Қазіргі уақытта мемлекеттік-жекеменшік кəсіпкерлік (МЖК) мемлекет өзінің басты бағдарламалары мен ұлттық жобаларын жүзеге асырудың қолайлы мүмкіндігіне ие болады. Мемлекеттік-жекеменшік кəсіпкерліктің негізгі мақсаты болып мемлекет пен бизнестің ресурстарын жəне тəжірибесін біріктіру жолымен қоғамның қызығушылығындағы инфрақұрылымды дамыту, экономикалық субъектілерге жоғары сапалы қызметтерді ұсыну жағдайында ең төменгі шығындарды жəне тəуекелдерді қолдана отырып, қоғамға қажетті ұлттық жобаларды жүзеге асыру табылады.
Қазақстандағы жүзеге асырылатын ұлттық жобалар жиынтығы тұрақты экономикалық өсуге, инновацияларды, білімі мен дағдыларды экономиканың барлық салаларында дамудың басым факторы ретінде қолдануға, сондай-ақ Казақстан Республикасы экономикасының дəстүрлі салаларын жаңғырту үшін бағытталған. Осылайша ұлттық жобалар 2050 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясына, Қазақстан дамуының 2020 жылға дейінгі стратегиялық жоспарына, «Нұрлы жол» инфрақұрылымды дамытудың 2015–2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына негізделген стратегиялық жобаларды шешуге арналған.
Жалпы, мемлекеттік-жекеменшік əріптестік — бұл жеке сектордың мемлекет атынан объектілерді жобалау, қаржыландыру, тұрғызу, қайта жөндеу, пайдалану немесе қызмет көрсету бойынша қоғамға маңызды қызметтерді ұсынуы үшін мемлекет пен жеке сектордың арасындағы орта немесе ұзақ мерзімді өзара қатынастар жүйесі.
Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «100 нақты қадам» Ұлт жоспарына сəйкес мемлекеттік-жекеменшік əріптестікті одан əрі дамытудың маңызы зор. Ұлт жоспарының 34-қадамына [1] сəйкес мемлекеттік- жекеменшік кəсіпкерлікті дамыту щеңберінде пенитенциарлық инфрақұрылымды жаңғырту, пенитенциарлық мекемелерді салуға, ұстауға жəне басқаруға жекеменшік секторды тарту жөнінде ұсыныстарды екшеу жəне осы салада халықаралық тəжірибені зерттеу, жобаларды құрылымдау бойынша ауқымды жұмыстар қарастырылған.
Негізінен, барлық мемлекеттік-жекеменшік əріптестіктер инфрақұрылым объектісін немесе қызметті ұсыну барысында мемлекеттік жəне жеке сектор арасында тəуекелдерді бөлудің белгілі формаларын білдіреді. Тəуекелді жеке секторға беру МЖƏ-ті мемлекеттік сектордың қоғамдық қызметтерді ұсынудың дəстүрлі моделінен айрықшалайтын негізгі фактор болып табылады.
МЖК-тің жеке сектордың қатысу дəрежесіне байланысты түрлі формаларда көрініс табуына қарамастан, жалпы, олар қандай да бір ортақ белгілерге ие болады. Мемлекеттік-жекеменшік кəсіпкерлікте:
- тəртіп бойынша, МЖК жеке сектордың қоғамдық инфрақұрылым объектілер немесе өзге де негізгі қызметтерді ұсынуы мақсатында мемлекеттік сектор мен жеке сектор арасындағы шарттық қатынастарды білдіреді;
- инфрақұрылым объектілерін қаржыландыру немесе қызмет көрсету жеке əріптеспен толығымен немесе жартылай жүзеге асырылады;
- түрлі тəуекелдер мемлекеттік жəне жеке əріптестер арасында бөлінеді, мұнда тəуекелдің əр типі тəуекелді басқарудың жоғары мүмкіндігіне ие əріптеске беріледі;
- тəуекелдер əріптестердің шарттарға отыру жолымен бөлінеді [2].
