Ұлт поэзиясы тарихында өзіндік үні, стилі, ерекшелігі, орны бар Махамбет Өтемісұлының əдеби мұрасы аз зерттелген жоқ. Оған ақын поэзиясының тақырыбы, жанры, идеясы, стилі, тілі, лексикасы, көркемдік əлемі хақында əдебиетші-тілші ғалымдар тарапынан жазылған үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар, зерттеу-монографиялар дəлел. Тұңғыш рет өлендер жинағын топтастырып, тасқа бастырған Х.Досмұхамедұлының игі бастамасы М. Əуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, 3. Қабдолов, Сүйіншəлиев, Қ. Өмірəлиев, Р.Сыздықова, Ж. Тілепов, Қ. Сыдиықов, Қ. Мəдібай, тағы басқа ғалымдар еңбектерінде жалғасын тауып, ақын мұрасы ғылыми тұрғыдан жан-жақты бажайланды.
Халел ақын шығармашылығы туралы, Исатай-Махамбет көтерілісінің себептері, барысы, ондағы тарихи тұлғалар хақында тереңнен қозғап, алғаш рет жан-жақты қарастырған. Махамбеттің жыраулығы, оның ел арасында тараған сөздері, əсіресе Баймағамбет сұлтанға айтқан сөздері туралы жазады. Ақындық алымының өзгеше екеніне тоқталады.
Мұхтар Əуезов «Əдебиет тарихы» еңбегінде ақын мұрасы туралы, оның зар заман ақындарымен үндестігін сөз етіп, қимыл мен күрестің өзгеше жыры ретінде зерделесе, ал Сəбит Мұқанов бостандық рухындағы ақын деп бағалады.
Қажым Жұмалиев ақынның өмірі, шығармашылық ғұмырнамасы, өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі, тілі, поэзиясының тарихи мəні хақында таратып айтады. Ақын қолданатын сөз образдарының мағыналық дəлдігіне, өлең жолдарының ішкі логикалық беріктігіне, біртұтас жүйесіне ерекше назар аударады.
Қазақ халқының тіл байлығын сергек көңілмен, сезімтал оймен қажетіне керегінше жарата білгенін тілге тиек ете келе, «тілінің байлығы жағынан жəне оны шебер қолдана білуі жағынан Махамбет атақты сөз ұсталарының қайсысынан болсын кем түспейді. Махамбет тілінің асқан көркемдігі, əр алуан поэтика тілдердің элементтерін (эпитет, теңеу, троп, фигуралардың түрлерін) жеке де, өзара байланысты түрде де өте шеберлікпен қолдана алуында ғана емес, ең алдымен, оның өлеңдерінде кездесетін сөз образдарының өмір шындығына дəл келетіндігімен, сөйлем құрылыстарының ішкі логикалық байланыстарының беріктігінде» [1], — деп атап көрсетеді.
Ақын өлеңдері тек жауынгерлік өнерге, ерлік тақырыбына ғана арналған сөздерден тұрмайтыны, халықтың өмірін, тыныс-тіршілігін, əр алуан қарым-қатынастарын, заман көріністерін суреттеу барысында халықтық тілді де мейлінше еркін, мол, сəтті қолданғанын білеміз. Сөздің сыртқы сұлулығымен қатар, ішкі иірімі, логикалық құрылымы, тыңдаушының жан дүниесіне, сезіміне əсер ете аларлық қуаты да ақын өлеңдерінің көркемдігін арттыратыны анық.
Белгілі зерттеуші-ғалым Құлмат Өмірəлиевтің «XV–XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі», «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі» атты енбектері қазақ əдебиетінің ірі өкілдері Бұқар, Дулат шығармаларымен қатар, күрескер ақын Махамбет поэзиясының тілін, жанрын, стилін жан-жақты зерттеп, ғылыми негізде талдап көрсетуге арналған. Əсіресе «XV–XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» атты еңбегінде зерттеуші-ғалым Махамбет поэзиясының тілін арнайы зерттеу нысаны ретінде алып, кеңірек тоқталған.
