Шəкəрімнің əлем, адам, жаратылыс жайындағы философиялық ой-толғамдары оның «Үш анық» атты философиялық трактатында жүйеленген. Шəкəрім Сəбит Мұқановқа жазған хатында «қырықтан соңғы ойым философия жағына салынып» деген пікір айтады. Сондағы философиясы осы «Үш анық» турасында болып отыр. Шəкəрім қырықтан асқан соң отыз жылдай «Үш анықты» жазуға көптеген ізденістер жасап, өмірінің соңында «отыз жылдай жиғаным» деп өзінің тапқан, анық деп таныған «Үш анығын» жүйелейді.
Қырықтан аса бергенде,
Ақылым қылды шерменде:
«Дінім қалай, жаным не,
Жоғалам ба өлгенде?
Əлемді кім жаратқан,
Осынша түрлеп, таратқан?
Көрінген сансыз планет,
Бірінен-бірін бөлген бе?
Ақырет деген немене,
Шыққан жан қайта келе ме,
Кіреме осы денеге,
Дəлелі қайсы сенгенде, —
деп «Үш анықтағы» өз ізденісінің негізі болған сұрақтар жайында осылай ой түйеді [1]. Бұл өзі айтып өткен «келдім қайдан, барам қайда, не етсем пайдам?» деген сұрақтарды осылайша Шəкəрім «Үш анық» трактатында жан-жақты зерттеуге тырысады. Бұл сұрақтарға жауап іздеу барысында адамзат тарихында, рухани ілімдер саласында екі жолдың қалыптасып келгендігі туралы пікірден өзінің «Үш анық» трактатын бастайды. Шəкəрім бұл зерттеуінде өзінің жоғарыда айтып өткен «сау ақыл» қағидасын ұстанады. «Үш анықта» Шəкəрім дүниенің жаратылысы, өсіп өркендеп жетілу жолы туралы екі жол, бірі дүние өз бетімен жаратылып жатыр, оны жаратқан белгілі бір ие жоқ деген затшылдық ғылым жолы мен бұл сұрақты шешуде пайғамбарлар үйреткен дін жолының бар екендігін айтады. Енді осының қайсысының анық екендігін «сау ақылмен» табу керек деп ойшыл өз мақсатын айқын көрсетеді.
Ноқтасыз оймен тексердім,
Бояулы діннен сескендім.
Дін шатағын көп көрдім,
Қатесін сынап тергенде.
Іздедім, таптым анығын
Тастадым ескі танығын.
Хақиқат нұрдың жарығын
Жарылды жүрек көргенде, —
деп «Үш анықта» өзінің негізгі мақсатына жеткендігін де айтып өтеді [1; 339].
Шəкəрім қандай анықтарды тапты, Үш анық дегеніміз не? Енді соған тоқталайық. Жоғарыда өзі қойған əлемнің жаратылуы туралы, ақырет, жанның өлгеннен соңғы өмірі туралы сұрақтардың айналасында ізденіс жасаған Шəкəрім қандай шешімдерге келгенін түсіндіріп көрейік. Шəкəрім «Үш анықта» «тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі, дене өлсе де, жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке тіпті ұқсамайтын, бір түрлі өмір бар дейді. Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет — өлгеннен соңғы өмір жолы дейді. Енді бірі, бұл əлемдегі барлық нəрсенің бəрі өздігінен жаралып жатыр, оны былай қылайын деп жаратқан иесі жоқ, һəм өлген соң тірілетін жан жоқ дейді. Менің ойымша, осы екі жолдың қайсысы анық екенін табу — ақылы сау адамға қатты міндет. Неге десең адамды түпкілікті бақытқа жеткізбек болсақ, біліп жаратушы ие бар, өлген соң да бір түрлі өмір бар деген жолдың шын, өтірігін білуіміз керек», — деп аталмыш трактатын жазуының негізгі мақсатын көрсетеді [2].
