Мақалада қан мен жанды, иман мен ақылды тоғыстыратын, ақылдың қателігін дұрыстайтын жүрек хақында кеңінен қарастырылды. Жаратушынының бар екенін түсіну — ақылдың міндеті, алайда оны қабылдау-қабылдамау — жүректің міндеті. Имандылық та, күпірлік те жүректен орын алмақ. Жүрек — рухани сырлардың қайнар көзі. Жүрек ақылдың шеңберінен асып, метафизикалық əлемге бойлайтын адам бойындағы ерекше қасиет. Авторлар жүректің танымы, түрлері, сипаттары мен атаулары жəне ислам ғұламаларының жүрек туралы көзқарастарын зерттеді. Адам баласы кеудесіндегі азғындық сезімдерден арылып, мақаламызда қарастыратын кемел сипаттарға ие болып, жаратылысына сай ғұмыр кешуі үшін жүректі таза қалпында сақтап оған ерекше мəн беру керек. Себебі адамды адам қалпында сақтайтын — жүрек. Ислам дүниетанымында жүректің ақылдан үстемдігі, оның рухпен байланысы баяндалды. Сондай-ақ Əбул Қасым Махмұд ибн Ахмед Имад ад-дин əл-Фарабидың (əл-Фариаби) «Халисат ал-хақайқ» трактатындағы жүрек түсінігі негізге алынды.
«Жүрек» сөзін тілдік тұрғыдан қарастыратын болсақ, ол араб тіліндегі «қалб» сөзінің «қ-л-б» түбірінен тарайды. Яғни қалб сөздікте — «аудару», «айналдыру», «ақтару», «теріс аудару» жəне «ауыстыру» деген мағыналарды білдіреді [1; 724].
Кейбір дереккөздерінде жүрек сөзі «бір нəрсенің ішін ақтару, астаң-кестеңін шығару, теріс аудару, бір нəрсені екінші нəрсемен ауыстыру» деген мағыналарда қолданылады.
Құран Кəрімде «қ-л-б» түбірінен тараған кейбір туынды сөздер кездеседі. Олар былай деп келеді: «Олар жүректер күйден күйге еніп, астаң-кестең болатын жəне көздер шарасынан шығатын ауыр күннен қорқады» [2; 24/37-аят];
«Өздеріне һəм өзгелерге зұлымдық қылғандар болса, өздерінің ақырының не боларын, əрі қандай төңкерісті бастан кешіретіндіктерін əлі-ақ біледі» [2; 26/227-аят];
«Жүректері мен көздерін теріс бағытқа бұрып жібереміз» [2; 6/110-аят].
Жалпы жүрекке мұндай атаулардың берілу себебі, оның үнемі құбылмалы, айналмалы жəне дененің материалдық һəм рухани болмыстың өзегін құрағандықтан, осылай аталса керек.
Расында, жүрек өте əлсіз, əрі өте құбылмалы. Бұл шындықты Мұхаммед пайғамбардың «Адамның жүрегі бейне бір шөлде жатқан құстың қауырсыны сияқты, жел оны кейде былай, кейде былай аударып тұрады», — деген хадисінен де кездестіреміз.
Тіл мамандары сопылық əдебиетінде кездесетін «жүрек» сөзін адам яки жануарлардың ағзасындағы қан айналу жүйесінің орталық органын яки қанды артерия жүйесіне айдайтын жəне оның тамырға қайтып оралуын қамтамасыз ететін медицина саласының зерттеу объектісі ретінде қарастырған.
Тасаууф тарихында бірнеше сопылар жүректі «рух» десе, Аристотель секілді философтар жүректі «нафсу-л натиқа» деп түсіндірді [3; 228]. Философтардың қолданған бұл ұғымы Құран Кəрімде «нафсу-л мутмайнна», «руху-л амир» деп келеді. Ал сопылар бұны «жүрек» деп түсіндіреді. Абу Хамид Ғазали: «Жүрек — рухани, көзге көрінбейтін, Алланың ерекше жаратқан жауһары...», — деп жүректің рухани жағын мегзеді [4; 3]. Тағы бір сөзінде: «Жүрек ол — Адамның барлық ағзаларын басқарушы рух» деп түсіндірді [5; 77]. Орта ғасырлық ғалым Əбул Қасым: «Кейбір ғалымдар бұл жүректі рухқа, енді бірі ақылға теңеді. Асылында, ол білетін, түсінетін нəзік болмыс. Ғалымдар оны түсіндіруден əлсіз» деп жүректің нəзік жаратылыс екенін тілге тиек етті.