Құлмат Өмірəлиев бұл кезең əдебиеті туралы ойларын төмендегідей тарамдатты: «Сөйтіп, ХІХ ғасырдың орта тұсындағы қазақ поэзиясы, əрі оның шығарушылары жайлы мынаны айтуға болар еді: біріншіден, би-ақындар болды, олар байырғы дəстүрмен, үлгімен тақпақ сөздер, мақамды сөздер жасады; екінші, сарай ақындары болды, олар мадақтау жырлар таратты; үшінші, айтыс ақындары болды, олар мақтау өлеңдері мен айтыс өлеңдерін шығарды; төртінші, шығыс əдебиетіндегі ғашықтар жайлы сюжеттерді (əрі қиссаларды) қайта жаңғыртып жазатын кəсіпқой ақындар болды, олар жыр, өлең үлгісіндегі ғашықтық дастандарды туғызды; бесінші, діни ислам өкілдері жайлы шығармалардан сюжет алып, өлең үлгісінде қисса жазатын молда-ақындар болды; алтыншы, əрі айтысқа түсетін, əрі ауызша да, жазба түрде де толғау жыр шығаратын ақындардың жаңа тобы көрінді» [2; 81]. Шындығында, мұның өзі əдеби мұраны ашу, оның өкілдерінің шығармашылығын зерделеу, тану жолындағы өзгеше іс, өзінше бағамдау болып, өз кезегінде əдебиеттанудағы соны ізденістердің, жаңа сүрлеулердің ендігі бағытын аңғартып қана қоймай, айқындауға да септігін тигізді. Жалпы, Құлмат Өмірəлиевтің аталған еңбектерінде қазақ поэзиясының көп құпиясына, əлі де жете көңіл бөліне қоймаған тұстарына, болашақ зерттеушілерге бағыт берер, жөн сілтер теориялық негіздеріне, өлеңнің өзіндік ерекшеліктеріне кең тоқталып, жүйелілікке, тереңдікке аса мəн бергенін ерекше атап көрсетуіміз керек.
«Əдебиет үлгілері негізінде қарастыру ХІХ ғасыр əдебиетінің саяси мазмұндық, тақырыптық жөнін де көркемдік бағыт, ағымдарын да аша түсуді шектемейді, қайта молықтыра түседі.
ХІХ ғасыр əдебиетінде көркем сөздің қандай түрлері болды, олардың қатынасы қандай деген мəселе — əдебиеттің теориясына əрі тарихына қатысты мəселе» [3].
Ол тұрғыда ғалым Қ. Өмірəлиев ХІХ ғасыр поэзиясын жанрлық, стильдік тұрғыда мүлде жаңа сапада, таза теориялық талаптар тұрғысынан арнайы, алғаш қарастарды десек, артық айтқандық емес.
«ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ поэзиясына сипаттама» тарауында ХІХ ғасырдың 30–40 жылдарынан кейінгі қазақ поэзиясының өлең түрлері, ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ауызша поэзия жəне оның жанры мен стильдік сипаты, қазақ поэзиясындағы ақын жасаған туындылардың жанры мен стилі туралы кеңінен қамтып, толыққанды, толымды пікірлер айтады.
ХІХ ғасырда жыраулық өнердің сипаты өзгеріп, қазақ өлеңі жаңа бағытқа, жаңа сапаға ауысты. Жыраулардың əлеуметтік тұлғасы көмескіленіп, өнер биігіндегі орнын алмастырды. Олардың орнына негізінен ақындар келді. Дегенмен жырау сөзін, өнегесін жалғастырушылар да болмай қалған жоқ. «Ендігі би дау-дамайда шешендік сөзге, төрелік қоныс сөзге ыңғайланды да, ол ақындық қабілеті, дарыны молдары тақпақ сөзге көшті. ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан бұлар Жəңгір хан қасындағы Алаша Байтоқ жырау, Кенесары қасындағы Нысанбай, Досқожа, т.б. жыраулар болды» [2; 85], — деді Құлмат Өмірəлиев.
