдардағы жүргізілген зерттеулер саны |
|||||
|
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
|
|
Қорғасын |
3352 |
1623 |
1802 |
1791 |
1316 |
1647 |
|
Кадмий |
1277 |
1623 |
1802 |
1558 |
1316 |
1545 |
|
Мырыш |
979 |
1302 |
1455 |
1381 |
982 |
977 |
|
Мыс |
1026 |
1299 |
1532 |
1441 |
1053 |
1347 |
|
Сынап |
392 |
486 |
360 |
365 |
172 |
507 |
|
Күшала |
19 |
435 |
386 |
760 |
173 |
680 |
№1 кестені қорытындылар болсақ, 2008 жылы жалпы зерттелген сүт өнімдерінен қорғасынның РЕК-тен ауытқу үлесі 1,0% қүраса, кадмий 1,2%, мыс 1,8% қүрады. 2010 жылы қорғасын мен кадмийдің рүқсат етілген шектеуден асып кетуі балық өнімдерінен 2,9%, 2006-2008 жылы алкогольдік өнімдерден ауытқу 1,5% қүрады. №2 кестеде ауыз суы мен ащық су көздеріннің ауыр металлдармен ластануында ішінде де қорғасын мен кадмийдің орын алуы көрсетілген. Мүнда 2007 жылы қорғасынға тексерілген 3717 ауыз суы сынамасының 4-і (0,1 %), 2008 жылғы 3556 сынаманың 1-і (0,02 %) РЕКШ-нен ауытқыған. Ауыр металлдарға тексерілген 2006 жылғы 348 сынаманың 4-і (1,1%), 2007 жылғы 2005 сынаманың 9-ы (0,4%), 2008 жылғы 2261 сынаманың (0,5%) РЕК-тен ауытқығаны байқалған.
2 кесте - Шымкент қаласы бойынша ауыз суы мен ашық тоғандарындардың ауыр металлдарға көпжылдық зерттелу көрсеткіштері
|
Тағам өнімдерінің атауы |
Ауыр металлдар |
Жылдардағы жүргізілген зерттеулер саны |
|||||
|
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
||
|
Ауыз суы |
Қорғасын |
0 |
560 |
3717/4 |
3556/1 |
4565 |
3521 |
|
Кадмий |
0 |
260/2 |
1884/8 |
2147/11 |
3172 |
3497 |
|
|
Мырыш |
0 |
560 |
2887 |
3363 |
3494 |
2127 |
|
|
Мыс |
0 |
560 |
3180 |
3987 |
4821 |
3670 |
|
|
Сынап |
0 |
560 |
388 |
1559 |
2181 |
1590 |
|
|
Күшала |
0 |
560 |
1935 |
1993 |
2168 |
2110 |
|
|
Ашық тоғандар |
Қорғасын |
108 |
88 |
121 |
114 |
108 |
141 |
|
Кадмий |
108 |
88/2 |
121/1 |
114/1 |
108 |
141 |
|
|
Мырыш |
108 |
88 |
121 |
114 |
108 |
141 |
|
|
Мыс |
108 |
88 |
121 |
114 |
108 |
141 |
|
№3 кестеде көрсеткендей, 2005 -2010 жылдары Шымкент қаласының топырағындағы ауыр металлдарға тексерілген 2220 сынаманың 256-сы РЕК-нен ауытқып, жалпы көрсеткіші 11,5 % қүрады. Мүнда анықталу жиілігі бойынша кадмий бірінші орында, қорғасын екінші орынды иеленіп отыр.
3 кесте - Шымкент қаласы бойынша топырақтың ауыр металлдарға зерттелуінің көпжылдық көрсеткіштері.
|
Жылдардағы жүргізілген зерттеулер мен РЕК ауытқу саны |
Ораша үлес % |
||||||||||||
|
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
||||||||
|
Қорғасын |
119 /6 |
5,0 |
108 /2 |
1,8 |
101 /14 |
13,8 |
126 /17 |
13,5 |
101 /5 |
4,9 |
90 /2 |
2,2 |
7.8 |
|
Кадмий |
119 /8 |
6,7 |
108 /6 |
5,5 |
101 /34 |
33,6 |
126 /35 |
27,7 |
101 /45 |
44,5 |
90 /56 |
62,2 |
23.6 |
|
Мырыш |
119 /10 |
8,4 |
108 /1 |
0,9 |
101 /12 |
11,8 |
126 /13 |
10,3 |
101 /1 |
1,0 |
90 /18 |
20 |
6.5 |
|
Мыс |
119 /2 |
1,7 |
108 /16 |
14,8 |
101 /15 |
14,8 |
126 /6 |
4,7 |
101 /8 |
7,9 |
90 /9 |
10 |
8.8 |
2005-2010 жылдардың ауыр металлдармен ластану көрсеткішінің орташа көрсеткішімен салыстыратын болсақ, 2010 жылы кадмийдің РЕК-тен ауытқу жиілігі 2,6 есеге, мырыштың ауытқу жиілігі 3,0 есеге артып отыр. №1 сурет.
46
Қорытынды: Сонымен, барлық жүргізілген зерттеулерді талдай келе, үрейлі жағдай топырақтың қүрамынан анықталып отырған кадмийдің үлесіне тиіп отырғаны болды. Кадмий ауыр металлдардың ішіндегі ен улы заттардың қатарына жататындығын, басқа да ауыр металлдар сияқты организмде жинақталуға бейімділігін, тіпті «байланысқан» түрдегі кадмий жылдар бойы организмде жинақталып, денсаулыққа елеулі зиянын тиізетіндігін ескерсек, бүгінгі танда осы бағытта ғылыми зерттеу жүмыстарымен қоса оның зардабының алдын алу шараларын үйымдастыру кезек күттірмейтін мәселе екендігі анық.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Сидоренко Г.И., Захарченко М.П. Донозологическая гигиеническая диагностика в системе «окуружающая среда -здоровье человека» //Сб: Проблемы донозологической гигиенической диагностики. Ленинград, 1989 -С, 5-6.
- Дмитриев М.Т., Казиииа Н.И., Клименко Г.А. Загрязнение почв и растительности тяжелыми металлами. М.: Изд-во МГУ, 1989. 95 с.
- Блинов Б.К., Вертинская Г.К., Малахов С.Г., Махонько Э.П. К вопросу определения фоновых концентраций тяжелых металлов в почве // Материалы Всесоюзного совещания «Опыт и методы экологического мониторинга». Пущино, 1978.-С. 217-221.
- Барышников И.И., Барышников В.И. Тяжелые металлы в окружающей среде проблема экологической токсикологии // Экологическая химия. - 1997. - №6. - С. 102 - 105.
- Габович Р.Д., Припутана Л.С. Гигиенические основы охраны продуктов питания от вредных химических веществ. Киев: Здоровье, 1987. - 248 с.157
- Гильденскнольд Ю.В., Новиков Р.С., Хамидулин Р.С. и др. Тяжелые металлы в окружающей среде и их влияние на организм // Гигиена и санитария. 1992. - №5. - С.6-8.