Осылайша, негізгі қағида табысты МЖК-тің саналы баға бойынша объектілер мен қызметтерге қолжетімділікті қамтамасыз етуге қатысты қоғамның қажеттілігі мен саналы пайда алуға қатысты жеке əріптестердің қажеттілігі арасындағы теңдікті сақтауынан тұрады.
Алайда мемлекеттік жəне жеке сектор арасындағы барлық шарттық қатынастардың барлығы МЖК-ке жатқызыла бермейді. Мысалы, МЖК: тек қана қызметтерді тарту құралы ғана болып табылмайды.
Керісінше, МЖК-те жауапкершіліктің басым бөлігі жеке əріптеске жүктеледі;
- қоғам үшін жеке тараптың қайырымдылығы да болып табылмайды. МЖК-те жеке əріптес лайықты пайда алу мақсатында қатысады;
- жеке мақсаттарға қолжеткізу үшін мемлекеттік жерлердің жалғасы ғана болып табылмайды.
- мемлекеттік активтерді жекешелендіру немесе беру болып табылмайды;
- мемлекеттік кəсіпорынды құру жолымен мемлекеттік қызметтерді «коммерциялизациялау» да болып табылмайды. МЖК жобаларында белгілі операциялық жəне қаржылық тəуекелдер жеке секторға беріледі, ал сондай мемлекеттік секторға жүктеледі;
- мемлекеттік органдарға қарыз ұсыну да болып табылмайды. МЖК-тің басты мақсаты болып қаржылай ақталатын жобаларға жеке капиталды тарту жолымен мемлекеттік инвестициялық əлеуетті арттыру болып табылады.
Қазіргі уақытта мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттесуінің келесі модельдерін атап көрсетуге болады (сур. қара).
Суреттен көріп отырғанымыздай, мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттесу модельдері төрт бағытта жүзеге асыралады:
- идеалды модель (теориялық) — мұнда нарықтық орта жағдайындағы мемлекет пен биліктің өзара əрекеттесу анықталады;
- ұлттық модельде нарықтық экономиканың белгілі моделіндегі мемлекет пен биліктің өзара əрекеттесуі сипатталады;
- нормативті модель — мемлекеттегі бекітілген норма, ережелер мемлекет пен биліктің өзара əрекеттесуі жүзеге асады;
- нақты институционалды модельде ресми жəне бейресми нормаларға сəйкес белгілі аймақтарда қалыптасқан мемлекет пен биліктің өзара əрекеттесу бағыттары жинақталады.
Мемлекеттік реттеу дамыған елдерде белсенділіктің түрлі дəрежесімен қолданылады. Тіпті экономиканың жоғары даму жағдайында да мемлекет елдегі экономикалық үдерістерден ешқашан сырт қалмайды. Дағдарыстық кезеңдерде мемлекет неғұрлым белсенді əрекет етсе, ал тұрақтылық пен өсім кезеңдерінде төменгі белсенділікпен жұмыс жасайды.
Жалпы, мемлекет жəне оның заңдары бизнесті жүргізудің барлық аспектілерін шешуге қабілетсіз. Салықтық, қаржылық жəне өзге де салаларды мемлекет бақылағанмен, бірақ мемлекет қоғамға жауапты қатынасты жүктей алмайды. Мемлекет корпоративті мəдениетті қалыптастыру,əлеуметтік этика қағидаларын енгізу, əлеуметтік жауапты іс-əрекетті өңдеу бойынша отандық кəсіпорындарды ынталандыруы керек. Мемлекеттің бизнес алдындағы жауапкершілігі бизнестің елдегі қолайлы инвестициялық ахуал, сəйкес салық жүйесі (ұзақ уақыт бойы өзгермейтін) арқылы қоғам алдындағы өз міндеттерін дамыту мен орындауы үшін жағдай жасауға арналған.
