Ежелгі түркі бітіктас жырлар кітаби жазба əдебиет тарихымызда, ежелгі түрік бітік жазуымен бірінші болып хатқа түскен, классикалық үлгідегі көркем шығармалар деп қаралады. Демек, бұл жырлар əдеби көркем туынды ретінде, біріншіден, бай мазмұны; екіншіден, жанр поэтикасының көркемдігі; үшіншіден, поэтикалық сөз өнері арқылы өзінің көркемдік-эстетикалық құнын қазірге дейін жоғалтпай келеді. Нақтылап айтсақ, бұл жырлар тұтас бір дəуірді түгел қамтыған аса күрделі тарихи оқиғалар мен тарихи шындықты, сол дəуірде өмір сүрген тарихи тұлғалардың елдің елдігін сақтап, құлаған шаңырағын қайта көтеру жолындағы жанкешті жорықтары мен өшпес еңбектерін, қысқасы, сол дəуірдің көкейкесті зəрулігінен туған ең ұлы талаптары мен ең ұлы мақсаттарын жырдың мазмұндық арқауы етіп алады да, асқан шеберлікпен қиыстырылған композициясына, барынша ұтымды ширатылған сюжетіне сығымдай сыйғызады, қайталанбас айшықты образдар сомдайды əрі оны көркем де суретті тілмен тас кітаптардың бетіне əсемдей ойып өрнектейді. Сөйтіп, бұл жырлар шоғыры ежелгі ата-бабаларымыздың қасиетті де қаһармандық рухын асқақтата, күңіренте жырлаған мəңгілік симфония сипатында дəуірден дəуірді көктей өтіп, бізге жетіп отыр.
Көркем шығарма — көрікті ойдың көрінісі болса, көркем сөз — көрікті ойды реалдыққа айналдырудың бірден-бір құралы. Демек, əдебиет — ең алдымен, сөз өнері. «Сөз өнерінде тілдің атқарар қызметі бəрінен ерекше, бөлек һəм биік» болады [1; 25]. Тілі нашар шығарма ойы қаншалық көркем, құрылысы қаншалық шымыр болса да, ешқашан жақсы шығарма ретінде танылып, адамдардың есінде сақталып, ұрпақтан ұрпаққа жете бермейді. Сондықтан, көркем сөз — əдебиеттану ғылымының ең өзекті мəселелерінің бірі деп қаралады. Осы тұрғыдан қарағанда, ежелгі түркі бітіктас жырлары өзінің қиыннан қиыстырған сара сөзі, мөлдір де көркем тілі арқылы аса биік көркемдік-эстетикалық өреге көтеріле алған. Біз бұл мақаламызда ежелгі түркі бітіктас жырларындағы осынау поэтикалық сөз өнеріне, яғни терең ой, нəзік сезімді дəл де ықшамды, сұлу да образды етіп баяндауы мен суреттеуіндегі шынайы шеберлікке талдау жасап, оның ішкі сырын ашып көрсетуге құлшынамыз.
- Ежелгі түркі бітіктас жырларындағы сөз құдіреті. Ежелгі түркі бітіктас жырлары, біріншіден, лексикалық бірліктерді, яғни күнделік өмірде қолданылып жүрген қарапайым сөздер мен бейнелі фразеологиялық тіркестерді — сөз өнерінің құрылыс материалы ретінде танып, шығарманың тақырып өрісіне, жанрлық сипатына қарай оның барлық мүмкіндіктерін толық ашып пайдалануға, оны əсемдік əлем үшін қызмет етуге, қолданған сөздері мен фразеологиялық тіркестерінің түсінігі жеңіл, мағынасы дəл де айқын, əркелкілік пен ала-құлалығы жоқ болуына баса назар аударады [2; 45]. Көбінде, қарапайым сөздер мен фразеологиялық тіркестердің табиғи ажарынан, əсем түйін түйіп, көркем сурет сызады да, ой-сезім тереңдігі, өткірлігі, əсерлілігі арқылы тұтас жырға сарқылмас қуат береді.
Түркі бітіктас жырлары поэтикалық ой мен сезімді дəл де образды етіп жеткізуде, ең əуелі, күнделік өмірде қолданылып жүрген жалпы халықтық сипаттағы жай сөздерге иек артады. Ол сөз сұлулығы, оның қарапайымдылығы мен табиғилығында болатындығын асқан сезімталдықпен танып- біліп, көбінде əр сөзді ешқандай бояуы жоқ, тап-таза күйінде дəл де үйлесімді етіп қолданауға, оның табиғи ажарынан адам санасына ерекше ықпал жасап, сезімінде күшті əсер туғызатын сөз образын, жыр кестесін кескіндеуге ұмтылады. Мысалы, «Күлтегін құлпытасындағы» ата-бабаның ұлы еңбектеріне арналған тарихи жыр былай басталады: «Үстіде көк тəңірі, астыда қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралыпты. Адам баласын билеуге ата-бабам Бумын қаған, Естеми қаған отырыпты. (Олар) тақта отырып, түрік халқының елін құрып, заңын түзіпті (üzä kök täŋri asra yaɣïz yir qïlïntuqda, äkin ara kiši öɣlï qïlïnmïš. Kiši oɣlïnta üzä äčüm apam bumïn qaɣan ištämi qaɣan olurmïš. Olurïpan türk bodunïŋ ilin tör(üs)in tuta birmiš, iti birmiš)».