Олай болса «жүрек» ұғымы екі нəрсеге айтылады. Бірі қан тамырлары арқылы адам ағзасындағы органдар мен тіндерге оттегі, қоректік заттарды жеткізу жəне олардан қажетсіз заттарды (көмірқышқылын, ақуыз қалдықтарын, т.б.) шығару қызметін атқаратын адамның кеуде қуысының сол жағына таман орналасқан бұлшықетті мүше, екіншісі барлық сезімдер мен рухани өмірдің мекені, ойланудың қайнар көзі саналған адам бойындағы рухани жүрек. Осы екі ұғым бір-бірімен тығыз байланысты. Абу Хамид Ғазали бұл жайында былай дейді: «Рухани жүректің материалды жүрекпен байланысы бар. Алайда мұны түсіну көптеген адамдарды таңырқатты. Бұл байланыс арадтың (атрибуттың) денемен, сипаттың сипатталушымен немесе бір жерде отырған адамның сол отырған мекенімен байланысы секілді ме? Жоқ əлде жолаушының кемемен немесе кеме жүргізушісінің кемемен байланысы секілді ме? Көпшілік мұның жауабын таба алмай қиналған. Бұл байланысты таба алмауының екі себебі бар. Біріншісі, мұны түсіндіру мукашафа іліміне қатысты болғандығынан. Екіншісі: бұның ақиқатын түсіндіру, рухтың ақиқатын түсіндіруді қажет етеді. Алайда Пайғамбар (с.а.с.) рух жайлы сөз қозғамағандықтан, басқалардың бұл жайында сөз айтуға құқылары жоқ» [4; 9], яғни, Абу Хамид Ғазали де екі жүректің бір-бірімен байланысы бар. Алайда оны түсінуге қарағанда түсіндіру қиын екенін айтады. Ал Əбул Қасым рухани жүректі материалдық жүректен бөлек қарастырып, тек екеуінің орналасуы жағынан бір екенін айтады. Екі жүрек бір заттың екі беті іспетті, бірінсіз бірі болмайды. Яғни жүрек рухани жəне материалдық болғанымен екеуі бір-бірімен өте тығыз байланысты [6].
Негізінде кеудедегі жүректің адам тəні үшін аса маңызды болғаны секілді, рухани жүректің де адам рухы үшін өте маңызды. Себебі кеудедегі жүректің нашарлауы, тəннің нашарлауына, рухани жүректің бұзылуы рухтың əлсіреуіне алып келіп соғады. Сондықтан екі жүректің міндеті бірдей десек, қателескен болмаймыз. Қызыл еттен жаралған жүрек — адам тəнінің орталығы. Рухани жүрек — адам рухының көзі іспетті. Еттен жаралған жүрек адам денесінің қан айналымын, тынысын реттесе, рухани жүрек адам бойына нұр, даналық беру арқылы рухты азықтандырады. Еттен жаралған жүрек жараланса, ауырып сыздайды, жара асқынса, өледі. Рухани жүректі нəпсі қалаулары (шəһуат, дүниеқұмарлық) науқастандырады, бұл науқас та шектен шықса, рухани жүрек те өледі [7; 46, 47]. Əбул Қасым «өлі жүрек» деп осы рухани жүректі айтқан.
Мысалы, Əбул Қасым «жүрек» тықырыбында Лұқман Хакимнің: «Жүрек төрт нəрседен өледі. Бос сөзден, надандармен жүріп-тұрудан, көп күлкіден, күмəнді нəрселерді жеуден» десе, енді бір жерінде Хаким Асанның: «Өлі жүректің үш белгісі бар: Біріншісі: қандай да бір игі іс істесе одан лəззат алмайды. Екіншісі: қандай да бір күнə жасаса, қорқыныш сезінбейді. Үшіншісі: қандай да бір оқиға көре қалса, одан сабақ алмайды» — деген сөзін келтірген. Егер рухани жүрек өлер болса, онда материалдық жүректің онсыз босқа ғұмыр кешкені. Кейінгі өмірдің жалпы адамзат үшін де, ақыреті үшін де еш пайдасы жоқ. Əрі мұндай өмірдің жануар өмірінен еш айырмашылығы жоқ деген сөз. Əбул Қасым бұл жайында ғалымдардың мынадай сөзін келтірген: «Адамдар жүрегіне қарай үшке бөлінеді. Біріншісі жануарлар секілді. Құранда ол «Олардың түсінбейтін жүректері бар» [2; 7/179–аят] деп келеді. Екіншісі тəндері адамдікі, рухтары шайтани болғандар. Үшіншісі (қияметте) еш көлеңке жоқ кезде Алланың көлеңкесінде тұрғандар» деп өлі жүректі адамдарды хайуанға немесе ішкі жан дүниелері шайтани істерге бейімделгендіктен, шайтани рухқа теңеген. Ал үшінші Алланың разылығына, мейіріміне лайықты болғандар деп рухани жүректері тірі жандарды сипаттаған. Олай болса, Əбул Қасым рухани жүрегі тірі болғанды адам санатына қосса, рухани жүрегі өлгендерді адам деңгейінен төмендеткен. Бұл жайлы Ғазали: «Тəндегі жүрек дəрігерлерге қатысты. Ондай жүрек адамдарда болғаны секілді жануарларда да, тіпті өлілерде де бар. Бір еттің бөлшегі болып саналған бұл жүрек біз үшін аса маңызды емес», — деген [4; 9]. Олай болса, адам баласын хайуани жəне шайтани істерден жоғарылатып, кемел адамдық деңгейге, тіпті періштелік деңгейге — рухани жүрек жетелейді екен. Сондықтан Құран Кəрімде жүрек 132 мəрте түрлі формада кездеседі [7; 28]. Мұның барлығы Ұлы Жаратушының жүрекке ерекше назар салғандығын көрсетсе керек.