Қоғамда бизнестің жауапкершілігіне қатысты жоғары талап қою аясы болуы тиіс, билік заңнамамен қарастырылған өзінің əлеуметтік жауапкершілігін арттыру үлгілерін көрсетуі керек. Биліктің заң шығарушы жəне атқарушы органдарына бизнес өкілдері жəне коммерциялық емес ұйымдармен бірлесе отырып, бизнестің корпоративті əлеуметтік жауапкершілігін қолдау мен ынталандырудың заңнамалық аспектілерін зерттеп, дамыту қажет. Компаниялардың əлеуметтік дамуының белсенді стратегиясын қалыптастыруда мемлекет пен коммерциялық емес ұйымдардың күшін қаншалықты біріктіруінен бизнестің бəсекеқабілеттілігі де тəуелді болады.
Бизнес пен биліктің əлеуметтік бағдарланған өзара қатынастарын тəжірибеде дамыту үшін оларды теориялық негізде модельдеуге болады.
Жалпы күйде мемлекеттік-жекеменшік əріптестік мемлекеттік сектордың қоғамдық қызметтерді ұсынудың дəстүрлі моделі мен толық жекешелендіру арасында болады.
Алайда аталмыш шеңберде мемлекеттік сектордың міндеттері мен қажеттіліктеріне байланысты пайдаланыла алатын МЖƏ потенциалды шарттық құрылымдарының үлкен көлемі əрекет етеді. Мəміленің нақты құрылымы туралы шешім қандай тəуекелдер мен міндеттемелердің мемлекеттік органға, сəйкесінше қайсыларының жеке əріптеске жүктелуінен тəуелді болады.
Нақты жобалар үшін, қандай модельдің қолданылуы туралы шешім пайдалы, қолжетімді, инвесторлар, кредиторлардың қызығушылығы сияқты түрлі факторларға тəуелді болады.
Барлық жобалардың МЖК үшін тиесілі болмайтынын айта кету қажет. Мемлекеттік-жекеменшік кəсіпкерлік мемлекеттік сектордың 100 %-дық қатысуымен салыстырғанда қаражаттарды жұмсаудың тең немесе жоғары тиімділігін қамтамасыз етуі тиіс. Мұнда қаржыландыру мен жүзеге асырудың өзге нұсқаларымен салыстырғанда МЖК жобаларының өмірлік əрекетін нақты бағалау талап етіледі. Оның міндеті қызметтерді жақсартып, «қаражаттарды жұмсаудың ең жақсы тиімділігін» қамтамасыз ету болып табылады.
Қаражаттарды жұмсаудың тиімділігі мемлекеттік-жекеменшік əріптестіктегі қозғаушы күш болып табылады. Мемлекеттік сектордың қатысуымен салыстырғанда МЖК қосымша табыстылығы келесілерден алынады:
- инфрақұрылым құру жобаларын неғұрлым жылдам жүзеге асыру;
- неғұрлым жоғары сападағы қызметтер;
- қызмет ұсынудың өмірлік сатысының шығындары;
- тиімділік пен жаңашылдықты арттыру;
- табысқа ынталандыру үшін ұйымдастырылған тəуекелдерді бөлу.
Бизнес пен мемлекеттің өзара əрекеттестігі көбінесе мемлекеттік меншікті басқару, өңірлік даму, жылжымайтын мүлік нарығы, технологиялық дамуды қолдау инфрақұрылымы, көлік инфрақұрылымы, коммуналды-шаруашылық, медициналық жəне білім беру қызметтері салаларында кездеседі.
Əлеуметтік сала ерекшелігін ескере отырып, В.Н. Никитинский МЖК қатынастарына енгізуге болатын объектіні бөліп қарастыруға мүмкін болатын бірқатар шарттарды атап өтеді [3].