Көріп отырғанымыздай, бұл мысалдағы əр сөз өзінің тура мағынасында, дағдылы тіркесімділік қасиетіне қарай бір-біріне сəуле түсіре басы бірігіп, аяқталған көркем ойды білдіретін бірнеше сөйлемге айналады да сабақтаса, үндесе келіп, бүкіл жыр бойындағы келелі маңызы бар бір мазмұнның пердесін ашады. Онда, ең əуелі, баяғы, бағзы замандардың мифтік көркем түсінігін, түркілердің əлем жаралуы жайлы танымын тұп-тұнық күйінде əсемдей кестелесе, одан ары барлық жақсылық жалғыз жаратушы тəңірден келеді дейтін шамандық нанымға сай, ата-бабаларының тəңірдің шапағатынан жаралған, табиғатынан ақылды да парасатты, киелі де текті адамдар болғандығы себепті, билікке, таққа отырғаны мегзей баяндалады. Ал соңғы тармақ, баяндалып отырған ойдың нəтижесі есебінде, ата-бабаларының алғашқы Түрік қағанатын құрып, заңын түзген, біліктілікпен ел билеген ұлы еңбектерін асқақтата жырлайды. Сөйтіп, ой-сезімді соншалық табиғи, соншалық əсерлі əрі дəл де жинақы етіп жеткізіп береді. Адамды баяғы замандардың бұлдыр да бұлдыр тұңғиығына, ежелгі түркі дəуірінің шежірелі шындығына бастап барады. Ежелгі түркі бітіктас жырларында бұл сияқты сөз суреттер молынан кездеседі.
Қала берсе, түркі бітіктас жырлары баяғы замандардан келе жатқан, айырықша айшығымен, об- разды бейнесімен даралана көзге түсетін, жалпы халықтық сипаттағы, ғасырлар бойы сұрыпталып, тұрақталған, бейнелі фразеологиялық тіркестерді сөз өнеріндегі ерекше құрылыс материалы ретінде танып, оны ұғым мен түсініктерді атап көрсетеумен бірге, оларды суреттей, образды да əсерлі етіп жеткізетін поэтикалық құрал ретінде пайдаланады. Сөйтіп, тамаша поэтикалық көркемдікке қол жеткізеді. Мысалы: «(Ол кезде) төңіректің төрт бұрышы түгел жау еді. (tört buluŋ qop yaɣï ärmis)» бұл сөйлемдегі «төңіректің төрт бұрышы (tört buluŋ)» дейтін тіркес «айнала, жан-жақ» ұғымын білдірумен бірге, ата-бабаларымыздың «дүние төрт бұрыш болады» деп қараған бағызы мифтік- дүниетанымдық түсінігі негізінде, түрік қағандығы дөп келіп отырған ауыр да қатал тарихи жағдайды дəл де əсерлі етіп жеткізіп береді. Ал «түрік халқының аяғынан əл кетіп, жағдай нашарлаған еді. (türk bodun adaq qamšatdï, yablaq boltačï ärti)» дейтін сөйлемде «аяғынан əл кету (adaq qamšatdï)» тіркесі «күш-жігері таусылды, қалжырады» ұғымын білдіре отырып, бөлшектің сапасында туылған өзгерісті бүтіннің сапасына ауыстыра жұмсау арқылы толассыз жорықтар салдарынан қажыған, жауынгерлік рухы əлсіреген түрік халқының хал-жайы дəл де нақты етіп бейнеленеді. «Көзім көрмеген, құлағым естімеген халықтарды … қондырдым. (közün körmädük, qulqaqïn äšidmädük bodunum...... qonturtum)» бұл сөйлемде «көз көріп, құлақ естімеген (köz körmädük, qulqaq äšidmädük)» тіркесі «бөтен, танымай- тын» дейтін ұғымды білдірумен бірге, көру, есту мүшелерінде сол белгінің жоқтығын суреттей көрсету негізінде, түрік қағандығының іргесі кеңіп, аз халық көп болған бейнесі суреткерлікпен кестеленеді. Ал «он қараңғы түнде (жеті қараңғы түнде), тау етегіндегі қарауылдан айналып өттік. (on tünkä yantaqï tuɣ äbirü bardïmïz)» сөйлемінде «он қараңғы түнде (жеті қараңғы түнде) (on tünkä)» тіркесі «түн ортасында, беймезгіл уақытта» дейтін ұғымды білдірумен бірге, ежелгі түркілердің дəстүрлі мезгіл өлшеміне сүйене отырып, жасырын да суыт жорықтың бір көрінісін көркемдей суреттейді. «Түн қаттық, Полчұға таң ата жеттік. (tün qatdïmïz. bolčuqa taŋ üntürü tägdimiz)» дейтін сөйлемде «түн қаттық (tün qatdïmïz)» тіркесі «дамыл таппау, кұн демей, түн демей жүру» дейтін ұғымды білдіре отырып, азапты да ауыр жорықтың күнге түнді қосқандай (шайға сүт қатқандай) жалғасып отырғанын образдай бейнелейді. Демек, бұл мысалдардан біз ежелгі түркі бітіктас жырларының фразеологиялық тіркестерді бастапқы тұлғасында, алғашқы ажарында, бойына жасырған барлық қосымша бояуларын ақтара, қолданудағы халықтық дағдылы дəстүрді сақтай оты- рып, көрікті ойды аз сөзбен түйіндей, образдай жеткізе білген поэтикалық шеберлігін көре аламыз.
