Кеңес дəуіріндегі маркстік-лениндік ілім түп-төркіні əлемдік өркениетпен тоғысатын терең тамырлы қазақ сөз өнерінің тарихи бастауларын айқындауға идеологиялық қысым жасап келді. 1970–80- жылдардағы ұлттық əдебиеттанудағы санаткерлік жəне зияткерлік ой-сана əлеуетінің өсуі тарихи танымға күштеп танылған еуропацентризм қалыбындағы қасаңдық сеңін бұза отырып, қазақ тілі мен əдебиетінің ғылыми өзекті арналарын филологиялық тұтастықта зерттеп зерделеу міндеттерін алға тартты. Ол əлемдік əдебиеттанудағы озық ғылыми-əдіснамалық талаптарға иек артқан жаңашыл ізденістерді қажет етті. Тарихи бастауында Алаш ғалымдары тұрған типологиялық үрдістің бастапқы эстетикалық серпіннен түпкілікті ажырап қалмауға Алаш рухындағы тұлға Б.Кенжебаев күш салса, осынау ілкі қасиетті елдік мұраттағы ой-санасы тұнық, тарихи жады кеңестік идеология озбырына шалынбаған жаңашыл ғалымдар толқыны жаңа өрістегі өреге шығарды. Қ.Өмірəлиевтің ғылыми ізденістері қазақ тіл білім мен əдебиеттануына ортақ көкейкесті мəселелерді филологиялық тұтастықта саралай отырып зерделеудегі талдау сипатымен дараланады. Ғалым еңбектеріне маркстік- лениндік ілім, содан туындап жататын еуропацентристік қасаңдық сеңін бұзудағы ғылыми принциптілік, объективтілік тəн. Мəселен, «Тереңге тартқан тамырлар» зерттеу мақаласында:
«Ертедегі Түрік қағанатында жазба əдебиет те, жазба əдеби тіл де болған. Олар VІ–VІІ ғасырларда көршісі соғдылардан алфавит қабылдады. Осы алфавит негізінде түркі тілінің дыбыс жүйесіне лайықтап өз алфавитін жасады. Сөйтіп ертедегі Түрік қағанаты жазу мəдениетін Орта Азиядан қазіргі Монғолия жеріндегі Орхон өзені бойына дейін жеткізді» [1], — деген түйін жасайды. Түрік өркениетінің дамуында айрықша аталатын кезеңдердің басты əдеби ескерткіштерін саралай келіп, Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу білік» дастанын, біріншіден, түркі халықтарының ауызша əдебиетінде жасалған даналық ойларды, өнеге оқуын ақындық тілдің көрігіне салып жаңартқан, екіншіден, ІХ–Х ғасырларда Тұран өлкесінде араб-түрік ғалымдары жасаған арабша-парсыша əдебиеттердегі ұғымдарды түркі тіліне түсірген шығарма деп бағалайды. Қазақ əдеби тілінің бастауын көне Түркі дəуірі туындыларының генеалогиясымен тамырластықта зерделеген ғалым ХV ғасырдағы жыраулар поэзиясындағы толғау жанрының көрінісін дəстүр ұласуының тарихи негіздері деп дəлелдейді. Ғалымның «Ата тарихымызға үңілсек..» этнолингвистикалық зерттеуінің де «Жаңа жұрт», «Енші алу. Жаңа отау», «Жаңа дəуір. Жаңа жұрт», «Жылқы жылғы жылыстың, жылан жылғы ұрыстың алды»,«Қазақ шығудың» тарихи негізі» атты тараулары байырғы əдеби жəдігерлерімізді көне тарихпен тығыз бірліккте ауқымды саралауымен құнды.