Біріншіден, мемлекеттік-жекеменшік əріптестік үшін басқару объектісін жатқызудың негізгі шарты — мемлекет тарапынан бақылау жəне басқару ықпалын сақтаумен кəсіпкерлік құрылымдар үшін оның экономикалық тартымдылығы. Бұл айтылғанның стратегиялық əріптес болып табылатын кəсіпкерлік құрылымды тартуды қамтамасыз ететін негізгі шарты екені анық.
Екіншіден, аталмыш объектінің дамуы мемлекеттік басқару субъектісінің басымдығы болуы тиіс, себебі материалды жəне рухани өнімдер мен əлеуметтік шарттардың ұдайы өндірісі адамдардың өмірлік іс-əрекеті үшін алғашқы да басымды болып табылады. Мұнда əріптестік табыстылығын қамтамасыз ету үшін басқарылатын объектілерге қатысты даму қарқынының болуы шарт, себебі қоғам үшін реформалар, қайта құрулар, əріптестік бағдарламалары мен жоспарлары оңтайлы мəнге ие болмайды.
Үшіншіден, басқарылатын объектілер тек белгілі ұйымдық формада ғана берілген экономикалық жəне əлеуметтік тиімділікпен қызмет ете алады. Бұл шарт МЖК формасының неғұрлым негізделген түрде таңдалу қажеттілігін туындатады.
Төртіншіден, басқарылатын объектілер белсенділігі қоғамдық сипатқа ие болуына байланысты олар қоғамдық құндылықтарды тұтынуға жəне өндіруге байланысты. Сондықтан олар қалыптасу, қоғамдық мəртебеге ие болу, қоғамдық есеп беру жəне бақылауды заңды түрде анықтауға мұқтаж. Аталмыш шарт əр басқарылатын объектіге мақсаттардың анықтығына, іс-əрекет мазмұнына, өзін-өзі реттеу шекараларын орнатуға, мемлекеттік басқару органдарының əрекеттесу сипатын анықтауға мүмкіндік береді.
Бесіншіден, əлеуметтік сала объектілері өзгелермен салыстырғанда жоғары инвестициялық тартымдылыққа ие болмайды. Сонымен қатар кəсіпкер-əріптестің болашақ пайдасын қалыптастыру да қызметтердің əлеуметтік сипатымен, оларды көрсетудегі бағаларды мемлекеттік реттеумен шектеледі. Сондықтан əлеуметтік саладағы МЖК жобаларында кəсіпкерлік құрылымдарды ынталандыру ретінде қандай да бір қосымша игіліктер қолданылуы тиіс.
МЖК моделі коммуналды қызметтер секторының дамуында ереулі рөлге ие бола алады, себебі бюджеттен тыс қаржыландыруды тарту есебінен ол бюджеттік шектеулер жағдайында инфрақұрылымға инвестициялардың жылдамдатылуына ықпал етеді. МЖК моделін тиімді қолданатын шетелдердің тəжірибесі жекеменшік компаниялардың мерзімінде инфрақұрылымдық жобалар құрылысының аяқталуын қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар тұтастай «өмірлік цикл» кезеңінде активтердің техникалық жағдайын сақтап, оны тиімді пайдаланатынын дəлелдейді. Басты нəтиже — бұл халыққа ұсынылатын қызмет көрсету сапасының артуы.
Бүгіндері Қазақстанда мемлекеттік-жекеменшік əріптестік бойынша ұғымдар мен нормативті- құқықтық базаның біркелкілік жиынтығы қалыптасуда. Мемлекеттік-жекеменшік əріптестікті дамыту бағдарламасында былай делінген: МЖК тетігін тиімді қолданудың бастапқы қадамы – аталмыш құбылыстың мемлекеттік-құқықтық рəсімделуі. Осы тұрғыдан мемлекет мынадай жағдайларды мойындауы тиіс:
- əріптестік формасында ынтымақтасуға дайындығын;
- түрлі экономикалық мектептер арасындағы келіспеушілікті жойып жəне таңдалған көзқарастың дұрыстығын қолдай отырып, тиімді экономикалық форманың əріптестігін;
- мемлекет МЖК салалары мен аталмыш саладағы жобаларды іске асырудағы мақсаттардың нақтылығын [4].