Десе де, ежелгі түркі бітіктас жырлары бұнымен шектеліп қалмаған. Ол кітаби жазба сөз өнері ретінде поэтикалық ой мен сезімнің қажетіне, поэзиялық ішкі ұйқасқа, ырғақ пен лебіздің сабақтастығына қарай, байырғы фразеологиялық тіркестердің ой өрнегін құбылтып, қиыннан қиыстыра жасаған, соны тіркестерді молынан кездестіреміз. Атап айтсақ, халықтық фразеологиялық тіркестердің жасалу механизмін, яғни құрылымдық моделін (мысалы, қолдан билік, бастан бақ; басқа шауып, төске өрлеу т.б.), сақтай отырып, мазмұны нақты, құрылымы шағын, бейнелі бояуы күшті контекстік фразеологизмдер жасаған. Тыңнан жасалған бұл бейнелі тіркестер көбінде жырлар шоғыры басты объекті етіп алған — сол дəуірдің тарихи шындығы, ел тағдыры, елдің елдігі, жаугершілік тақырыбына қатысты бірыңғай параллель тіркестер болып келді. Олардың бастылары мыналар: сөзі тəтті, жібегі жұмсақ (sabï süčig, aɣïsï yïmšaq), нағыз білгір кісіні, шынайы батыр адамды (ädgü bilgä kišig, ädgü alp kišig yorïtmz), елі барын елсіретіпті, қағаны барды қағансыратыпты (illigig ilsirätmiš, qaɣanlïɣïɣ qaɣansïratmïš), басы барын бас ұрғызыпты, тізелісін шөктіріпті (bašlïɣïɣ yüküntürmiš, tizligig sökürmiš), текті ұлдары құл болыпты, пəк қыздары күң бо- лыпты (bäglig urï oɣlïn qul boltï, silik qïz oɣlïn küŋ boltï), кедейді бай қылды, азды көп қылды (čïɣaňïɣ bay qïltï, azïɣ üküš qïltï), үстідегі тəңірі құламаса, астыдағы жер жарылмаса (üzä täŋri basmasar, asra yir tälinmäsär), қаның судай ақты, сүйегің таудай болып жатты (qanïŋ subča yügürti, söŋüküŋ taɣča yatdï), іші ассыз, сырты тонсыз (ičrä ašsïz, tašra tonsïz), түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым (tün udïmadïm, küntüz olurmadïm), жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылдым (yalaŋ bodunïɣ tonlïɣ, čïɣaň bodunïɣ bay qïltïm), құдіретті елі бар, айбарлы қағаны бар (ïɣar älligdä ïɣar qaɣanlïda), аты арық, азығы жоқ (atï toruɣ, azuqï yoq), сары алтын, ақ күміс (sarïɣ altun, ürüŋ kümüš), қызыл қаным төгілді, қара терім ақты (qïzïl qamïm töküti, qara tärim yügürti) т. б.
Екіншіден, ежелгі түркі бітіктас жырлары сөз бен сөз арасындағы алуан түрлі мағыналық қатынастың сөз өнеріндегі ролін жете танып, оны объективті заттар мен құбылыстар арасындағы қайшылықты, қарсылықты қатынастарды ашып көрсетуге, айтпақ ойға поэтикалық өң беруге немесе сөздер арасындағы мағыналық жуықтық, мəндестіктен пайдаланып, оларды үстемелей еселеп, қабаттап, қатар қолдану арқылы ой мен сезімге айырықша əсер дарытып, оны барынша көрнектілендіре көрсетуге қызмет етеді. Демек, ежелгі түркі бітіктас жырларында сөз бен сөз арасындағы мағыналық қатынастың екі түрі, яғни антонимдік қарама-қарсылық пен синонимдік мəндестіктің, барынша ұтымды қолданылғаны ерекше көзге түседі. Əуелі сөз бен сөз арасындағы антонимдік қарсылықты, қайшылықты қатынастың бітіктас жырларындағы қолданылу шеберлігіне назар аударайық: «Түрік халқы …. аштық, тоқтық дегенді ойламайсыңдар. (türk bodun,...... ačsïq tosïq ömäz sän.)» Бұл сөйлемде, «аштық, тоқтық (tosïq, ačsïq)» сөздерінің мағынасындағы сапалық, мəндік қарама-қарсылық қатар қойып жарыстыра баяндалу арқылы түрік халқының мінезіндегі бейғамдық, салғырттық, бойкүйездік кінараттар ашып көрсетіле отырып, оған күңірене