Бұны тексеру үшін əр түрлі діндер жайынан, ғылым жайынан, білімділердің сол туралы айтқан сөздерінен хабардар болу керек деп түсінген ойшыл сонау грек философиясынан бастау алып, Еуропада қайта өрлеу мен жаңа заман жаратылыстану ғылымдарына негіз болған идеялардың барлығымен таныс болған. Бұл жолдағы атомдар туралы, жалпы дүниенің субстанциясы (алғашқы бастамасы) жайындағы пікірлердің шығу тарихы мен даму тарихы жайындағы ғылым тарихын да Шəкəрім жақсы игергендігін өз трактатында байқатады. Шəкəрім бұл сұрақтарға байланысты рухани жəне жаратылыс-танымдық ғылымдардың өз заманына дейінгі тарихын біраз межелеген. Ешкімнің пікіріне ақылын құл қылмай, ақыл таразысын тең ұстап, сау ақылмен ізденген. «Жəне қатты керек бір шарты — өзінің тұтқан діні, оқыған ұғынғаны, қалыптанған əдеті, құмар ісі бəлендей жақсы кісі айтты деп нанып қалған сөзіне біржола байланып қалмай, ақылын əбден шын босатып сол екі жолдағылардың жазған кітап, айтқан сөз, қылған істері һəм оларға қарсы айтқан сөздердің бəрін ноқтасыз, науқассыз сау ақылмен сынау керек. Əйтпесе адам əдет, құмар нанымнан шыға алмай, арқандаулы ат сияқты болады» [2; 20], — деп Шəкəрім бұл жолдардың анықтығын тексеруде, ғылымда сау ақылдың жетекшілік етуі қажет екендігін баса ескертіп өтеді де, өзі де сол қағиданы ұстануға тырысады. Бұны анығына жетуде ең қажет Ұстаным деп таныған.
Шəкəрім «Үш анықта» жаратылыстанымдық қағидалар мен дін жолындағы көптеген əдебиеттерді межелеген. Ондағы жинаған білімін қорытындылап, оларды «Үш анықта» талқыға салып, концептуалды идеялар ұсынған еді. Шəкəрімнің өз трактатында қандай қорытындыға келгендігін, оның көз жеткізген үш анығын талдап көрейік.
Ойшылдың ойынша, барлық табиғат құбылыстары, дүниенің даму заңдылықтары, белгілі бір тəртіппен іске асады жəне бір жүйелілікте болады. Табиғаттың кез келген құбылысын алыңыз, оған көз жеткізесіз. Əлемнің бірде-бір артық, не кем жаратылған жері жоқ. Бəрі мақсаттылықта, өз орнымен дамып жетілуде. Осы тұрғыдан алғанда əлем зор мəшине тəрізді. Оның əрбір бөлшегінің қызметі бар, себептілік арқылы қозғалысқа түсіп, белгілі анықталған сабақтастықта іске асып жатыр.
Себепке, Кезекке
Тəмам жан көнбек.
Əлсіз бен күш тағы себептен,
Кім құтылар кезектен?
Жақсылық, Жамандық,
Бəрін себеп билеп алған зат.
«Мен білдім, Іс қылдым
Өзім билеп», дегеніміз, тіпті ұят! —
дейді Шəкəрім [1; 215]. Əр нəрсенің себебі бар, сол себептің де бір себебі бар, ең соңғы себеп түпкі бастама деп таныған ойшыл:
Жаралыс басы қозғалыс,
Қозғауға керек қолғабыс.
Жан де мейлі бір мəн де,
Сол қуатпен бол таныс.
Əлемді сол мəн жаратқан, —
деп түпкі бастама жаратушының əлемнің пайда болуының ең негізгі себебі екендігін айқын көрсеткен [1; 230]. Осыдан келіп ойшыл бұдан түп жаратушының шеберлігін көреміз дейді. Сондықтан дүниенің ешқандай кездейсоқсыз белгілі бір заңдылықта дамуының негізінде құдайдың, жаратушының жаратқандығы Шəкəрім үшін ол — бірінші анық. Бұл жайында Шəкəрім «Үш анықта», «барлықтың түп себебі жаратушының білім, құдірет шеберлігінде өлшеу жоқ. Дəлелдерім: ғылым жолында бұл барлықтың еш нəрсесі өздігінен бар бола алмайды да, қозғала алмайды. Бұған себеп керек. Егер ол себепке де бір себеп керек болып, себептің түбі жоқ болады делінсе, ең түбі себепсіз, бар себеп болмаса болмайды. Сол себепсіз бар болу себеп жаратушы болады. Егер сол себепсіз бар болған атом, нұр сияқтылар делінсе, олар себепсіз бар болған нəрсе емес, дəлелім — оларда қозғалыс бар, қозғалуда, жүрісінің өлшеуі бар. Өлшеулі нəрсе өзі бар болған, егер қозғалыс притяжение, отрицание өзіне тарту, əрі итеру заңымен делінсе, ол қозғалысқа да себеп керек. Ол заңды салушы керек... Сондықтан олардың түп себебі себепсіз бар себеп, түп жаратушы» деп ойын ашық білдірген [2; 36,37]. Түпкі жаратушыда себеп жоқ, бірақ ол барлық себептердің себебі. Ол — жаратылмаған. Ол — түпкі негіз.