Əдебиетші-ғалымның проблемалық мақалаларында халық мұрасының ұлттық болмысынан туындайтын жанрлық сипатының келелі мəселелері өткір көтеріліп, терең тамырлы қазақ сөз өнерінде тоғысқан фольклор мен ауызша əдебиет табиғатының ортақ арнасы мен ерекшелігіне ерекше назар аударылды. Алғаш М.Дүйсеновтің «Фольклор ма əдебиет пе?» («Қ.Ə.». 1971. 2.07) проблемалық мақаласында көтерілген маңызды тақырып Б.Кенжебаевтың «Көкейде жүрген мəселе» («Қ.Ə.».1971.16.07), Р.Бердібаевтың «Ақындар мен шайырлар» («Қ.Ə».1971.6.08), Т.Қожакеевтің «Тиянақсыз тұжырым — тарихқа залал» («Қ.Ə.».1971.10.09), қарақалпақ ақыны Т.Жұмамұратовтың «Жазба əдебиеттеріміздің тамыры тереңде» («Қ.Ə.». 1971. 19.11), К.Сейдахановтың «Байыппен бағдарласақ...» («Қ.Ə.». 1971.17.12), Қ.Өмірəлиевтің «Иə, терең зерттеу қажет» («Қ.Ə.».1971. 24.12) атты мақалаларында полемикалық сипат алды.
Ұлттық сөз өнерінің өзіндік табиғатынан туындайтын сипатын басты орынға қойған М.Дүйсенов қазақтың ипровизатор-профессионал ақындарының даралық қасиеттері қазіргі əдебиеттану ғылымындағы «фольклор», «əдебиет» деген терминдердің аясына сия бермейтінін екшейді. Фольклор— халық шығармасы екенін зерделей əрі авторы белгісіз, ел ішінде толып жатқан варианттары бар шығармалардың бəрі фольклорға жатады деген көзқарасын білдіріп, қазақ əдебиетін іштей ауыз əдебиеті жəне жазба əдебиеті деген екі салаға бөліп қарастырады [2]. Əдебиетші қазақтың ХV ғасырдан бергі таза ұлттық сипаттағы ақындарының барлығы да ауыз əдебиетінің көрнекті өкілдері саналатынын нығырлап, сонымен қатар аты белгілі ақындардың айтыстарын фольклорға емес, ауыз əдебиетінің туындысы деп тану керектігін де нақты мысалдармен дəйектейді. Ал, жазба əдебиет өзінің дəстүрлі тарихи бастауын бір ғана көне түркі дəуірінен емес, біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдан алатынын Есік қорғанынан табылған («Алтын киімді адам») жəдігер дəлелдегенін нығырлай келіп, кейін мұсылман дінінің ықпалымен араб жазуы енгенін əрі араб пен парсы қисса- хикаяларының қазақ тіліне аударылып таралуы шағатай тілінде жүзеге асқанын зерделейді. Абай шығармашылығында ерекше тоғысқан жəне түрленген көркемдік дəстүрлер арнасы мен əдеби байланыс табиғатын да саралай отырып, ұлы ақынның қазақтың жазба əдебиетіне жаңа бағыт, жаңа дəстүр ала келуінің түп тамырына үңілдіреді. Осындай келелі ойларын ғалымдар талқысына салып, өз жіктеуіндегі, яғни, қазақ əдебиетіндегі ауыз əдебиеті жəне жазба əдебиеттің «ұзақ жылдар бойында бір-біріне əсер-ықпал ете, жақындаса, жанаса, жарыса дамып, өз дəстүрлерін, əдіс-тəсілдерін ширата, ширықтыра отырып» бүгінгі Дəуірге жетуінің күрделі табиғатының эволюциясын ашады. Болатжан Əбілқасымов «Фольклор», «Ауыз əдебиеті» ұғымдары туралы» мақаласында [3; 169–178] «Қазақ əдебиеті» газетінде жарияланған жоғарыда қарастырылған полемикалық мақалаларға тоқтала келіп, мектеп, арнаулы орта жəне жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, монографияларда, сондай-ақ ғылыми баяндамаларда фольклорды көп жағдайда əдебиет деп ұғып, əдебиет заңдылықтары тұрғысынан бағалап тексеріп келгенімізді айта отырып: «Қазақ фольклоршыларының көбі фольклорды əдебиет деп қарап келсе, ол үшін ешкімді кінəлай алмаймыз. Себебі бұл одақ фольклористикасының басынан өткен жай» [3; 172], — деп түсіндірді. Міне, ғалым фольклористиканың белгілі бір даму кезеңінде фольклор мен əдебиет айтарлықтай айырмашылығы аз бүтін құбылыс ретінде қаралғандықтан, «фольклор», «ауыз əдебиеті» терминдерінің қатар қолданылуы ол кезде заңды болатынын түйе келіп, ал фольклористиканың қазіргі даму сатысында бұл терминдерді саралай түсу қажеттігін ескертеді. Осы ретте Одаққа белгілі фольклористер пікірлеріне шолу жасап, талдап əрі саралай келіп, Б.Əбілқасымов «фольклор» жəне «əдебиет» ұғымдарын қатар қою дұрыс еместігін түйеді. Əдебиет тек сөз өнеріне жатса, фольклорда бірнеше өнер (сөз өнері, сахна өнері, музыка өнері) тоғысатынын, онда этнографиялық сипат басым болатынынын ұғындырады [3; 177].