күйзелген, одан аулақ бо- луды шегелеп тұрып тапсырған күшті лебіз, образдық өң үстеледі. Ал «кедей халықты бай қылдым, аз халықты көп қылдым. (čiɣañ bodunïɣ bay qïltïm, az bodunïɣ üküš qïltïm)» деген сөйлем мен «сонша құлшынып біріктірген халықты, от пен судай қылмадым. (anča qazɣanïp biriki bodunïɣ ot sub qïlmadïm)» дейтін сөйлемде «кедей мен бай, аз бен көп (čiɣañ män bay, az bän üküš)», сөздерінің мағынасындағы сапалық, мөлшерлік қарама-қарсылық пен «от пен су (ot pän sub)» сөздерінің мағынасындағы бір-бірімен мүлде отаса алмайтын мəндік қарама-қарсылық қатар қойып жарыстыра баяндалу арқылы, Білге қағанның елді баяшат өмірге жеткізіп, оны өркендетіп-өсірген, тату да тəтті, берекелі де бірлікті етіп билеген ұлы еңбектері, жан сыры айшықтай жырланады. Ал «бұл сөзді естіп, түн ұйқым келмеді, күндіз отырғым келмеді. (ol sabïɣ äšidip tün udïsïqïm kälmädi. küntüz olursïqïm kälmädi)» деген сөйлемде қатар қойып жарыстыра баяндалған «күн, түн (kün, tün)» сөздерінің мағынасындағы мезгілдік қарама-қарсылық, Тұнюқұқтың барлаушылар əкелген суық хабарды естігенен кейінгі күпті де толғанысты көңіл-күйін, жан дүниесінің алпарысты кейіпін айырықша əсерлі етіп жекізеді. Ежелгі түркі бітіктас жырларында жарыстыра, жарастыра қолданылған антонимдік параллелльдер бұнымен бітпейді, жырлар шоғыры бойынан асқан шеберлікпен ұтымды қолданылған басқа да антонимдік қатарлар кездеседі. Олар үстіде (üzä) — астыда (asra), жаман (yablaq) — жақсы (ädgü), іші (iči) — сырты (tašï), құл (qul) — кұң (küŋ), арық (turuq) — семіз (sämiz), жұқа (yuyqa) — қалың (qalïn), жіңішке (yinčgä) — жуан (yoɣun) т. б.
Тағы, бір жағынан, ежелгі түркі бітіктас жырлары сөз бен сөздің мағыналары арасында жуықтық, мəндестік болатын, бірақ нəзік парықтары сақталып отыратын қасиетін барынша ұтымды пайдаланып, оларды үстемелей еселеп, қабаттап, қатар қолдану арқылы ой-сезімді барынша күшейтіп, ұлғайтып көрсетуге қызмет етеді. Мысалы, «Күлтегін құлпытасындағы» үндеу-өсиет жы- рында түркі халқының астамдығы, алдап-арбауға көнгіштігі себепті, өздерін асырап отырған қағанын, елін тастап, сергелдең болып сенделген, бөтен, бөгде елде азып-тозып тентіреген бейнесі «ол жерде көп алқындыңдар, арыдыңдар (qop anta alqïntïɣ, arïltïɣ)» деп суреттеледі. Сөйтіп, еселеп, бір-біріне үстемелей, қатар қолданылған «алқыну, ару (alqïntïɣ, arïltïɣ)» сөздерінің мағынасындағы мəндестік жақындық пен олар арасындағы нəзік парықтар ой мен сезімді түрлі қырынан толықтап, сатылай екпіндетіп жеткізумен бірге, жырға ерекше күш беріп, сезімге айырықша əсер дарытады. Ал осы үндеу-өсиет жырында, үндеу-өсиеттің кімге арналғаны, оны қалай қабылдауы керектігі: «Тоғыз оғыз бектері, халқы, бұл сөзімді жақсылап естіп, мұқият тыңдаңдар! (toquz oɣuz bägläri bodunï bu sabïmïn ädgüti äšid, qatïɣdï tïŋla!)» дейтін жыр жолы арқылы беріледі. Онда мəндес (синоним) сөздерді түйдектей тіркестіруден жасалған «жақсылап естіп, мұқият (қатты) тыңдаңдар! (ädgüti äšid, qatïɣdï tïŋla!)» дейтін эпитетті екі параллель тіркес бар. Бұл мəндес эпитетті тіркестердің бір-біріне үстемелей, еселей қатар қолданылуы ой мен сезімге назар аударту, бұлжытпай солай істеуді бұйыру лебін, тіпті де күшейтіп, сатылап салмақтандырып, зілдендіре түседі.