Шəкəрім дүниенің негізіндегі бастапқы заңдылықтарды, гармонияны тану, білу адам үшін негізгі міндет деп санайды. «Ол түп себептің білім құдірет шеберлігінде өлшеу жоқтығы мынадан анықталады. Барлықтың не нəрсесіне қарасаңыз да мақсұтсыз, керексіз жаралған емес. Бəрін айтпай- ақ өз көзіңізде ойлаңыз: құлақ, мұрын, ауыз сияқты мүшеңіз мақсұтпен жаралғанын көресіз. Ғылым жолымен өсімдік ағаштардың тамыры, өзегі, қабығы, жапырағы, гүлі сияқтылардың бір де бірі бұл мақсұтсыз деп айта алмайсыз. Бұлар нені көрсетеді? Түп себептің бүйтіп салған жолына қарағанда, оның білім, құдірет шеберлігінде өлшеу жоқтығын анықтайды. Егер осының бəрін істеп шығарып тұрған түк сезбейтін соқыр табиғат болса, онан мұндай мақсұт, білім, ерік, гармония тартып жарасым таңдау, жоғарылау шыға алмайды», — дейді Шəкəрім «Үш анықта» [2; 37].
Бұл заңдылықтар мен үйлесімділіктердің негізінде, Шəкəрімнің ойынша, жаратушы жатыр. Осыдан келіп ол ХІХ–ХХ ғасырларда дүниенің түпкі бастамасы туралы сұрақта адамзат баласының санасына үстемдік еткен Дарвин ілімін сынға алады. Адам маймылдан жаратылды деп, дүниенің бастамасын меңіреу табиғатқа апарып телитін Дарвиннің ілімін Шəкəрім қабыл алған жоқ. Осы жерде бір назар аударарлық жағдай, Шəкəрімнің Дарвиннің ілімін терең зерттегендігі. Ол Дарвиннің көзқарастарының бастауының қайдан шыққандығы туралы бұрын-соңды көп айтылып келмеген ойға барады. Шəкəрімнің ойынша, Дарвин ешқандай жаңалықтың иесі емес, ол көне грек ойшылы Маиен деген адамның «таяғын ұстап жүр». Яғни дарвинизмнің бастауы сонау көне грек ойшылдарында жатқандығын ғылыми тұрғыдан зерттеп білу Шəкəрімнің қаншалықты терең ізденгендігін аңғартса керек. Шəкəрім Дарвиннің эволюциялық теориясын сынай келе, «егер Дарвин мен Маиеннің сөзі дұрыс болса, ол өсімдіктер де бірінен-бірі туып өзгерген болып табылады. Меніңше, жылқы мен есектен қашар туса да, екі жылқыдан қашар тумайды. Бұл сөзімнің қорытындысы тəмам барлықтың ата-анасы бір екені рас. Сонан туып өзгеріп жатқаны да рас. Бірақ ұқсасы, бəрі бірінен-бірі туып өзгергені жоқ. Жаратылған себептердің ыңғайына қарай біріне-бірі ұқсас, не ұқсаңқырап, не тіпті ұқсамай жаралып жатыр. Бұл сөзді маймылдан туғанға арланып айтып отырғаным жоқ, қайта жаманнан жақсы туғанға қуанатын орным бар. Бұл кезде бүкіл Еуропа мойындап отырған сияқты Дарвин сөзіне қарсы дау айтқаныма орысша ғылым оқыған жастар тексермей, үстірт қарап, мені сөгуі мүмкін. Оларға айтатыным: Дарвиннің нəсіл туралы, сайлап жоғарылау туралы айтқан сөздеріне сын жазған Германия ғалымы Дидвар Дортманның дарвинизм туралы жазған кітабын оқып, Дарвин мен Дидварды салыстырып салмақтап, сонан соң мені сөгулерің қашпас деймін», — деп өзінің дарвинизмге қатысты əдебиеттерді меңгеріп, олардан дəйек тапқанын да білдіріп өтеді [2; 42, 43]. Шəкəрім дарвинизм жəне оған қатысты сыни əдебиеттерді де салмақтағандығын айқын аңғартады.
«Үш анықтағы» қай қорытындысы болса да, Еуропа ғалымдарының таласты сөздерімен қатысты екендігін Шəкəрім өз трактатында айта кетуді ұмытпаған.
Дүниенің себептілік заңына аса назар аударған ойшыл «Үш анықта» мəшиненің жасаған нəрселерін айтып, оған себеп болған адамның қолы екендігін, адамның қолын мəшинеге жүргізген оның ақылы екендігін, ал ақылдың себебі жаратушы екендін айта келе, өзінің себептілік туралы идеясын осындай мысалдармен сабақтайды. Шəкəрім жаратылыстану ғылымдарындағы заттардың қатты, сұйық жəне газдар деп үш түрлі күйі жайындағы қағидалармен таныс болып, ол турасында мысал келтіріп, «Үш анықтың» «Жану мен шіру» деген бөлімінде осы көзқарасқа баса назар аударып, дүниедегі бар заттар ешқашан жоғалмайды, тек түрін өзгертіп, барлықтың ішінде бар болып жүреді дейді. Бұл əлемнің зат алмасуының заңдылығы турасында:
Шымды жерде көресіз қара топырақ,
Шіріген шөп, тозаңнан болған құрақ.