Кең мағынада экономика мен мемлекеттік басқару саласындағы мемлекеттік-жекеменшік əріптестіктің негізгі əдістеріне келесілер жатқызылады:
- мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттесуінің кез келген өзара тиімді формалары;
- мемлекеттік келісім-шарттар;
- жалға беру қатынастары;
- қаржылық жал (лизинг);
- мемлекеттік-жекеменшік кəсіпорындар;
- өнімді бөлу жайлы келісімдер;
- концессиялық келісімдер.
Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 31 қазандағы № 379-V Заңына [5] сəйкес МЖƏ екі əдістері қарастырылған:
- институционалдық;
- келісім-шарттық (кестені қара).
Қазақстанның ұлттық экономикасының дамуы инновациялық салалардағы тиімді тетіктердің бірі ретіндегі мемлекеттік-жекеменшік əріптестікті жүзеге асыру қағидаларын қарастыратын МЖƏ жаңа формаларын əрі қарай ізденуді жəне игеруді талап етеді. Аталған формалардың əрқайсысында нақты тетіктер мен құралдарды қалыптастыратын экономикалық, ұйымдық, қаржылық, құқықтық, басқарушылық жəне өзге қатынастар жиынтығы шоғырландырылған.
Мемлекеттік-жекеменшік кəсіпкерлік тарапынан жүзеге асырылатын ұлттық жобалар республикалық жəне жергілікті деңгейде болады. Меншiк түрi бойынша мемлекеттік-жекешелік əріптестік жобаларын іске асыру нəтижесiнде алынған мүлiкке туындайтын меншiк (республикалық немесе коммуналдық) құқығына қарай республикалық немесе жергiлiктi болып бөлінеді. Пайда алушылар бойынша, егер пайда алушылар екi жəне одан көп облыстың, республикалық маңызы бар қалалардың жəне Астананың субъектiлерi болып табылса — республикалық ретінде жəне егер пайда алушылар бiр облыстың, республикалық маңызы бар қаланың жəне Астананың субъектiлерi болып табылса, жергiлiктi ретiнде мемлекеттік-жекешелік əріптестіктің республикалық жəне жергiлiктi жобаларын айқындау өлшемшарттары болып табылады.
Мемлекет пен жеке сектордың əріптестігін жетілдіру мəселелерін шешудегі маңызды фактор — аталмыш үдеріске қоғамның белсенді қатысуы, өз кезегінде, МЖƏ дамуына серпін беріп, бизнес пен билік арасындағы өзара қатынастардың ашықтығын арттырып, жемқорлық көріністеріне қарсы тұратын болады.
Мемлекеттік-жекеменшік əріптестік құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін маңызды шарт — əріптестіктің барлық тараптарының мүдделерін ескеретін шешім қабылдау үдерісінің анықтылығы. Қазақстанда үкіметтік шешімдердің мөлдірлігі мен ашықтығы басқарудың ақпараттық жүйелерін пайдалану арқылы тек соңғы жылдары кең дамуға ие болды. МЖƏ мөлдір моделін қалыптастыру үшін қоғам мен сарапшылар тарапынан бақылаудың қажеттілігі анықталды.
Осы тұрғыдан əріптестік тиімділігін қамтамасыз ету, сонымен қатар мемлекеттік жəне жеке əріптестер арасындағы сенім мəселесін шешуде айрықша рольге 2008 жылы ҚР Үкіметінің Қаулысымен МЖК мəселелері бойынша «Қазақстандық мемлекеттік-жекеменшік əріптестік орталығы» [6] мамандандырылған ұйымның құрылуы ие. Аталмыш орталық өз саласында арнайы білімге ие болып қана қоймай, сонымен қатар концессиялық жобаларды экономикалық сараптау үшін институционалды жүйенің қажетті өкілеттігіне ие. Аталмыш ұйымның əрекет етуінің басты мақсаты – концессиялық жобалардың іске асырылуын əдістемелік жəне əдіснамалық қамтамасыз етуге жəрдемдесу.