- Сөз көркіне көрік берудегі дəлдік пен шеберлік. Ежелгі түркі бітіктас жырлары құнарлы ойды құнды етіп жеткізуде сөз ажарындағы табиғи сұлулықты орнын тауып ойната қолданумен бірге, сөз ажарына ажар қосып, көркіне көрік беретін көркемдеу тəсілдерін де барынша сəтті пайдаланады. Оны дəлдікке, ықшамдылыққа, сұлулыққа қызмет етеді. Десе де, жырлар шоғырында үйіп-төгіп, жасанды жолмен жарқырата қолданған ажарлау, айшықтау, құбылтулар кездеспейді. Тек дəл айтылар сəтте, ой мен сезім көркемдеп, көріктендіре жеткізуді қажет еткен тұста ұтымды тəсілді қолданып, ойып алғандай образды орам жасайды. Сөйтіп, ой мен сезім айқын да айшықты етіп жеткізіледі. Ежелгі түркі бітіктас жырларында тақырып пен мазмұнға тілін сай ете ұсыну мақсатымен талдай, саралай шеберлікпен қолданылған көркемдеу тəсілдерінің негізгілері мыналар:
Эпитет. Ежелгі түркі бітіктас жырлары сөздердің бір-біріне сəуле түсіре айқындаушы- айқындалушы қатынаста тіркесуі, сөз өнеріндегі сұлулықты, тіпті де ажарландырып, зат пен құбылыстың мəндік қасиеттері мен сапалық ерекше белгілерін айқындап, нақтылап көрсететін, əсерлі көркем бейнеге айналдырып, көз алдыға елестете алатын қасиетін шынайы ұғып-біліп, оны нақтылы тілдік ортада шеберлікпен қолданады. Жырлар шоғырында қолданылған бұл сияқты сөз көркіне көрік беріп, сөз образ жасайтын эпитеттер көбінде тұрақты эпитеттер мен жай эпитеттер болып келеді. Олар бірде айқындалатын сөзін əр қырынан танытып, əр түрлі сипаты тұрғысынан айқындап, образды бейне жасаса, мысалы: кедей халық (čïɣañ bodun), аз халық (az bodun), елді халық (illig bodun), қағанды халық (qaɣanlïɣ bodun), қара халық (qara bodun), жалаңаш халық (yalaŋ bodun), өлімші халық (öltäči bodun); дана қаған (bilgä qaɣan), алып қаған (alp qaɣan), біліксіз қаған (bilgisiz qaɣan), əйгілі қаған (külig qaɣan), айбынды қаған (ïɣar qaɣan); білгір кісі (bilgä kišig), жаман кісі (yablaq kiši), алып кісі (alp kišig); жаман сый (yablaq aɣ), жақсы сый (ädgü aɣï); тəтті сөз (süčig sab), жақсы сөз (ädgü sab); алып ер (alp är), аз ер (az är); саңлақ ат (ädgü at), боз ат (boz at) қатарлылар. Ал енді бірде айқындалатын сөзін бір ғана сипаты тұрғысынан ажарлап, образдай көрсетеді. Оларға көк тəңірі (kök täŋri), қара жер (yaɣïz yir), жұмсақ жібек (yïmsaq aɣ), жаман ниет (añïɣ bilig), айбынды кесене (adïnčïɣ barq), мəңгі тас (bäŋgü taš), көк түрік (kök türk), текті ұл (urï oɣlï), пəк қыз (silik qïz), киелі жер-су (ïduq yiri sub), жасыл өзен (yašïl ügüz), ауыр қол (uluɣ sü), ұлы соғыс (uluɣ süŋüš), маңызды заң (aɣïr törüg), құдіретті ел (ïɣar il), сүңгі (найза), бойы қар (qar süŋü batïmï), жаяу жасақ (yadaɣ sü), үлкен ұл (uluɣ oɣl), қара бұлғын (qara kišin), көк тиын (kök täyäŋ), ауыр тас (aɣïr taš), жуан ағаш (yoɣan ïɣ), сары алтын (sarïɣ altun), ақ күміс (ürüŋ kümüš), қызыл қан (qïzïl qan), қара тер (qara tär), жарақты жау (yarïqlïɣ yaɣ) қатарлы эпитеттер жатады.
Теңеу. Ежелгі түркі бітіктас жырлары заттың, құбылыстың ерекше белгілерін, мəндік қасиеттерін нақтылап айтып, айшықтап көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра, ұқсата суреттеу арқылы да əсерлі бейне, көркем образ жасайды. Сөйтіп, «адамның ой мен сезімге болған түсінігін айқындай, оған болған танымын тереңдете түсумен бірге, жырдың баурау қуатын күшейтіп, эстетикалық құнын арттыра түседі» [3; 55]. Ежелгі түркі бітіктас жырларында теңеу мынадай екі түрлі жолмен жасалады:
Бұның бірі, түбір немесе негіз сөзге «-тег (-täg)» жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: Тəңірдей көктен жаралған (мен) түріктің Білге қағаны бұл кезде (таққа) отырдым (täŋri täg täŋridä bolmïš bolmä türk belgä qaɣan, bu ödkä olurtïm); Содан кейін інісі ағасындай болмады, ұлы əкесіндей болмады (anta kisrä inisi äčisintäg qïlïnmaduq ärinč, oɣlï qaŋïntäg qïlïnmaduq ärinč); Тəңір күш- қуат бергені үшін əкем қағанның жасақтары бөрідей еді, жаулары қойдай еді (täŋri küč birtük üčün qaŋïm qaɣan süsï böri täg ärmis, yaɣïsï qoñ täg ärmiš); Көрер көзім көрместей болды, білер білігім білместей (ес-ақылдан адасқандай) болды (körür közüm körmäz täg, bilir biligim bilmäz täg boltï); Төңірегіміздегі жауымыз жыртқыш құстай (көп) еді. Біз аңдай (жемтіктей) едік (yaɣïmïz tägrä učuq täg ärti. biz aŋ täg ärtimiz); Аң ауласа, құмайдай еді (ab ablasar ärmälä täg ärti) т. б. Бұл мысалдардағы тəңірдей (täŋri täg), ағасындай (äčisintäg), əкесіндей (qaŋïntäg), бөрідей (böri täg), қойдай (qoñ täg), көрместей (körmäz täg), білместей (bilmäz täg), құстай (učuq täg), аңдай (aŋ täg), құмайдай (ärmälä täg) теңеулері осы тəсіл арқылы жасалған.