Егер оған дым тиіп, күн жылытса,
Жан кіріп, шөп шығады гүл-жапырақ.
Өлген шөптің күлі еді тозған тозаң
Онан тағы не шықты, байқа бірақ.
Əлемде жоғалатын ешбір зат жоқ,
Өзгеріп, түрленеді, ойла, шырақ [1; 200], —
деп ой түйген.
Барлық заттар, Шəкəрімнің ойынша, осы қайта айналыс жолымен түр ауыстырып, бір күйден екіншіге өтеді. Яғни, ойшылдың тілімен айтсақ, «барлықтың ішінде бар болып жүреді». Жоғалатын зат жоқ дейді. Жану мен шірудің мақсаты бір. Екеуі де заттардың құрауын шешеді. Бірақ жануда бұл тезірек іске асады дейді Шəкəрім. Шəкəрімнің «Үш анықтағы» көтерген мəселелері оның өлеңдерінде де жауап ретінде айтылып отырады. «Үш анықтың» қара сөзбен жазылса, Шəкəрім жырлары оның өлеңмен жазылған нұсқасы сияқты ма деп кейде ойға қаласың. Ол «Үш анықтағы» көзқарастарын үнемі өлеңмен де жазып қалдырған ғой.
Ей жастар, қалай дейсің бұл дүние?
Мұны бүйтіп жаратқан қандай нəрсе?
Білімсіз мақсұтсыздан шыққан болса
Мақсұт, білім, ой шықты мұнан неге?
Керексіз жаратылған бір тозаңы жоқ,
Тəртіпті, таң қаларлық зор мəшине.
Алыстан іздемей-ақ, ойласаңыз,
Көру үшін жаралған көзіңіз де.
Себебі толымдының ісі толық
Ең түпкі жаратушы — мінсіз ие.
Күш, білім, шеберлікті іс білгізер,
Есті, мінсіз — шебердің ісі емес пе? [1; 201].
Міне, осылайша түпкі жаратушыны анық деп Шəкəрім оған ғылым арқылы, сау ақылмен көз жеткізген. «Біз естінің ақылын, күштінің қуатын, ұстаның шеберлігін ісінен танимыз. Менің ойымша, бүтін барлықтың бəрі бізді осындай болмақ салған түп жаратушының білім, құдірет шеберлігінде», — дейді Шəкəрім [2; 37]. Осылайша түпкі жаратушыны анық деп таныған Шəкəрімнің тапқан анықтары бұнымен шектелмейді.
«Үш анықтағы» Шəкəрім көтерген ең басты келесі сұрақтардың бірі — ол жан туралы. Жан өледі ме, денеден шыққаннан кейін жан əрі қарай өмір сүреді ме? деген мəселе Шəкəрімнің шығармашылығындағы ең көп айтылатын, тіпті оның дүниетанымын құрайтын түсініктердің бірі болып саналады. Шəкəрім жан туралы өте көп айтқан. Шəкəрімнің «Үш анықтағы» екінші анық деп отырғаны осы жанмен байланысты. Жанның ажалсыздығы, оның дене деп аталатын киімін тастаған соң да өмір сүретіндігі, мəңгілігі Шəкəрім көрсеткен анықтардың бірі болып саналды.
Шəкəрімнің ойынша, адамның барлық рухани қасиеттері жаннан шығады. Сондықтан адамның жаны өледі ме, жоқ па соны анықтау — «Үш анықтағы» басты мəселе. Барлық заттардың «қайта айналыс жолымен» «барлықтың ішінде бар болып жүретіндігі» тəрізді Шəкəрім жанның да өлетіндігіне еш дəлел жоқ дейді. Бұған байланысты ойшыл «Үш анықта» төмендегідей ой білдіреді:
«Жан менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дəлел жоқ. Олай болса, бір түрге түсіп, барлықтың ішінде бар болып жүреді. Мен бұл араға шейін жанның бірінен-бірі артылатын қасиеттерін бөліп анықтап айтпай, бəрін де жан деп келдім. Жан əр түрге түседі. Мəселен, инстинкт — сезімді жан, сознание — аңғарлық жан, мысль — ойлайтын жан, ум — ақылды жан дегендей əр түрлі қасиеттері болады. Бұлай əр түрлі болуы, менің ойымша, дене бітіміне, себептеріне қарай болады. Дене əр түрге түскен сияқты жан да өсіп, өніп, жоғарылайды» [2; 39]. Осылайша Шəкəрім жанның əр түрлі болатындығына да тоқталған.