Махамбет бастаған ақындардың шеберлік қисындарын, жалпы қазақ əдебиеті тарихындағы, қазақ қоғамындағы орнын, ақындық даралығын, өзгеше болмыс-бітімін мейлінше терең зерделеп, ғылыми пайымдаулармен дəйектеп, жанрлық, көркемдік жақтан арнайы қарастырғанын ерекше бағалағанымыз жөн. Зерттеушінің бірнеше ғасыр əдебиетіне, поэзиясына байланысты əдеби- ғылыми тұжырымдарының өміршеңдігін, ғылыми сипатының дəлдігін бүгінгі буын да байқайтыны анық. ХІХ ғасыр əдебиеті, алдыңғы əдебиетке қарағанда, анағұрлым толысқан, кемелденген, жаңалығы мол, жанрлық ерекшелігі түрленген əдебиет. Көне дəуірден жалғасқан əдебиетте хандық кезең тұсында негізінен жыраулар поэзиясы алдыңғы орынға шығып, онда негізінен жыр үлгісінің түрлі жанрлары басым болды. Ал бұл кезеңге жаңа өлең түрлері тəн. Сондай-ақ дастан-поэмалар, лирикалық өлеңдер, айтыс өнері, ауыз əдебиеті үлгілері де айрықша мəнге ие болды. Қазақ өлеңі шын мəнінде жаңа сапаға көтеріліп, жазба əдебиеттің негізі қаланды. Махамбет, Дулат, Абай, Ыбырайлар шықты тарих сахнасына. Осылайша сөз өнері толысып, толығып, мазмұнын тереңдетіп, өз арнасын кеңейте түскені мəлім.
«Махамбет поэзиясының өзіне дейінгі дəуірдегі поэзия үлгілерімен байланысы» дейтін бөлімінде ақын шығармаларында ауыз əдебиетінің, көне түркі поэзиясының, жыраулық дəстүрдің ықпал-əсері аз болмағанын атап көрсетеді. Ақын туындыларында жыраулар жасаған əдебиеттің дəстүрлі үлгілері, сөз қолданыстары, өлең өлшемі аз кездеспейді. Жыраулар шығармашылығына тəн жорық жырлары, елдік мүдде мен ерлік рух астасқан өлең жолдары, халық даналығын байқататын сөз үлгілері, қанатты сөзге айналған сөз тіркестері Махамбетті айналып өтпейді. Көне түркі кезеңінен келе жатқан көркемдік дəстүрдің жалғасын тауып, бүгінгі өмірмен сабақтастық тауып жатуында ақын өлеңінің өзіндік орны бар. Əрине, өзіне дейінгі əдебиет өкілдерінен үйренумен ғана шектеліп қойған жоқ, қайта оны мазмұндық, тілдік, стильдік, көркемдік жағынан байытты. Яғни, «Махамбет — өзіне дейінгі халық өдебиетінің барлық табыстарын толық меңгеріп, кемшілігін қайталамай, өз бетін, өз стилін айқындап, əдебиетте көрнекті үлгі қалдырған ақын» [2].
Мұны автор нақты мысалдармен дəлелдеп, көне ерлік эпостары, қазақтың батырлық жырлары мен ақын шығармаларының арасындағы көркемдік дəстүр жалғастығының астарын ашуға ұмтылады. Əсіресе, ақынның «Соғыс», «Мінкен ер» өлендерінің эпостық жыр үлгісіне өте жақын келетініне назар аудара келе, «Махамбет поэзиясында «Соғыс» сияқты эпостық жыр сипаттас өлеңдер ғана кездесіп қоймайды, эпостық жырдың, біз көрсеткендей, ерекшелігіне ие өзге үлгідегі де өлеңдер кездеседі. Айталық, ақынның дидактикалық өлеңдерінде ауыз əдебиетіне тəн тілге тиек аралық дəнекер жолдар мол кездесіп отырады.
Тоқсан тарау су ақса,
Дария болар сағасы.
Сан шерулі қол болса,
Батырлар болар ағасы [4], —
деп ақынның өлең жолдарынан нақты мысалдар келтіреді.
Өзіне дейінгі Қазтуған, Бұқар, тағы басқа жыраулардың дəстүрімен философиялық- дидактикалық үлгідегі толғау жырлар айтқанын, оған «Тайманның ұлы Исатай», «Орай да, борай қар жауса», «Жалған дүние», «Жалғыздық» т.б. өлеңдер дəлел бола алатынын тілге тиек етеді.
Зерттеуші ақын поэзиясының өзіне дейінгі ақын-жыраулардан айырмашылығын, даралығын айта келіп, «Махамбет поэзиясы тілі — күрестің, халықтық мүдде күресінің тілі. Ал бұл тілдің лексикасы күрес идеясын жеткізу құралы ретінде жұмсалысқа түскен лексика. Сондықтан да бұл лексика саяси мəн реңкін бойына алған лексика. Демек, қазақ поэзиясында өлең тілінің халықтық мүдде тұрғысынан идеялық құрал қызметінде жұмсалуы, саяси бояу алуы Махамбеттен басталады» [4; 45], — деп, ақын өлеңдерінің мəн-мазмұнын аша түседі.