Жүрек атаулары
Рухани жүректің өзге де атаулары бар. Араб тілінде «жүрек» сөзіне балама ретінде «бір нəрсенің ортасы, мəйегі» [8; 681] деген мағынаны білдіретін «фуад» сөзі қолданылса, кейде «көкірек, кеуде» мағынасындағы «садр» сөзі қолданылады. Сол секілді жүректің сезімдік жағын, яғни «махаббат, ғашықтық» мағынасын, білдіретін «шиғаф» сөзі жəне жүректегі сезімнің өзгеріп, ауысуына байланысты «ауысу» мағынасындағы «қалб» сөзі қолданылады. Бұл атаулар мен олардың мағыналары жайында Əбул Қасым «Халисату ал-хақайқ» атты еңбегінде: «Мүміннің сыр сақтау жадысы төртеу. Олар: садр, шағаф, Фуад жəне қалб» [6; 270] деген. Аталмыш ұғымдар Құран Кəрімде де кездеседі, олар:
«Садр» — ашу мекені, Құранда «Көкірек сарайын исламға айқара ашқан» [2; 39/22-аят] деп келеді.
«Шиғаф» махаббат, ғашықтық мекені, Құранда «Шын ғашық болып қалыпты» [2; 12/30-аят], — деп келеді. «Шиғаф» деп махабаттың жүрек түбіне жетуіне айтылады.
«Фуад» — көру мекені, Құранда «Оның жүрегі (көргенін) жалғанға шығармады» [2; 53/11-аят] дегенде «фуад» атауы қолданылған.
«Қалб» безендіру, ұнамды ету мекені Құранда «Алайда Алла сендерге иманды сүйгізіп, оны жүректеріңде безендірді» [7; 49/7-аят] дегенде «қалб» сөзі қолданылғанын көреміз [3; 270].
Əрбір атауға ерекше тоқталып өтер болсақ, «садр» қазақ тілінде «кеуде» деп аударылады. Құранда жекеше жəне көпше түрде қырықтан астам жерде кездесетін «садр» сөзі бір нəрсенің ең алды, ең жоғарғы жақ жəне кеуде деген мағыналарда қолданылған. Адамның көңілсіздікке ұшырауы, рухының тарылуы немесе көңілі көтеріліп қуануы, ашылуы жүректе (қалбта) емес, осы көкіректе болады. Қысылу, көңілсіздікке ұшырау көкіректе болатындығы жайлы Құранда жиі кездеседі [қараңыз: «Хижр» сүресі, 97-аят]. Оның басты себебі де имансыздық. Сондықтан Əбул Қасым «көкірек» сөзін көбіне исламды қабылдау мен күпірлікті таңдау мəселесінде жиі қолданған. Күпірліктің қараңғылық, ал иманның нұр екенін айта отырып, Құрандағы: «Кімде кім көкірек сарайын исламға айқара ашса, ол Алланың нұрына бөленгені», деген «Зүмəр» сүресінің 22-аятын мысал еткен. Демек, көкірек иманға, исламға ашылса, Алланың нұры орнықса, рахатқа, қуанышқа бөленеді. Күпірлікке ашылса, тарлық пен қиыншылықта болады. Бұл жайында Құранда былай делінген: «Алла кімді тура жолға салғысы келсе, оның көкірегін исламға айқара ашады. Ал кімді адастырғысы келсе, оның көкірегін бейне бір көкке көтеріліп бара жатқанай қысып, көңілін тым тар етіп, құлазытып қояды» [2; 6/125-аят] деген. Бұл аяттың соңында Алла Тағала имансыз, адасқан адамның көңілі тарылып мұң басатынын айтса, иман көкірекке кеңдік, тыныштық, рахат əкеледі деген.
Хаким Тирмизи «садр» — жүректің сырты, тіпті жүректің бастауы. Əрі ол уəсуəсə, тəкаппарлық, кек, ыза жəне шəһəуи сезімдердің орталығы. Кейде кеңейіп, кейде тарылатын, иман нұры мен ілім сақталатын мекен деп түсіндіреді [9; 35, 36].
Расында да ыза, кек, жаман ой, қызғаныш секілді жаман сезімдердің мекені ол — кеуде. Құранда: «Адамдардың көкірегіне уəсуəсə салатын» [2; 114/5-аят] шайтанның жаман ой салатын мекенін кеуде деп көрсеткен. Əбул Қасым осы кеудеге орныққан жаман сезімдерден арылған адам ғана өзгелерге жақсылық жасай алатынын алға тартып, Махфуз ибн Махмудтың: «Адамдарға ең көп жақсылық жасайтын адам ол көкірегі таза, барша жамандықтан ада болған адам» деген сөзін дəлел келтіреді. Жақсылықты жақсы көру жəне оны жасау осы көкіректегі жаман пиғылдардан (ыза, кек, қызғаныш) арылу иман арқылы болмақ.