Енді бірі, түбір немесе негіз сөзге «-ша/-ше (-čä/-ča)» жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: Түркеш қағанының жасақтары отша, боранша (екпінмен) келді (türgiš qaɣan süsi otča borča kälti); (Олар) өртше қызып келді (өрттей лап қойды) (örtčä qïzïp kälti) т. б. бұл мысалдардағы отша (otča), боранша (borča), өртше (örtčä) теңеулері осы тəсіл арқылы жасалған. Осындағы қай тəсілмен жасалған, қай теңеуді алсақ та, суреттеліп отырған өмір шындығын, болмыс бейнесін тура біздің көз алдымызға əкеліп, олар туралы дəл де нақты ұғым-сурет қалыптастырады.
Ауыстру (метонимия). Ежелгі түркі бітіктас жырлары тектес заттар мен себептес құбылыстар, ұғымдар мен түсініктер арасында болатын белгілі ішкі байланыстардан ұтымды пайдалана отырып, бір заттың атауын екінші заттың атауының орнына алмастыра қолдану арқылы да көркем көрініс жасап, тамаша сурет сызады. Мысалы: «Ағам қағанмен бірге алғы жақта (шығыста) Жасыл өзенге, Шандоң жазығына дейін шеру тарттық, артқы жақта, (батыста) Темір қақпаға дейін шеру тарттық (äčim qaɣan birlä ilgärü yašïl ügüz, šanduŋ yazïqa tägi sülädimiz, qurïɣaru tämir qapïɣqa tägi sülädimiz)» дейтін сөйлемде «алғы жақта (ilgärü)» сөзі «күн толатын жерге (kün toɣsïqqa)», яғни,«шығысқа» сөзінің орнына алмастыра қолданылған да, ал «артқы жақта (qurïɣaru)» сөзі «күн бататын жерге (kün batsïpïŋa)», яғни «батыста» сөзінің орнына алмастыра қолданылған. Жырдың бұл тармағында жай ғана сөз ықшамдылығы үшін ауыстыру тəсілі қолданылып отырған жоқ. «Онда ежелгі түркілердің төрт құбыланы түгел киелі деп қарайтын нанымдық салт-дəстүрі негізінде мəдени өң арқалаған əсерлі образ жасау басты мақсат етілген» [4; 154]. Ал «(жал-құйрығы) түйілген аттарды (түрк жерінде) шапқызбадым (tögönlig atïɣ yügürtmädim)» деген сөйлемде «(жал-құйрығы) түйілген ат (tögönlig atïɣ)» тіркесі «қарулы жау» дейтін ұғымның орнына, «халықтың тамағы тоқ еді (bodun boɣzï toq ärti)» дейтін сөйлемде адамның дене мүшесін көрсететін «тамақ (boɣz)» сөзі «ішер ас» деген ұғымның орнына, «қанымым жоқ (қайтыс) болды (qatun yoq bolmïš ärt)» деген сөйлемде «жоқ болды» тіркесі «өлді» дейтін ұғымның орнына алмастырылған. Бұлайша сөздер арасындағы бегілі байланыстан пайдалана отырып, шартты түрде əдейі алмастыру, жырлар шоғырындағы сөздердің көркін тіпті де көріктендіріп, ой мен сезімді образдай бейнелеуге тамаша мүмкіндік берген.
Ежелгі түркі бітіктас жырларында сирек болса да кекесін (ирония) да кездеседі. Жырлар шоғырының тарихи тұлға жайлы батырлық-ерлік жыр бөліміндегі Білге қағанның еліне, халқына арнаған арнау жырында мынадай шумақ бар: «Барған жерден тапқан жақсылығың мынау: қаның судай ақты, сүйегің таудай болып жатты. Текті ұлдарың құл болды, пəк қыздарың күң болды (bardq yirdä ädgüg ol ärinč: qanïŋ subča yügürti, söŋüküŋ taɣča yatdï, bägilik urï oɣlïŋ qul boltï, silik qïz oɣlïŋ küŋ boltï)». Осындағы «барған жерден тапқан жақсылығың мынау (bardq yirdä ädgüg ol ärinč)» деген тармақтағы «жақсылық (ädgüg)» сөзінің сырты сыпайы болған мен ішкі астарында кекесін, ауыр мысқыл бар. «Қаны судай ақса, сүйегі таудай болып жатса, текті ұлдары құл болса, пəк қыздары күң болса» оның несі жақсылық. Демек, бір ғана сөзбен ежелгі түркілердің алдау-арбауға сеніп, елін, жерін тастап бөтен, бөгде елге ауып кеткен, онда сергелдең болып сенделген ауыр халіне ащы мысқыл айтады, əсем де əсерлі сөз образ жасайды.