Автор ақын өлендерінде жиі кездесетін жер-су атауларының, əсіресе Еділ мен Жайықтың тек географиялық ұғым ретінде ғана емес, ел қонысы, халық мекені, болашақ тіршілік кепілі ретінде алынғанын айтады.
Дəстүрлі қазақ поэзиясында туған жер, отан, атамекен идеясын білдіру үшін «қос өзен» ұғымының кеңінен қолданғанын білеміз. «Туған жердің, ел отанының символы ретінде Еділ, Жайық деген заттық нышандарды алу күні кешегі Махамбеттерге дейін келді. Оның: «Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім, Жайықтың бойы көк шалғын, Күзерміз де жайлармыз» деген өлең жолдарында айтпақ идеясы — Еділ мен Жайық өзендерінің бойына ел қондыру, оны жаз жайлап, күз күзеу емес, нақты осы əрекетте емес, басқа, яғни «туған жерде емін-еркін өмір сүру» идеясы» [5].
Иə, шынында, өршіл ақынның отты, рухты өлеңдерінде кездесетін жер-су атауларының, туған өлке атырабының аталуынан біз оның туған жерге деген махаббатын, Отан сүйгіштігін, атамекен, құт қонысы — «қос өзен» үшін жанын пида етуге даяр екендігін көреміз. Махамбеттің:
Абайламай айрылдым,
Ар жақтағы елімнен,
Анау Нарын деген жерімнен, —
дейтіні немесе деуі немесе
Айналайын, Ақ Жайық!
Am салмай өтер күн қайда? —
Еділді көріп емсеген, Жайықты көріп жемсеген,
Таудағы тарлан біз едік, —деп елінің, жерінің тəуелсіздігін аңсайтыны, жыр толғайтыны сондықтан.
Зерттеуші Махамбет жырларының тақырыптық сипатын белгілеуде оның тіліндегі халық, ел, жұрт, алаш, қарындас, ер, батыр, хан, сұлтан сөздерінің, қару-жарақ, аттарының, туыстық атауларының келу реті мен жиілік саны елеулі қызмет атқаратынына назар аударады.
Ел сөзінің халық сөзінен көп қолданылуы бұл екі сөздің дара мағыналарындағы ерекшеліктен гөрі, қандай сөздерімен тіркесуіне байланысты. Олай болса, мұның өзі ел сөзінің тіркестік қатарының молдығын көрсетеді.
- Елдің қамын жеді ғой; ел қорғаған мен едім; ел кұтқарар мен едім; мен де айрылдым елімнен.
- Халықтың кегін қусайшы; халықтың көрген корлығын.
- Астана жұртын айналған.
Міне, бұл жолдар Махамбет жырының тақырыбы мен идеясын танытатын жолдар. Біз Махамбетке дейінгі поэзиядан халық, ел, жұрт сөздерінің осы əлпетте мол қолданысын кездестірмейміз» [4].
Мұнан əрі күрескер ақынның өлеңдерінде жиі кездесетін ата, ана, қарындас, аға-іні, қатын, бала, жар т.б. туыстық атаулардың келу жəне өзіндік қолдану ерекшелігіне нақты мысалдар келтіре отырып, тоқталады.
Махамбет поэзиясында кездесетін араб, парсы сөздеріне қатысты өз ойын «Махамбет бұл сөздерді араб-парсы тілін меңгеру арқылы тапқан жоқ. Бұл сөздер Махамбет лексикасына сөйлеу тілінен ауысқан. Яғни, ақын тіліне бұл сөздер оның өзі əңгіме еткен тақырыбына, осы тақырыпқа орай қалыптасқан халықтық түсінік тұрғысынан сөйлеуіне байланысты, осы тақырыптарға орай қалыптасқан салттағы сөздерге баруы негізінде оралған» [3; 192], — деп түйіндейді.