Жанның ажалсыздығы бұл Шəкəрімге дейін басқа ежелгі мəдениеттерден талай айтылып келгендігін біз білеміз. Шəкəрім жанның ажалсыздығы туралы ой қозғағанда ол ежелгі мəдениеттер мен діндердегі пікірлерге сүйенбейді, оны дəлел ретінде алға тартпайды, олардың онсызда белгілі жəне баршаға аян екенін жақсы түсінген тəрізді. Шəкəрім жанның ажалсыздығы туралы мəселеде ХІХ ғасыр, Еуропадағы спиритизм, магнетизм, телепатия ілімдерінің көзқарасын алға тартып, бұл мəселеде жаңа дерек көздерін іздегенін байқатады. Яғни бұл мəселеге өз заманы тұрғысынан қарайды. «Жан жоқ деушілерге қарсы дəлел қылынып тұрған магнетизм, спиритизм, телепатия, фахризм, лунатизм, түс сияқтыны көбірек жаздым. Оны көп жазғаным қызықты ертегі айту емес, əр түрінен біреуін көрсетпекпін», — деп Шəкəрім «Үш анықта» ол жайында да айтып өткен [2; 39]. Сонымен, жанның мəңгілік өмірі жайындағы идеялар Шəкəрімді айтарлықтай дəрежеде өте қатты қызықтырған.
Келдім қайдан, нетсем пайдам?
Өлгеннен соң не болам?
Мен деген жан — ақыл, айнам,
Жоғалам ма сол шын-ақ? —
деп Шəкəрім бұл сұрақтардың айналасында өмір бойы ізденіс жасаған.
Шəкəрім ойының өзіне дейінгі жан туралы көзқарастардан ерекшеленген тұсы ол жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүретіндігін қабыл алмауы болды. Бұл жайында ол: «Жан туралы тағы бір ой бар. Ол су суға, топырақ топыраққа қосылып кеткендей жан-жануарларға қосылып, араласып, əбден былжыр сияқтанған соң ол жан өзге жандардан қайтып айырылып шыға алады, дегенмен мұны саяз ойлағандық деймін. Себебі жанның бар екеніне жаннан шыққан ерік, талап, ой, мақсат, сезім, білім арқылы көзіміз жетсе де. Оның денелерге қосылып кетуіне ешбір дəлелім жоқ», — деп жазды [2; 40]. Шəкəрімнің ойынша, жан дене тəрізді бір бұзылып, бір түзелмей, бірте-бірте жоғарылап, келесі айналыста мұнан да зор қасиетке ие болады.
ХХ ғасыр басында Шəкəрімнің бұл сұрақтарды ғылыми тұрғыдан көтеруі ерекше құбылыс болды дер едік. ХХ ғасыр батыс ғылымы мен өркениетінің затшылдық ғылым жолында шарықтап дамып, шырқау шегіне жеткен кезеңінде, қазақ ойшылы Шəкəрімнің жан туралы сұрақты ең негізгі философиялық мəселе деңгейіне көтеруінде мəн бар. Өйткені батыс ғылымы дүниенің болмысы жайында онтологиялық пікірлерде көбінесе дарвинизмге сүйеніп, біржақтылық танытқан еді. Біз де кешегі кеңес дəуірінде ата-бабамыз, шыққан тегіміз маймыл деп сол ілімдерге санамызды құл қылып келмедік пе. Бұл əлі де бар құбылыс. Дүниені затшылдық тұрғыдан түсіндіру руханилықтың тұралап қалуына жол ашқанын енді айқын байқап отырған жайымыз бар. Шəкəрім Еуропаны білімді жұрт, бірақ айуандықтан шыққан жоқ, ол да мүлде деп тектен-тек сынға алмаған ғой. Айуандықтың негізгі көрінісі ХХ ғасыр əлем халықтарының, əсіресе Еуропа халықтарында қоғамдық қатынастардың қозғаушы күші, рухани емес материалдық құндылықтар болуында жатыр емес пе? Тіптен əлі күнге дейін əлем халықтарын жаһандастыруға, белгілі бір іс-қимылға баруға итермелейтін күш осы материалдық құндылықтар болып отыр. ХХ ғасырда да əлемде болған қанқұйлы соғыстардың түп негізінде материалдық байлық жатқан болатын. Жанын ойламай, тəнін ойлаудан шыққан қақтығыстар, зұлымдықтар қаншама адамдардың өміріне бақытсыздық, қауіп-қатер əкелді. Жанды кім ойлайды? Жан үшін қажет қоғамды кім құрады? Бұл туралы ойланғанда Шəкəрімнің сол қауіпті ертерек аңғарғандығына көз жеткіземіз.