Қазақ сөз өнерінде тоғысқан фольклор мен жазба əдебиет байланысын олардағы ортақ сарын, көп нұсқалық табиғатын мəтіндік талдаулар арқылы айқындаудың маңызы ерекше. Міне, ХІХ ғасырдағы Абайға, Дулатқа дейінгі ХV–ХVІІІ ғасырлар аралығындағы қазақ поэзиясы ауызша поэзия дəуірі деп зерделеген Қ.Өмірəлиев «Иə, терең зерттеу қажет» мақаласында ауызша шығарылғанына қарамай, авторын сақтау қазақтың өткен дəуірдегі сөз үлгілеріне тəн ерекшелік екенін байыптап, оның себебін қазақ ауыз əдебиеті басқа халықтардағы жазба əдебиет атқаратын қызметті өз үлесіне алуына байланысты деп түсіндіреді [4]. Қазақтың ауызша шығарылған азаматтық поэзиясының тарихы ХV ғасырда жатқанын айта келіп, қазақтың ауызша шығарылған азаматтық поэзиясының сақтауының басты бірнеше ерекшеліктерін де теориялық жағынан саралайды. Бұл ретте ортақ мотив пен əрқилы нұсқалық қазақ поэзиясының негізгі сипаты болып табылатынын зерделей келіп, авторы белгілі-белгісіздігіне қарап, бір жанрдағы егіздің сыңарындай екі, одан да көп өлеңнің бірін «фольклорға», ал екіншісін «ауыз əдебиетіне» жатқызу, сөйтіп оларды екі түрлі тұрғыдан қарау — əлі де мұқият ойластыруды қажет ететін жайлар деп біледі. Мəселен, ғалым Махамбеттің «Орай да борай қар жауса» өлеңіндегі соңғы жолдар мен Шалкиіздің «Асқар, асқар, асқар тау» өлеңдеріндегі ұқсастықтарды нақты мысалға алып, «Телқоңыр» өлеңнің кімдікі екенін анықтау мен айқындауда сол ғасырдың тілдік белгісі басты орынға қойылу керектігіне ой салады. «О баста белгілі бір уақыт аясында туған өлеңдер келе-келе уақыт шиырына көп түсіп, шығарушыларға ғана емес, уақытқа да «Телқоңыр» ортақ өлеңдерге айналған. Сөйтіп, бұл өлеңдер дəуірлер тануға мүмкіндік бермейтін жағдайға келген» деп Асан Қайғының «Құйрығы жоқ, жалы жоқ...» деп басталатын толғауында кездесетін араб тіліне тəн «халық» сөзі бертінгі кезеңнің тілдік белгісі, ал сол дəуірде оның орнында үнемі «жұрт» сөзі айтылатынын зерделегенде де тілдік белгіні басты орынға қояды. Қазақ ауыз əдебиетінің арғы тарихтағы өкілдерін анықтап алмайынша, қазақ ауыз əдебиетінің тарихын жасау да мүмкін еместігін айтып, көркемдік дамудағы көне дəстүрді байыптағанда əрі оған қатысты өз көзқарасын білдіргенде де зерттеушілер тарапынан өз деңгейінде теориялық жағынан ғана емес, асыл мұра тұрғысынан да дəйектелмеген кейбір мəселелерге байланысты батыл түйіндер жасайды. Атап айтқанда, «Алтын Орта дəуіріне дейін жəне содан бергі дəуірдегі ақындарда «жыр сөзін, өлең сөзді «мен» — кейіпкер атынан айту негізгі