«Шиғаф»деп жүректің сыртқы қабатына айтылады. Əбул Қасым бұл сөзді «махаббаттың жүрек түбіне жетуі» деп түсіндіреді. Яғни, бұл жерде шиғаф деп жүректегі Аллаға деген махаббат, ғашықтық сезімдерін меңзеп отыр. Осылайша жүректегі Аллаға деген махаббат жайлы бірқатар ғалымдардың сөздерін келтіреді. Мысалы, тасаууф ғалымдары: «Махаббат ол — жүректің Алланы қалауы жəне Алланың құзырындағыны қалауы», — десе, Лұқман Хаким: «Махаббат ол — жақсы көрген ұлы зат үшін өмірін құрбан ету», — деген. Енді бір ғалымдар: «Алла, сүйген құлдарының жүректеріне махаббат қояды. Ол махаббат жүректеріндегі барлық жаман ойлар мен пасық ниеттерді жоқ етеді», — дейді. Əбул Қасымның бұл мысалдарынан жүрек — махаббат, ғашықтық мекені. Осы махаббат пен ғашықтық Аллаға бағытталғанда ғана жүрек нұрланып, рахатқа бөленетінін түсінеміз.
«Фуад» сөзін Əбул Қасым: «Фуад» сөзі «файда» (ауд.: пайда) сөзінен алынған», — дейді. Ал Хаким Тирмизи (қ.б 320 һ): «Фуад ол«файда» сөзінен өрбіген. Өйткені пенде Алланы көру арқылы Аллаға деген махаббаты пайда болады. Сонымен қатар фуадымен (жүрегімен) Алланы көруден лəззат алады. Пенде үшін осы ең үлкен пайда» [9; 54], — дейді. Сондықтан Əбул Қасым фуадты адамның көру, тамашалау мекені ретінде түсіндіреді. Жоғарыда Əбул Қасым Құранның:
«Оның жүрегі (көргенін) жалғанға шығармады» деген аятындағы фуадпен (жүрекпен) көру деп айтты. Алайда əрбір фуад Алланы көре алмайды. Өйткені осы дүниеде Алланы көзбен немесе жүрекпен көру мүмкін еместігі жайлы сопылар тарапынан бір ауыздан келісім бар [10; 74]. Жалпы сопылықта Алланы көруге «руйят», «мушаһада» сөздерін қолданады. Бұл жердегі айтылып отырған көру фаудтың өзімен емес ондағы иман нұрымен, «айнал иақин» деңгейімен көруді меңзеп отыр. Өйткені Əбул Қасым «мушаһада» (тамашалау) тақырыбында мына əңгімемен түсіндірген:
«Күндердің күнінде біреу Алиден (р.а.): «Сен көргеніңе құлшылық етесің бе жоқ көрмегеніңе ме?» — деп сұрайды. Сонда Али (р.а.): «Мен көргеніме құлшылық етемін, бірақ көзбен емес жүректегі иман қуатымен» деп жауап береді. Осы тақырыпта Лұқман Хаким: «Мушаһада дегеніміз — жүректегі иақин көзімен мақсат етілгенді көру» деген. Бұл жерде де иманның дəрежесі «айнал иақин» арқылы Алланы көруге болатынын айтып отыр. Əбу Сирож Туси «Жүрекпен көремін деп, шектен шыққандар» деген тақырыбында да: «Фуадпен көру — иманмен», яғни иақин ақиқатымен болатынын айтады. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Алланы көріп тұрғандай құлшылық жаса. Сен оны көрмесең де, Ол сені көріп тұр», — деп иманын арттырып, иақин дəрежесіне жетуге шақырған [11; 446–464].
Олай болса пенде Алланы жүрегіндегі иман қуатымен «айнал иақин»дəрежесімен көргендей кəміл иманға қол жеткізеді. Əбул Қасым бұл мəселені өзінің «жүрек» деп аталатын бабында:
Арифтердің (ақиқатты таныған сопылар) жүректерінде көздер бар, Олар өзгелердің көре алмағандарын көре алады, — деген өлең шумағымен сөзді түйіндеген.
«Қалб» сөзін Əбул Қасым «тақаллуб», яғни, əрдайым ауысып, өзгеріп тұратын деген мағынада түсіндіріп, мынадай дəлел келтіреді: «Абдуллаһ ибн Омар Пайғамбарымыздың (с.а.с.): «Шын мəнінде адам баласының жүректері Рахманның екі саусағының арасында бір жүрек секілді. Ол қалағанынша өзгерте алады», — дегенін естіген. Əбу Убайда ибн Жарраһ Пайғамбарымыздың (с.а.с.):
«Адам баласының жүрегі құстың жүрегіндей, күніне жеті мəрте өзгереді», — дегенін жеткізген. Олай болса жүрек көптеген сезімдердің орталығы болғандықтан, сезімдер жиі өзгеріп тұрады. Мұндай хəлдерді Əбул Қасымның «халисатул хақайқ» еңбегінен көптеп кездестіруге болады. Əбул Қасым «жүрек» бабында «Жүрек бір қалта секілді. Егер оған иман толса, одан мейірімділік, олардың істеріне мəн беру, жəрдем беру көрінеді. Егер оған нифақ (екіжүзділік) толса, одан кек, қызғаныш, жек көру, алдау, тəкəппарлық көрінеді» деген. Яғни бір жүректің бойында имандылық басым болса, мейірімділік, ал мұнапықтық басым болса, жек көрулік сезімдер пайда болады. Жүрек осы екі хəл арасында өзгеріп отырады деген сөз.