Мысалы, көне грек мəдениетінде тəрбиенің екі түрі: бірі — гимнастикалық, екіншісі — мусикалық болған. Гимнастика бұл тəнге арналған тəрбие, ал мусика — бұл жанды тəрбиелеу. Немесе қазақ халқының бесік жыры, балаға ертегі айту дəстүрінің адамның жас күнінен жанын тəрбиелеуге бағытталғандығын көреміз. Ал өркениетті қоғамда бұл іске асып отыр ма? Мəселе сонда болып тұр. Сондықтан Шəкəрімнің ХХ ғасыр басында жан мəселесін аса маңызды мəселе ретінде көтеруі айтулы маңызға ие емес пе?
Жоғарыда айтқан жан мəселесіне затшылдық тұрғыдан қарауды Шəкəрім дұрыс деп танымаған.
Оларды Шəкəрім пəншілдер дейді.
Қасыңа қылыш қайтарқан
Досыңа гүлдей жайнатқан,
Ерік пен талап, ой беріп,
Ойыңды сөзбен сайратқан
Жан емес дейді «білгіштер».
Осыған нанған есерлер,
Ойы кем, сөзге шешендер,
Ақылмен жанды тексермей,
Денешіл, пəншіл кеселдер
Дəлелсіз сөзбен ілгіштер [1; 226].
Жан бұл адамға ғана тəн емес, ол дүниедегі барлық заттарға тəн. Оларды жаратып тұрған жан дейді Шəкəрім. Оның ойынша, «Жел мен су, тас, топырақ, шөп пен ағаш, ғаламда не бар болса бəрі жанды» [1; 98]. Бірақ осы дүниедегілердің бəрінің жаны бірдей емес. Олар əр түрлі. Жанның əлдісі, əлсізі бар, ең күшті жан адамда. Жан туралы сұрақтың затшылдық ғылымда ескерусіз қалуы дүниеге дене көзімен қараудан деп білді Шəкəрім.
Жан жолдан қосылды деп, пəн де дін де,
Ақылды байлап қойған соған мүлде.
Ең басты зат жаны бар ақылды зат,
Оны ойлаған адам жоқ осы күнде.
Бар нəрсе жоғалмайды, өзгереді,
Жан жоғалмас деп ойла, соны біл де.
Жан тəн жасар, тəн жанды жарата алмас,
Терең ойлап, сөзімді құлаққа іл де [1; 139].
Бұнда Шəкəрім жанның жоғалмастығын, жанның тəнге ие екендігін, тəннің алдында жанның басымдылығын айтып, өз ұстанымын анық аңғартып отыр емес пе.
Жан — қожа, тəн дегенің — жанның құлы,
Нəпсі неге білмеген бұрын мұны.
Ойлашы жан тапты ма, тəн тапты ма
Жоғарғы кереметті неше қилы?
Тəн — терезе, қарайтын жан — иесі,
Жаннан шығар ақыл мен ойдың шыны.
«Жолдан шыққан жан жолда жоғалар», — деп,
Сандырақтап айтқанмен, жоқ дəлелі,
Дəлелсіз сөз — соққан жел, ұшқан тозаң,
Таза ақылдың алдында жоқ қой құны [1; 139].
Жан жоқ деушілерге қаратып айтқан Шəкəрім сөзі осындай. Дəлеліңді айт деп отыр. Шəкəрім пəндер жүйесіндегі жанды зерттейтін ғылым психологияны да бұл мəселеде сынға алып өткен.
Тіршілік — жоғалатын жан сипаты,
Жаным жоқ деп болады масқара адам.
Жалам емес, жазыпты пəн деп мұны,
Не демес ойы жетпей сасқан адам.
Жанының бастан барын байқамапты,
Психология ғылымын ашқан адам [1; 138, 139].
Жанды дене түйсіктері арқылы зертт еуге тырысқан психология ғылымының əдісін Шəкəрім дəрменсіз деп таныған. Бірақ психологияның қазіргі парапсихология деген тармағына бұл пікірдің қатысы жоқ дер едік. Жан мəселесі туралы сұрақта Шəкəрім француз ойшылы Огюст Конттің позитивизімін де сынға алады. Себебі Конт адамның жан дүниесі туралы сұрақты сырып қойып затшылдық жолындағы жаратылыстану ғылымын асыра дəріптеген болатын. Шынымен Еуропадағы позитивизм затшылдық ғылымға сүйеніп, олардың танымдық ізденісі адамды тануға емес, табиғатты тануға бағытталған еді.
...Ойменен тапқан бұлдыр деп,
Дене мен пəнге байлаған
Баяғы Конттың сөзі еді.
Жаңаны көрсе жүгірген,
Ақылдан мүлде түңілген,
Осыдан дұрыс жол жоқ деп,
Бұл уды судай сімірген
Дененің соқыр көзі еді, —
деп, Шəкəрім Конттың ілімінің сыңаржақтығын сынға алады. Ондағы басты ой жан туралы ойламаған затшылдық ғылымның алға шығуын сынға алу болатын. Шəкəрімнің позитивизмге сыни көзқарастары туралы мəселеге келесі бөлімдерде арнайы тоқталатын боламыз.