дəстүр болған. Ақын-«мен» кейіпкер-«мен» тасасында тұратын болған. Ол мұралар диалогқа, монологқа құрылған» деген ойын «Əділ Сұлтан», «Орақ — Мамай жыры», «Едіге жыры» негізінен «мен»-герой атынан айтылатын жырлар екенін дəлелдей көрсетеді. Ал, Дулат, Шортанбай ауыз əдебиеті емес, жазба əдебиет өкілдері болып табылатынын əдеби əдіс табиғатымен түсіндіреді. Мысалы, Шортанбайдың азаматтық тақырыптағы өлеңдері таза қазақ тілі рухында, ал діни-мораль тақырыбындағы өлеңдері «кітаби тіл» нормасына көп бейім екенін, өз кезегінде Дулат поэзиясының тілін «шағатай əдебиеті», «кітаби тіл» өкілдерімен де əсте қатарға қоюға болмайтынын «бұл жазба əдеби тіл қазақтың жалпы халықтық тіл нормасынан бөлек ерекше нормадағы тіл» [4] деп тұжырымдайды. Ғалымның «ХІХ ғасырдағы Абайға, Дулатқа дейінгі ХV– ХVІІІ ғасырлар аралығындағы қазақ поэзиясы ауызша поэзия дəуірі» деп зерделеген маңызды түйіндері сол кездері барша əдебиетшілер тарапынан толық қолдау таппады. М.Дүйсенов, Қ.Өмірəлиевтер терең білгірлікпен ұсынған «ауызша поэзия дəуірі» деген жаңаша əрі тың ұстаным тəуелсіздік талабына сай жазылған он томдықтың бірінші томында (Қараңыз: 1-томның «Қазақ фольклорының статусы жəне оның теориялық негіздері» тараушасы) «авторлық ауыз əдебиеті» тұрғысынан түпкілікті орнықты.
Қ.Өмірəлиев зерттеулерінің ғылыми аппараты, талдау əдістері соны. Ғалым «ХV–ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» (1976) еңбегімен қазақ филологиясының күрделі тақырыбында тың қадам жасады [5]. Еңбекте, біріншіден, қазақ поэзиясының ХV ғасырға дейінгі көркемдік арналарының көне дəуірмен сабақтастығы жəне ХV–ХVІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясының авторсыз үлгілерінің стильдік, тілдік ерекшеліктері теориялық тұрғыдан талданса, екіншіден, Бұқар жырау, Махамбет поэзиясының тілі филологиялық аспектіде зерттелді. Зерттеуші VІІІ–ХІ ғасыр ескерткіштеріндегі мақалдар мен қазақ поэзиясындағы дидактикалық-шешендік толғау өлеңдерінің бірлігін, ХІ ғасыр ескерткіштеріндегі ауызша поэзия үлгілері мен қазақ поэзиясы арасындағы байланыс белгілерін, ХV–ХVІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясының авторсыз үлгілерінің стильдік, тілдік ерекшеліктерін осы кезең поэзиясына тəн ортақ мотив пен варианттылық негізінде ашуға күш салды. Осынау маңызды ғылыми мəселелерді филологиялық талдауларымен кеңінен саралаған ғалым еңбегі ХІ ғасыр ескерткіштері мен ХV–ХVІІІ ғасырлардағы қазақ əдебиетін ауызша жасалған əдебиет деп қарастыруымен де ерекшеленеді.