Сопы ғалымдар былай дейді: «Жүрек екі түрлі болады. Ауру жүрек, сау жүрек. Ауру жүрек — дұшпанның жүрегі. Құранда «олардың жүректерінде ауру бар» деп келеді. Сау жүрек Алланың сүйген пендесінде болады. Ол жайлы Құранда: «Раббысына аман-сау жүрекпен келгенде» деген. Олай болса, жүрек науқастық пен саулық, дұшпандық пен достық арасында өзгеріп тұрады.
«Тəфаккур» (терең ой) тақырыбында Лұқман Хаким: «Тəфаккур жасау жүректі нұрландырады. Тəфаккур арқылы жақсыны да жаманды да, пайданы да зиянды да көреді. Тəфаккуры жоқ жүрек қараңғылықта тұншыққан жүрекпен тең» десе, енді бір жерінде: «тəфаккур — ғапылдық пен надандыққа қарсы қорған» деп жүрек жаратылысқа ой салу, тəфаккур жасау арқылы нұрға бөленсе, ойланбау, ғапылдыққа салыну арқылы қараңғылыққа булығады. Осылайша екі хəлдің арасында өзгеріп отырады.
Əбул Қасым «дүние» тақырыбында былай дейді: «Алла тағала Мұсаға былай деп аян берді:
«Жүрегіңде дүние құмарлық болмағанда ғана менің махаббатым жүрегіңе орнығады» деген. Осылайша жүрек дүниені яки Алланы жақсы көру арасында өзгеріп отырады.
Қорыта келгенде кеудеге қарағанда жүрек маңызды орын алады. Кеуде оның қорғаны іспетті. Ал «фуад» жүректің өзегі болғандықтан, Алланы таныту, білдіру жəне көру мекені қызметін атқарады. «Шағаф» — жүректің жалпы махаббат, ғашықтық сезімдерінің орталығы. Олай болса, жүректің өзі бірнеше қызметті атқаратын рухани жаратылыс. Оны тек бір қырынан ғана тану жеткіліксіз.
Жүректің танымдық қасиеті
Жүрек — қан мен жанды, иман мен ақылды тоғыстырады, ақылдың қателігін дұрыстайды. Ақыл шегіне жеткенде жүрек ақылдың орнын басып, шексіздікке жалғасады. Мəулана Жалаладдин Руми секілді көптеген сопылар Жəбірейіл періштені «ақлул əууəл» (алғашқы ақыл) деп атаған. Жəбірейіл періште миғраж оқиғасында рухани əлемнің бір деңгейіне жеткен кезде «Бұдан ары мен бара алмаймын» деген болатын. Ал жүрек көзі тереңге бойлаған Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) жалғыз өзі одан ары қарай жолын жалғастырып, Алланың құзырына көтерілді. Рухани жүрек кейде бес сезім мүшесі арқылы осы əлемге қатысты мəліметтерді білсе, кейде сезімді қажет етпестен мəлəкут əлеміне бойлай жөнеледі. Бұған дəлел ретінде Əбул Қасым Пайғамбарымыздың (с.а.с.): «Егер шайтандар адам баласының жүрегіне бөгет жасамағанда, олар жүректерімен мəлəкут əлеміне зер сала алатын еді» деген сөзін келтіреді. Əбул Қасымның бұл хадисті таңдауының себебі де Ғазалидан əсерленуінен болса керек. Өйткені Абу Хамид Ғазали да жүректің білім алуына шайтанның азғыруы бөгет болады, оны жою үшін Алланы зікір ету керектігін алға тартып: «Жүректің перделері ашылса адам, тағдыр кітапшасындағы мəліметтерді біледі» деп айтқан [2; 33, 34]. Еуропалық ғалым Паскаль жүрек функциясының шексіздігін мойындап: «Жүрек, геометрикалық нəрселерді түсінумен қоса, шексіздікті түсіне алатын қабілеттің атауы» [12; 268] деген болатын. Адамның ақылы бес сезім ағзаларымен қабылдаған мəліметтерді түсінеді. Ал жүрек — физикалық заттардың артындағы шексіз метафизикалық мəселелерді білетін қабілеттің орталығы. Жүрек, ақыл мен бес сезім ағзаларының аса алмаған белестерінен асып иманды, мағрифатты, өз бойына қабылдайды [13; 232]. Əбул Қасым:
«Жүрек — ол нақышталған тақтай. Нақыштары — ақыл, мағрифат, иман, иақин», — деген. Олай болса, жүрек – басшы, ақыл, мағрифат, иман жəне иақин ақиқаттары жүректі безендіруші сипаттар. Алайда адам баласына белгілі бір деңгейге жетелейтін ақылды, жүректен жоғары санайтындар жиі кездеседі. Олар ақылға аса мəн беріп рационализм шырмауынан шыға алмағандар. Ислам философиясында адам санасының таным мəселесінде жаңылысудан арылып, күмəнсіздік, нақтылық хəліне жетуін «йақин», яғни, айқын таным дейді. Айқын танымда күмəндануға орын жоқ. Йақин немесе айқын таным — ойлау, теориялар, идея арқылы жасалған ғылымға қарама-қайшы, өйткені айқын танымда күмəн, күдік болмайды. Ал теориялық, идеялық ойлау жүйелері ешқашан күдіктен арылған емес. Ал айқын танымда күмəн, кемшілік жоқ. Сондықтан бүгінгі философияда «айқын таным» деп, сананың моральдық тіршілікте əр түрлі күмəнданудан ада болуды айтады. Бірақ бұл айқын таным дəлел арқылы емес, жүректегі иман нұры (қуаты) арқылы игерілетін таным. Бұл жайлы С.