Араб, парсы, түркі сөздерінен енген, бірақ қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тіліне барынша кірігіп, сіңісіп кеткен арман, мақсат, үміт, дүние, заман, фəни, пида, байтақ, астана, құса, қапы, қайғы, жиһан т.б. сөздеріне тоқталып, олардың ауыз екі тілде барынша актив қатынас тапқанын айтып өтеді. Жалпы, ақын өлеңдерінде кездесетін кірме сөздер хақында автор келелі мəселе қозғаған. Кейінгі деректерде Махамбеттің бірнеше тілді, соның ішінде араб тілін тəуір меңгергендігі туралы айтылып жүр. Бұл арнайы зерттеуді қажет ететін мəселе. Махамбет поэзиясындағы кездесетін сөз тіркестері мен фразеология, халықтың дəстүрлі сөз оралымдары мен тұрақты сөйлемдер, афоризмдер үшінші бөлімінде қарастырылған. Махамбетте кездесетін фразеологиялар жайлы сөз еткенде, зерттеуші ақын фразеологизмдерінде жауынгерлік стиль бояуы анық байқалып тұратынын, бірінші кезекте пайдалануға бейімділік аңғарылатынын ескертеді. Одан əрі ақын өлеңдеріндегі фразеологиялы сөйлемдерді ұйытқы тұрақты тіркестердің іштей тіркесу тəсіліне жəне осы тіркескен қатынасқа түскен сөздердің байланысу формасына қарай бірнеше топқа бөліп, талдап көрсеткен. Атап айтқанда:
а) атау тұлғалы тұрақты тіркестердің септікті сөзді меңгеруі (аламанға жел бердік);
ə) септік формалы тұрақты тіркестерге атау тұлғалы сөздің қабыса байланысуы (əділ жаннан түнілтіп) т.с.с.
Махамбет поэзиясындағы сөздердің стильдік-мағыналық қолданысы өзіндік ерекшелікке ие екендігі даусыз. Махамбет өлеңдері негізінен күрескерлік, жауынгерлік рухта туған өлеңдер. Осыған орай Махамбетте кездесетін көркемдік-бейнелеу құралдары, көбіне, осы үлгіде жасалған.
Ақын өлеңдерінде тұрақты эпитеттермен қатар, өзіне тəн сөз бедерлерін (біздің қайсар батырдың, ақ көңіл, аңқау жүрекпен, бұлттан шыққан шұбар күн), эпостық-батырлық жырларға тəн дəстүрлі теңеу сөздермен бірге теңеу сөздерді қолдануда өзіндік ерекшелігін (Кұландай ащы дауыстым, Құлжадай айбар мүйіздім), метафоралар (мен қарақұстан туған қалықпан, мен түбін кескен бəйтерек), анафора, психологиялық параллелизм, қайталау, инверсия, ассонанс, аллитерация т.б. көркемдік-бейнелеу құралдарын зерттеуші-ғалым əдебиеттану мен тіл білімінің ортақ нысаны ретінде жан-жақты саралап, өзара байланыста салмақтап, саралайды.
Мұнан əрі ақын поэзиясында стильдік-тілдік тəсіл ретінде жұмсалатын формалар, ақын өлендерінің синтаксистік жүйесі талданады.
«Əдебиеттану мен тіл біліміне өте жақын, бірақ əрі осы екеуіне ортақ құбылыстарды басын біріктіре қарастырған, əрі осы екеуінен де бөлек зерттеу əдісіне ие еңбек» [4], — деп Қ.Өмірəлиевтің өзі атап көрсеткендей, зерттеу əдісі, құрылымы өзгеше сипатқа ие бұл еңбектердің Махамбет өлендерінің тілін, табиғатын тануға, түсінуге игі қадам жасауыменен де, махамбеттануға қосқан өзіндік үлесіменен де орны бөлек, ерекше құнды екендігін айту абзал.
Əдебиеттер тізімі
- Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен əдебиет тарихының мəселелері: Зерттеулер. — Орал: Ағартушы, 2010. — 378-б.
- Өмірəлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. — Алматы: Ғылым, 1983. — 237 б.
- Мəдібай Қ. Қазақ əдебиетінің жауһар ғасыры. — Алматы: Ценные бумаги,
- Өмірəлиев Қ. XV–XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. — Алматы: Ғылым, 1976. — 239 б.
- Шəріп А. Қазақ поэзиясы жəне ұлттық идея. — Алматы: Білім, 2000. — 336 б.