Əсірелеу мен қайталу. Ежелгі түркі бітіктас жырларында суреттеліп отырған өмір шындығын, жеткізбек болған ой мен сезімді əдейі өсіре немесе өшіре жырлау арқылды да шығарманың көркіне көрік беріп, оның баурау, көңілге ұялату қуатын барынша күшейте түседі. Сөйтіп, батырлық-эпостық сарындағы өзгеше өрнек өріледі. Десе де, ол өмір шындығын ақылға сыймайтын қиял-ғажайып құбылысқа айналдырып, оқыс əсер туғызуға бой ұрмайды. Қайта оны шынайы өмірді образды бейне- леуге қызмет етеді. Мысалы: «Елі барды елсіретіпті, қағаны барды қағансыратыпты, жауын бойсындырыпты, тізеліні шөктіріпті, басытыны жүгіндіріпті (illigig ilsirätmiš, qaɣanlïɣïɣ qaɣansïratmïš, yaɣïɣ baz qïlmïš, tizligig sökürmiš, bašlïɣïɣ yüküntürmiš)». Бұл сөйлемде алдыңғы ой-пікірден соңғы ой- пікірді, алдыңғы лебізден кейінгі лебізді, алдыңғы құбылыстан кейінгі құбылысты асыра, екпіндете, түрлі қырынан бірнеше еселей үдете суреттеу арқылы ерлік, батырлық рух шығандата, асқақтата жырланған. Ал «қаның судай ақты, сүйегің таудай болып жатты. Текті ұлдарың құл болды, пəк қыздарың күң болды (qanïŋ subča yügürti, söŋüküŋ taɣča yatdï, bägilik urï oɣlïŋ qul boltï, silik qïz oɣlïŋ küŋ boltï)» дейтін сөйлемде ой мен пікір, сезім мен лебіз құлдырата кішірейтіліп, барған сайын апшы- сы қуырылып, өмір шындығы жан шошырлықтай сүркейлі етіп суреттеледі. Жырдағы өсіре ұлғайта суреттеу болсын немесе өшіре кішірейте суреттеу болсын, бəрі де жырдың поэтикалық əсерін, ойға терең ұялату қуатын барынша күшейте түскен.
Назар аударатыны, ежелгі түркі бітіктас жырларында бұл сияқты ерекше мəн бере ұлғайта неме- се кішірейте жырлап отырған ой мен сезімді тіпті де айшықтай, оған айырықша назар аударта сурет- теу үшін əсірелеу мен қайталауды қабаттай қолданады да жырдың əсерлілігі мен əсемдігін еселеп күшейтеді. Бұндай əсірелей қайталаулар көбінесе тұтас жырлар шоғырының құрылысындағы белгі бір мазмұндық бөлім ішінде жеке сөздердің, тіркестердің немесе ыңғайлас сөйлемдердің қайталануы түрінде кездеседі де, егіздей немесе сатылай параллель құрылымдар түзеді [5; 39]. Мысалы, жырлар шоғырының үндеу-өсиетнама бөлімінде «ілгеріде (шығыста) ….. оңда (оңтүстікте) …., арт жақта (ба- тыста) …. сол жақта (солтүстікте)….. » түріндегі параллельдік құрылым былайша екі рет қайталанады:
«Ілгеріде (шығыста) күн шығатын жерге дейін, оңда (оңтүстікте) күн түстігіне дейін, артта (батыста) күн бататын жерге дейін, солда (солтүстікте) түн ортасына дейін созылған аралықтағы бар халық маған қарайды, осынша халықтың басын қостым (ilgärü kün toɣsïq(q) a, birgärü kün ortusïŋaru, qurïɣaru kün batsïpïŋa, yïrɣaru tün ortusïŋaru, anta ičräki bodun, qop m(aŋa körür, bunč)a bodun qop itdim.)».
«Ілгеріде (шығыста) Шандоң жазығына дейін шеру тарттым, мұхитқа сəл жетпедім. Оңда (оңтүстікте) Тоғыз ерсенге дейін қол бастадым, Тибетке сəл жетпедім, арт жақта (батыста) Инчу өзенін кешіп өтіп, Темір қақпаға дейін шеру тарттым. Сол жақта (солтүстікте) иер Байырқу жеріне дейін қол бастадым. Сонша (көп) жерге жорыттым. (Бірақ) Өтукен тауындай жайлі жер жоқ екен. (ilgärü šanduŋ yazïqa tägi sülädim, taluyqa kičig tägmädim, birgärü toquz ärsinkä tägi sülädim, tüpütkä kičig tägmädim, qurïɣaru yinčü ög(üz) käčä tämir qapïɣqa tägi sülädim, yïrɣaru yir bayïrqu yiriŋä tägi sülädim. bunča yirkä tägi yorïtdïm. ötükän yïšda yig idi yoq ärmiš)».
Ежелгі түркі бітіктас жырларында бұл сияқты жүйелі, мерзімді, мөлшерлі əсірелей қайталаулар едəуір мол болып, ол суреттеліп отырған өмір шындығына, жеткізбек болған ой мен сезімге назар аударту, оның баурау, көңілге ұялату қуатын барынша күшейте түсу рөлін ойнаумен бірге, жырлар шоғырының поэзиялық сипатын тіпті де айшықтай түседі.