Нұрмұратов бір сөзінде: «...ақыл — көбінесе күмəнданумен болады, ол «адамға тиімді-тиімсіз, пайдалы-пайдасыз» деген бағалау жүйесін ұсынады. Ақыл сенуді білмейді. Ақыл салыстырады, сараптайды, өлшейді, сыртқы құрылысын анықтайды, бірақ мəнге жете алмайды. Сондықтан сопылық дəстүр бойынша өмірде адамды қателестірмейтін негізгі күш жүректен шыққан сенім» [14; 96] деген болатын. Сол секілді Паскаль: «Дінде тек ақылды қолдану жеткіліксіз...» [15; 86, 87] десе, атақты жазушы Толстой: «...Барлық нəрсені жүрек арқылы үйрендім» дейді [16; 54]. Бұл айтылғандардан түсінетініміз жүректегі мəліметтің нақты болатындығы əрі жүрек негізгі илһəм көзі саналуында. Адамның иманды болуы да осы жүрегіндегі сеніміне байланысты. Иман концептісі — ең баста жүректе қалыптасатын əрі онда орнығып сезілетін нəрсе. Матуриди ақидасын ұстанушы Əбул Қасым иманға анықтама бергенде: «Иман — жүрекпен растап, тілмен айту», — деп, иманның мекенін жүрек деп құптаған. Сондықтан имандағы ең басты нəрсе — жүректің мақұлдауы. Ислам тасаууфында: Өлі жүрек, науқас жүрек, ғапыл жүрек, зікір етуші жүрек жəне ояу жүрек деп жүректегі сенімге қарай жүректің бес түрін атап көрсетеді. Өлі жүрек деп — Аллаға сенбеген, науқас жүрек деп сенімінде күмəні бар, ғапыл жүрек деп — Аллаға сенсе де, кейде сенгендігін ұмытатын, зікір етуші жүрек деп — Алланы еске алушы жүректі, ояу жүрек деп — Аллаға толық иман келтірген жүректі айтады. Бұл айтылғандардан байқайтынымыз, танымға, иманға, сенімге байланысты жүрек атауларының өзгеретіндігі. Алланы мойындап, толық қабылдаған жүректі ояу жүрек деп атаған. Əбу əл-Қасым: «Барлық ақылы жоқ жүрек — өлі жүрек. Ол жүректер жануарлардың жүректеріндей», — деп, ақыл жүгіртпеуді өлі жүрекке, тіпті, ақылсыз хайуанның жүрегіне теңеген. Олай болса, иман — ақылға, ақыл иесіне тəн ұғым. Өйткені жүрекке иманды қоятын арадағы дəнекер ол ақыл. Алланың бар һəм бір екендігін, бүкіл əлемнің жаратылуындағы сыр ақыл арқылы танылады. Сондықтан ойланбайтын, зер салмайтын, жаратылыстың мақсатын түсінуге тырыспайтын ақылсыз жүректі пайдасыз санаған. Мысалы, «Хаж» сүресінің 46-аятында: «...Олардың ақыл жүгіртпейтін жүректері бар...» деп, жүректі — «ойланбайтын ақыл» сипатында түсіндірсе, «Қаф» сүресінің 37-аятында:
«Расында бұл үгіт-насихат, жүрегі барға пайда береді» делінеді. Осы аяттағы «жүрек» сөзінің мағынасын көптеген тəпсірші ғалымдар «ақыл» деп түсіндірген. Құран Кəрімде «жүрек» сөзі 132 рет қайталанғанымен, барлығы дерлік ақыл мағынасында қолданылған. Сондықтан Əбул Қасым: «жүрек» тақырыбында: «Жүрек — ол ақыл» деп жүректің ақылмен байланысын айтса [17; 241], енді бір жерінде «Ақыл — жүрекке қойылған нұр, жүрек осы нұр арқылы жаратылыстың ақиқатын түсінуге қабілетті болады»; «...жүрек ғайып нəрселерді арадағы дəнекермен, материалдық заттарды көру арқылы біледі...» [6; 270] деп жүрек пен ақылдың тығыз байланысын түсіндірген. Ал орыс ғалымы Александр Клизовский (1847–1942) болса, жүрек пен ақылдың бір-біріне мұқтаждығын түсіндіріп: «Жүрек нұрымен нұрланбаған ақыл, ақылмен сүйемелденбеген жүрек — жек көрінішті халде. Барлық нəрседе тепе-теңдік болуы керек. Теңдік жəне адам бойындағы барлық қабілеттер мен сезімдердің үйлесімді болуы өркениеттің негізгі мақсаты болып табылады. Заманымыздағы күйзеліс пен қайғылы жағдайдың болуы да осы ақыл мен жүректің бірікпеуінен», — деген [18; 71].
Олай болса, Алланың бар екенін түсіну ақылдың міндеті, алайда оны қабылдау-қабылдамау жүректің міндеті. Имандылық та, күпірлік те жүректен орын алмақ. Жүрек — рухани сырлардың қайнар көзі. Жүрек ақылдың шеңберінен асып, метафизикалық əлемге бойлайтын адам бойындағы ерекше қасиет.