Сонымен, Шəкəрімнің ойынша, жан өлмейді, ол да тəн тəрізді өзіне азық қажет етеді. Жан — тəннің қожайыны, тəн өлсе, шіріп басқа түрге ауысады, ал жанның заты — ғарыштан. Жанның ажалсыздығы, аса маңыздылығы Шəкəрім көрсеткен екінші анық.
Дүниенің түпкі мақсаттылығы, ондағы жанның жаратылысы туралы біршама қорытындыға келген Шəкəрім үшін адам туралы ендігі айтылар ой өзі анықталған тəрізді. Дүние мақсатсыз емес, өмір мен тіршілік те мақсатсыз емес, барлығының барар жері, мақсатты шешімі бар. Бұндай тұжырымдарға жоғарыдағы анықтар арқылы көз жеткізген Шəкəрім үшін «жан» өте нəзік ұғым. Ол — барлық тіршілік атаулының көзі. Ол — дененің иесі. Денені жаратушы осы — жан. Жан денеге келеді, денеден кетеді. Жанның пəни кеңістігі мен бақилық уақытты жалғастыратындығын алдыңғы бөлімдерде айтып өткенбіз. Осы екі жақта да жанға керек азық, Шəкəрімнің ойынша, ол — ұждан.
«Ұжданның неге екі дүние де қатысы бар?» деген сұраққа жауапты Шəкəрімнің өзінен іздеп көрсек, «Мен ұждан қайдан шығып тұр десем, оған жауап жоқ сияқты. Меніңше, совесть — жанның тілегі. Неге десеңіз, жан жоғалмайтын нəрсе. Сондықтан тезірек жоғарылауға себеп керек қылады. Мəселен, таза дене, толық мінез, ой істер керек қылады. Соның қатты бір керегі совесть — ұждан. Оны осы өмір үшін керек қылмайды, соңғы өмір үшін де керек қылады. Себебі егер бұл өмір үшін ғана керек болса, ол не пайда, не мақтан үшін болады. Мəселен, атым қалсын, пəленше мені сондай кісі деп халық мені жақсы көрсін деген болады. Онан басқа жоруы жоқ. Себебі, ол совестің иесі жан жоқ, артқы өмір жоқ деп отырса, соқыр табиғаттың жансыз жаратқан бір машинасы совесімен іс қылды не, қылмады не?» — деп жазды [2; 41].
Шəкəрім ұжданды үш қасиет құрайды деп санаған. Ол — əділет, мейірім, ынсап. Шəкəрім жан туралы өзінің концептуалды идеясына, анығына көз жеткізгеннен кейін жанға екі дүниеге де керек азық — ұждан деген қорытындыға келген. Бұл «Үш анықтағы» қорытынды ой. Шəкəрімнің үшінші анығының да шешуі осы — ұждан деген дұрыс. Шəкəрімнің ұсынған концептуалды идеясы — үш анық арқылы оның ар білімі турасындағы көзқарастары қалыптасты. Ар білімінің қажеттілігін, маңызын түсіну үшін осы үш анықтың бір-бірімен байланысты екендігіне көз жеткізіп, оны терең ұғынып алған жөн. Ар білімі туралы көзқарас Шəкəрімнің концептуалды жүйесі — үш анық арқылы қол жеткізген қорытынды, адам туралы тоқтамы дер едік. Үш анық имани білімге, ар біліміне жол ашты. Ар білімі, имани білім иллəхи махаббатқа апаратын жол іспетті. Ол — тіршілікте таза болу, адам баласына қылдай қиянат жасамай, баратын шын үйдің қамын ойлау.
Жаныңа қызық жалғанда,
Неменең қалды арманда.
Бұл жалғанда не серік,
Тəңірі алдына барғанда
немесе
Несін сүй, несін сүйме ерік өзіңде,
Нəпсің де ақылың да тұр көзіңде.
Сынау үшін жаратқан бір Иең бар,
Тексерілмей қалмайсың бір кезінде, —
деп Шəкəрім бабамыз Тəңір алдындағы дұрыс жол ар-ұждан деп ашық айтқан. «Ұждан-совесть жанның тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына жете қуанса керек. Олай болса нанбай ұждан-совесть құры ғана көрініс үшін адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық қиянаттың көп айырмасы жоқ болса керек» деп ұждан жайындағы ойын Шəкəрім осылайша түйіндейді [2; 43]. Шəкəрімнің ар біліміне байланысты концептуалды көзқарастарының бірі «өлген жан өміріне нана алмай ұждан, жанға екі өміргеде бірдей керек таяныш екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды» деген ойында жатыр. Шынымен де адамның жүрегін тазартуда кез келген ғылым саласының, өнердің, заңның дəрменсіз екендігін ойласақ, оған қол жеткізуде Шəкəрім көрсеткен ар білімінің маңызының қаншалықты екендігін аңғарар едік. Сондықтан да ұждан Шəкəрім үшін ғылымнан да, өнерден де, білімнен де жоғары тұратын, адамшылыққа тəн бірден-бір болмыстық қасиет, үшінші анық болып саналады.