Шешендік арнау мен шешендік дана сөз. Ежелгі түркі бітіктас жырларының өң бойында шешендік арнау біршама мол болып, онда түріктің барша ел-жұртына арналған үндеу, өсиет көп рет қайталанып баяндалып отырады. Бұл шешендік арнаулардағы ой-толғам, күшті де əсерлі сезім көбінде сыртқы құрылымы біркелкі, ыңғайлас параллель сөйлемдер арқылы жарлай, сұрай арнау формасында беріледі. Сөйтіп, ой мен сезімге əсемдік пен əсерлік дарытады. Шешендік арнаулар ішінде сұрай арнаулар ой-сезім тереңдігі, образдылығы, əсерлілігі арқылы ерекше көзге түседі. Мы- салы, жырлар шоғырының ата-бабаның ұлы еңбектері жайлы тарихи жыр бөлімінде, түркі халқының ішкі жəне сыртқы себептерге байланысты елдігінен, қағандығынан айрылып, құл болған, күң болған, сенделіп сергелдеңге түскен тұстағы ашты зары былайша толғанады: «Түріктің күллі қара халқы бы- лай деген екен: Елді халық едім, елім енді қайда?! Кімге ел құрғызамын?! — десіпті. Қағанды халық едім, қағаным қайда?! Қай қағанға ісімді, күшімді беремін, — десіпті (turk qara qamaɣ bodun anča timiš: illig bodun ärtim, ilim amtï qanï? kimkä ilig qazɣanur män? tir ärmiš. qaɣanlïɣ bodun ärtim, qaɣanïm qanï? nä qaɣanqa išig küčüg birür män? tir ärmiš)». Ал, жырлар шоғырының тарихи тұлға жайлы батырлық-ерлік жыр бөлімінде түркі халқының тағы да сергелдеңге түсуінің себебі: «(Солай болмаса) жарақты (жау) қайдан келіп айдап кетеді? Сүңгілі (жау) қайдан келіп қуып кетеді? (yarïqlïɣ qantan kälip yaña ältdi? süŋüglüg qantan kälipän sürä ältdi?)» деп образдай толғанады. Демек, жырлар шоғырындағы бұл сияқты шешендік арнауларда қойылған сұрақтарға ешкімнің жауап беруі қажетсіз, өйткені олар ешқандай жауапсыз-ақ түсінікті, арнаудың өн-бойында ол сұрақтардың жауабы өзінен- өзі анықталып, көрініп тұрады.
Шешендік дəстүр — түркі халықтарының ауыз əдебиетінде өте ертеде қалыптасып, барынша дамыған фольклорлық сөз өнері. Ол ғасырлар бойы халықтың ой-пікір білдірудегі рухани сұранысын ғана емес, тіл өнеріндегі эстетикалық сұранысын да қанағаттандырып келген. Сондықтан онда тіл өткірлігі, сұлулығы, дəстүр жалғастығы аса күшті болған. «Ежелгі түркі бітіктас жырлары фольклорлық сөз өнеріндегі бұл халықтық дəстүрді аса ұтымды пайдалана отырып, поэтикалық ойдың ығына қарай, бірде ғибраттылық мəні бар, өнегелі ақыл-нақыл сөздер айтса, енді бірде дидактикалық ой-тұжырымы бар, философиялық қорытындылар айтады» [6; 124]. Сөйтіп, айырықша тапқырлық, асқан суреткерлік танытады. Жырлар шоғырындағы шешендік дана сөздер көбінде, мақал-мəтел сипатында, ұйқасқа, өлшемге, ырғаққа құрылған параллель немесе шендестіру түрінде келеді. Мына мысалдар бұл айтқандарымызды дəлелдеп бере алады: «Уақыт — Тəңір ісі, адам баласының бəрі де өлмекке жаралған (öd täŋri yasar, kiši oɣlï qop ölgäli törümiš)». Бұл мысалда өмір мен өлім жайлы философиялық тұжырым баяндалса, ал «Арық бұқа, семіз бұқа жырақта болса, қайсысы семіз бұқа, қайсысы арық бұқа екенін парықтауға болмайды (turuq buqalï sämiz buqalï ïraqda bölsär, sämiz buqa turuq buqa tiyin bilmäz ärmiš)» дейтін сөйлемде ғибраттылық мəні бар дана толғам баяндалады. «Жұқаны теспек оңай, жіңішкені үзбек оңай; Жұқа қалың болса, теспек қиын, жіңішке жуан болса, үзбек қиын (yuyqa ärikli, topulɣalï učuz ärmiš. yinčgä ärikli, üzgäli učuz. yuyqa qalïn bolsar, topulɣuluɣ alp ärmiš. yinčgä yoɣun bolsar, üzgälik alp ärmiš)» дейтін сөйлемде кереғар құбылыстарды шендестіре қарама-қарсы қойып баяндау арқылы үлкен философиялық қорытынды жасалады. Бұндай дана сөздер жырлар шоғырынан көптеп кезігеді.
Қорытып айтқанда, ежелгі түркі бітіктас жырлары бағы замандардан келе жатқан фольклорлық поэтикалық сөз өнеріне мұрагерлік етіп, оның халықтық дағдылы нормаларын, ажарлау, айшықтау, құбылту қатарлы көркемдік дəстүрін сақтай отырып, оның бойындағы барлық сұлулықты төкпей- шашпай асқан шеберлікпен ұтымды пайдаланумен бірге, енді ғана пайда болған кітаби жазба əдебиеттегі сөз өнерінің соны үлгісін тыңнан жаратқан. Оны кейінгі түркі əдебиетінің дамуына негіз етіп, болашаққа қалдырған.
Əдебиеттер тізімі
- Қабдолов З. Сөз өнері. — Алматы: Мектеп, 1976. — 374 б.
- Гың Шы Мин. Ежелгі түркі тіліндегі құлпытастар. — Пекин: Орталық ұлттар ун-тінің баспасы, — 208 б.
- Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнектері. — Алматы: Санат, 1995. — 210 б.
- Еңсегенұлы Т. Көне түркі руна жазба поэзиясы. — Алматы: Білім, 2008. — 409 б.
- Əдебиеттану терминдер сөздігі. — Алматы: Ана тілі, 1998. — 240 б.
- Кіршікбаев А. Қазақ əдебиетінің тарихы. — 2-б. — Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы, 1998. — 410 б.