Жүректің сипаттары
Əбул Қасым жүректе төрт сипат болатындығын айтады. Оларды Луқман Хакимнің мына сөзімен түсіндіреді. «Жүрекке мына төрт сипат жиналған. Олар: жыртқыш аңның сипаты, жануардың сипаты, шайтани сипат, Раббани сипат. Жыртқыштың сипаты: ашу, жауластық, біреуді азаптау, мүлкін тартып алу, зұлымдық көрсету. Хайуандық сипат: шəһуат, қомағайлық жəне т.б. Шайтани сипат: қулық, айла, азғыру, жалған сөйлеу, біреуге зиянын тигізу. Раббани сипат: мейірімділік, қайырымдылық, жұмсақтық, жақсылық жəне игі іс». Қай сипат басым түссе, адам сол сипатқа ие болады. Жүректің осы төрт сипатын бейнелеп түсіндіруге тырысқан Абу Хамид Ғазали «Ихия» еңбегінде былай дейді: «Адамның жүрегінде Раббани, шайтани, жыртқыштық, хайуандық сипаттар бар. Бұлар адамның сыртқы терісі секілді. Шошқа, ит, шайтан, данагөй болып түрленіп көрінеді. Шошқа — шəһуаттың белгісі; Ит — жыртқыштықтың, ашудың белгісі; Шайтан — шошқаның шəһуатын, иттің ашуын қоздырушы; ал Данагөй — ақыл, яғни ол шайтанның айла-қулығын тоқтатушы» [19; 1357]. Егер жүрек хайуандық, шайтани сипаттардан арылса, адамның шынайы ниетіне қарай, бойына Раббани сипат қалыптасады.
Жүрек неден қатты əсерленсе, соған қарай бейімделеді. Жəне сол үшін барлық сезімін қолданады. Кейде сезім ақылға басым түсіп, оны ақылмен тоқтату мүмкін болмай жатады. Өйткені ниет пен қалаудың мекені болған жүрек адам ағзасының, бүкіл денесін басқарады. Əбул Қасым:
«Жүрек үш нəрсеге байланады. Дүниеге байланады, ақыретке байланады, Аллаға байланады», — дей келе, бұл сөзін Сəһл ибн Абдуллаһтың: «Алла ниеттің құбыласы, ниет жүректің құбыласы, жүрек дененің құбыласы, дене ағзалардың құбыласы, ағзалар дүниенің құбыласы» деген сөзімен толықтырады. Бұл сөздерден адам баласының жүрегі ниетіне қарай өзгеріп отырады. Егер пенденің ниеті дүние болса, жүрек дүниеге байланады. Ал ниеті ақырет болса, жүрек ақыретке байланады. Осы аталмыш жүрекке жеке-жеке тоқталайық.
Дүниеге байланған жүрек
Дүниеге байланған жүрек түрлі сезімдерден айырылып, қаталдыққа, қатыгездікке бой алдырып кететіндіктен, оны өлі жүрек санаған. Бұл жүрек дүниені ақыреттен де, Алладан да артық жақсы көретін болады. Бұл жайында Əбул Қасым ғалымдардың мынадай сөздерін келтірген: «Жүректің өлімінен сақ болыңдар» дегенде біреулер «жүрек неден өледі?» деп сұрайды. Сонда: «дүниеге тоймастықтан», «дүниеге тоймастық жүректі бауыздайтын қанжар іспетті» деп айтылған», — дейді. Дүние, байлық адамды алдап арбайтын қызыл түлкі іспетті. Оны қанша қусаң да жеткізбейді. Осылайша ақырет өмірі мен Алланы ұмыттырады. Оны емдеудің шарасы ретінде Əбул Қасым мынаны ұсынады: «Жүректі дұрыстаудың жолы: ашығу, түнде тұрып намаз оқу, азанда жалбарынып Алладан дұға тілеу» десе, басқа жерде жүректі өлтіретін ғапылдық екенін атап өтеді. Ойлану, тəфаккур жасау осы ғапылдықтан құтылудың жолы деп Лұқман Хакимның: «Тəфаккур ол жүректің шамшырағы, онымен жүрек жақсыны да жаманды да, пайданы да зиянды да көреді. Барлық ойланбайтын жүрек, қараңғылық шырмауында», — деген сөзін келтірген. Өйткені жүрек ойланумен, ақыл жүгіртумен, Алланың жаратылысы жайлы тəфаккур жасаумен нұрланады. Олай болса, жүрек дүниенің шырмауынан ойлану, тəфаккур жасау, ақыл жүгірту, түнде тұрып намаз оқу, ораза тұту арқылы болмақ.
Ақыретке байланған жүрек
Бұл жүректі жақсы əрі сау жүрек деп санайды. Алдынғы жүрекке қарағанда, жұмсақтық пен мейірімділік басым. Ақырет азығы саналған құлшылықтарға мəн береді. Бұл жүрек туралы Əбул Қасым былай дейді: «Мына тоғыз сипат жүректі жібітеді: Құран оқу, түнгі намаз, жетімнің басынан сипау, науқасты зиярат ету, жаназаға еру, қабірлерді зиярат ету, қайтыс болғандарды еске алу, ақыретті жиі еске алатындармен бірге отыру, кедейлермен сəлемдесу». Олай болса, бұл амалдар ақыретін ойлаған адам үшін жасалуы керек болған ғибадаттар.