Сыртқы сөзің шын болса,
Ішің толған жын болса,
Жүрегіңде мін болса,
Айтқан сөзің ем емес.
Жүрегі таза адамдар,
Зұлымдықтан амандар,
дейді данышпан Шəкəрім.
Қиянатсыз надандар,
Əулиеден кем емес, —
Ұждансыз адам басқа қасиеттердің барлығын зұлымдыққа пайдалануы мүмкін. Ұждан тек адамдарға бұл тіршілік кеңістігінде ғана қажет емес, адам ұжданға сай өмір сүру арқылы бақидың алдында да өзінің таза болмысын ақтап ала алады. Шəкəрімнің ұжданды екі дүниеге бірдей қажет азық дейтіндігі осыдан.
...Есің барда елің тап,
Барғанда кірер жерің тап.
Жаратқанның құлысың,
Жағатұғын ебін тап.
...Жалаңдамай сөне қал,
Алла ісіне көне қал.
Бəрінің дəмін таттың ғой,
У ішкендей өле қал! [1; 84].
Адамға ең пайдалы іс — дүниеге салқынқандылық таныту. Олай болмаса нəпсінің қызуы жанды күйдіріп, одан шығу қиын болмақ. «У ішкендей өле қалдың» мəні осында жатса керек. Шəкəрім дүниеге деген құмарлығыңды сөндір, баратын жағыңды ойла, жаратқан иеңе жағатұғын ебін тап, ол үшін ардың жолында бол деп отыр.
…Жоқ, шырағым!
Жанымыз жоғалмайды,
Екі өмірдің азығы — осы ұждан!
Əйтпес оған бұл өмір төлеу емес,
Төлеуі: түпсіз рахат, тозбас заман.
Ар, ынсаптың пайдасын жан сезеді,
Өлген соң бəйге аларын біліп тұрған.
Ақ жүрек, адал ниетті бола алмайды,
Ұжданның бұл сырына шын нанбаған [1; 203].
Адамшылықтың ең басты белгісі ретінде ұжданды атаған Шəкəрім ұжданға осылай баға берген. Алдыңғы жақты ойлау адамға өз жаны үшін керек. Əйтпесе дін үшін немесе өзіңді əдепті көрсету үшін емес. Ұжданның мақсаты шын, жарқын болашақты қамтиды. Шəкəрімнің ар білімінің мақсаты — ішкі тазалыққа жету арқылы хақтықты тануға жол ашу. «Үш анықты» зерделеу арқылы біз осындай ойларға көз жеткіздік. Үш анық дегеніміз — осы болса керек. Шəкəрім өзі көтерген сұрақтарды зерделеуде ғылымның зор қиын жолынан өту қажеттігін аңғарта отырып, «кейбір діншілдерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ дін, жалқаулық», — дей келе, «əйтпесе жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы — ұждан, совесть, деумен еш кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жəрдемі, үш анық дегенім осы», — деп «Үш анық» трактатын қорытындылайды [2; 44]. Шəкəрім үш аныққа аз уақыттың ішінде қол жеткізбеген.
«Үш анық» оның ғұмыр бойғы ізденісінің, қасықпен жылым ашыған еңбегінің, сау ақылының қол жеткізген дүниетанымдық көкжиегі дер едік. Жоғары да біз атап көрсеткендей, Шəкəрімнің өзі де жаратушы бар, жанда өлген соң бір түрлі тіршілік бар, екі өмірдің керекті азығы — осы ұждан, үш анық дегенім осы деп ой қорытып отыр. Бұл біздің үш анық деп атап көрсеткен анықтарға нақты дəйек боларлық түйіндер емес пе. Шəкəрімнің «Үш анықта» айтар ойы осы. Бұл қазақ философиясындағы Шəкəрім қалыптастырған концептуалды идея дер едік. «Үш анық» тұтастай алғанда Шəкəрімнің ойшыл ретіндегі даналық дүниетанымының философиялық жүйесі іспетті десе де болады.
Əдебиеттер тізімі
- Құдайбердиев Ш. Шығармалары (Өлеңдер, дастандар, қара сөздер). — Алматы: Жазушы, 1988. — 339 б.
- Құдайбердіұлы Ш. Үш анық // Əлем. — № 1. — Алматы,1991ж.