«Қазақстандық мемлекеттік-жекеменшік кəсіпкерлік орталығы» ұйымының өкілеттіктері келесі мəселелерді шешуге мүмкіндік береді:
- мемлекеттік органдар мен жеке сектор өкілдері арасындағы ынтымақтастық тетіктерін пайдалану тиімділігін арттыру;
- жеке жəне мемлекеттік сектордың өзара қатынастарында ашықтық жəне мөлдірлік тетіктерін енгізу арқылы сенім ахуалын қалыптастыру;
- келісім-шартқа отыру процедураларын жетілдіру, басқарудың заманауи технологияларын енгізу;
- МЖК азаматтық-құқықты шарттарының атқарылуын бақылау шараларын жетілдіру;
- жобаны қаржыландыру құқықтары, міндеттері мен шарттарын тең бөлу [7].
Осыған байланысты, инновациялық қызметке бақылау жасайтын құрылымдар Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-жекеменшік əріптестік жобаларын жүзеге асырудың стратегиялық бағдарламаларын дайындауға аса көңіл бөлгені жөн. Негізінен, бұл бағдарламасында инновациялық жобалары бар Технологиялық даму бойынша агенттік пен Қазақстандық мемлекеттік-жекеменшік əріптестік орталығына қатысты. Сонымен қатар Технологиялық даму бойынша агенттік инновациялық, бірақ мемлекеттік-жекеменшік мəртебесі жоқ жобаларды іске асыруда.
Сондықтанда ұлттық жобаларды мемлекеттік-жекеменшік əріптестік арқылы атқару барысында мынадай бағыттарда қызмет жасау керек:
- инновацияларды тез іске асыру жəне оның тиімділігін өсіру үшін жоспарлаудың жаңа əдістерімен, нəтижеге бағытталған менеджментті арзан жекеменшік құрылымдарымен қамту қызметтерін көрсету барысында жоғары қосымша құнды құру;
- ағымдық қызметтерді іске асыру кезінде пайда болатын тəуекелдерді жеке əріптеспен біріге отырып тиімді басқару;
- жобаларды жүзеге асыру барысында инвестициялық тартымдылықты өсіру.
Əдебиеттер тізімі
- Ұлт жоспары — Н.Назарбаевтың бес институционалдық реформасын жүзеге асырудың 100 қадамы, 2015. — 20 мамыр. — [ЭР]. Қолжетімділік тəртібі: inform.kz
- Мамыров Н.К., Саханова А.Н., Ахметова Ш.С., Брузати Л. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. — Алматы: Экономика,
- Никитинский В.Н. Государственно-частное партнерство — эффективный механизм создания региональных логистических центров. — М., 2007. — С.
- Гагарин П.А., Двинянин Е.А. Государственно-частное партнерство как инструмент реализации масштабных проектов.
- [ЭР]. Режим доступа: http://www.gradient-alpha.ru/assets/docs/PPP-Research-14.03.2014.pdf
- Мемлекеттік-жекешеменшік əріптестік туралы Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 31 қазандағы № 379-VЗаңы. — [ЭР]. Қолжетімділік тəртібі: www.adilet.zan.kz
- «Қазақстан Республикасында мемлекеттік-жекеменшік əріптестікті дамыту жөніндегі 2011–2015 жылдарға арналған бағдарлама» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 29 маусымдағы № 731 Қаулысы.Концессия мəселелері жөнінде мамандандырылған ұйым құру туралы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 17 шілдедегі № 693 Қаулысы.