Аллаға байланған жүрек
Аллаға құштар болған жүрек. Əбул Қасым «шауқ» тақырыбында Рабианың мына сөзін келтіреді:
«Аллаға ант етейін, мен тозақтан қорыққандықтан яки жəннатты қалағандықтан, құлшылық етпеймін. Мен Аллаға деген махаббат, құштарлығым үшін құлшылық етемін», — дейді. Мұнда тек Алламен бір болуға құштар болған жүрек туралы айтылады.
Олай болса, жүрек түрлі сипатта болады. Жүрек хайуандық, жыртқыштық, шайтани сипаттарда болу арқылы өлі жүрекке айналады. Ал Аллаға, ақыретке байлану арқылы жанды, тірі жүрекке айналады. Ал тірі жүректің азығы — намаз, ораза жəне тəфаккур.
Сөз соңында жүрек — Алланың ерекше жаратқан жаратылысы. Оны түсінудің немесе түсіндірудің шегі жоқ. Өйткені жүрек шексіз. Жүрек тазалықты қажет етеді. Ол кейде шайтани азғыруларға ұшырайтын «судур» болса, кейде жақсыдан жаманға, иманнан күпірлікке ауысатын «қалб» болады. Тақуалықпен тазарып, иман күші нығайса, Алланың дидарын көретіндей «фуадқа» айналып, Аллаға деген ғашықтық пен махабат осы жүректе орын алады.
Олай болса, түпкі жаратылысы кемел болған адам баласы жəне оның кеудесіндегі жүрегі барынша азғындық сезімдерден арылып, аталмыш кемел сипаттарға ие болып, жаратылысына сай ғұмыр кешуі үшін — жүректі таза қалпында сақтап оған ерекше мəн беру керек. Себебі адамды адам қалпында сақтайтын — жүрек.
Əдебиеттер тізімі
- Мутчалы С. ал-Муғжам Ал-Арабиал-хадис. — Стамбул: Дағыржык, 1995. — 1023 б.
- Құран Кəрім қазақша түсіндірмелі аударма. — Медине, 1991. — 604 б.
- Журжани Ш.А. Китаб ат-Тарифат. — Бейрут: Мактабату Любнан, 1995. — 228 б.
- Ғазали Абу Хамид. Ихия улум ад-дин. — Бейрут: Дарул маариф, 1990. — III-т. — 1020 б.
- Ғазали Абу Хамид. Маарижул-Қудус фи мадариж марифа ан-нафс. — Бейрут: Дарул афақ джадид, 1975. — 207 б.
- Ал-Фараби (ал-Фариаби) Абул Қасым Махмуд ибн Ахмад. Халисат ал-хақайқ лима фиһи мин асалиби ад-дақайқ. Су- леймание кітапханасы. — № 276. — Стамбул. — 406 б.
- Фрагер Р. Kalp nafs ve ruh / Түрік тіліне ауд.: Ибрахим Капаклыкая. — Стамбул: Геленек, 2011. — 237 б.
- Ар-Рагыб ал-Исфахани. Муфрадату ал-фаз ал-Куран. — Дамаск: Карул калам, 1996. — 1015 б.
- Хаким Тирмизи. Баян ал-фарқ байнас-Садри уал-қалби уал-фуади уал-лубби. — Иордания: Ал-фикр ислами, 2009. — 232 б.
- Калабази Абу Бакр Мұхаммад ибн Исхақ. Dogus devrinde tasavvuf taarruf /Түрік тіліне ауд. Сулеймен Улудағ. —Стамбул: Dergah yayinlari, 2013. — 296 б.
- Абу Наср Абдуллаһ ибн Али Сарраж ат-Туси. Ал-Лума Аммар Заки ал-Баруди. — Каир: Мактаба тауфиқия, — 646 б.
- Мустафа Өздамар. Тасаууфта темел каврамлар узеріне гөніл риваеті. — Стамбул: Кырк кандил, 2012. — 496 б.
- Diyanet İslam Ansiklopedisi / Uludag S. — XXIV vol. — Стамбул: Kalb, 2000. — 299 б.
- Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар əлемі: əлеуметтік-философиялық талдау. — Алматы: ҚР Философия жəне сая- саттану институты, 2000. — 180 б.
- Blaise P. Dusunceler/түрік тіліне ауд. Фатхи Южел. — Ankara: Say yayinlari, 1942. — 87 б.
- Rolland R. Tolstoyun yasami./түрік тіліне ауд. Тахсин Южел. — Стамбул: Yapi kredi yayinlari, 1995. — 150 б.
- Шиһаб ад-дин Мұхаммад ибн Ахмад. Ал-Мустатриф фи кулли фанни мустазриф. — II-т. — Бейрут: Любнан, — 780 б.
- Клизовский А.И. Основы миропонимания Новой эпохи. — М.: Эксмо, 2010. — 880 б.
- Абу Хамид Ғазали. Ихия улум ад-дин. — VIII-т. — Каир: Дарул шағб., 2001. — 470 б.