Текстологиялық зерттеулер жүргізудің өзіндік қиындықтармен жүзеге асатыны, осы бағытта қолжазба мен оның түрлі нұсқаларын салыстыра-салғастыра қарастыру қажыр-қайратты талап етеді. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасын жасау ісі енді ғана қолға алынып жатқан əрі текстология мəселесі ғылыми тұрғыдан бір ізге түспеген сол кезде Қ.Өмірəлиевтің осынау күрделі мəселедегі ғылыми ізденісі ерекше бағалауды қажет етеді. Əрине, ақын-жырау поэзиясын анықтаудағы текстологиялық зерттеулерінде əлі де терең екшеуді қажет ететін мəселелерге қатысты даулы пікірлердің орын алуы заңды болатын. Бұл ретте М.Жармұхамедов ғалымның Бұқар жырау толғауларының лексикалық құрамы мен грамматикалық сипатын, сондай-ақ оның өзіндік сөз қолдану мəнерін, табиғи ерекшеліктерін талдауларының маңызын бағалай отырып, текстологияға қатысты кейбір пікірлерінде орын алған ағаттықтарды ескертеді. Соның ішінде Қ.Өмірəлиевтің жыраудың дау-дамайсыз басы ашық төл өлеңі деп тек 364 жолдық 8 өлеңін табуын («Абылай ханның қасында», «Ай, Абылай, Абылай», «Ханға жауап айтпасам», «Қалдан ханмен ұрысып», «Əй, Абылай, сен он бір жасыңда», «Атам болған жиырма бес», «Керей, қайда барасың?», «Ай, Абылай, Абылай»), ал 100 жолдық үш өлеңіне («Бірінші тілек тілеңіз», «Ай не болар күннен соң», «Айналасын жер тұтқан») «ортақ ой, ортақ мотивке құрылған өлеңдер» деп қарауын, 150 жолдық 10 өлеңіне («Ақсаңнан биік тау болмас», «Ақсұңқар құстың баласы», «Жар басына қонбаңыз», «Алыстан қызыл көрінсе», «Асқар таудың өлгені», «Əлемді түгел көрсе де», «Көкте бұлт сөгілсе», «Батпақты сайға су түссе», «Арту, арту бел келсе», «Қара арғымақ арыса») «жыраудың өлеңі екендігі, иə еместігі белгісіз, шартты өлеңдер» деп бағалауын жəне 119 жолдық 4 толғауын («Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек», «Ей, айтшы, Алланы айт», «Ақтың үйі мешіт-ті», «Ай, заман-ай, заман-ай») жырауға қисынсыз таңылып жүрген өлеңдер деген пікірлерін кейінгі ғылыми текстологиялық тұрғыдағы зерттеулерімен түзете отырып, осы даулы мəселеде Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының қолжазбалары қашан да басты орында болуы керектігін орынды айтады [6]. Бұл ретте Қ.Өмірəлиевтің «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі: ХІХ ғасырдың бірінші жартысы» еңбегі Дулат ақындығын, тілін зерттеуде айрықша аталады [7]. Ақын мұрасын текстологиялық тұрғыдан қарастырған ғалым аталған зерттеуінде Дулаттың «Өсиетнама» (1880) кітабында басылған өлеңдерінің кейбірі Шортанбай мұрасы деген көзқарас ұстанып, Ы.Дүйсенбаев [8], Х.Сүйіншəлиев [9] зерттеулерінде түйінделген ғылыми пікірлерін терістейді. Мəселен, «Дулатқа əдебиеттану ғылымында ең соңғы əділ де дəл баға берген марқұм Ы.Дүйсенбаев та «Өсиетнаманы» Дулатқа теліген жұрттың дүрмегіне еріп кетті» [7; 218] деп Мəулекей бастырған «Өсиетнама» жинағындағы «Сөздің басы бисмилла» деп басталатын өлең мəтіндері В.В.Радлов, Я.Лютшь жинап бастырған жинақтарда, «Қисса Шортанбай — Шортанбайдың «Бала зарында» (1888) аталған өлең барын, ал С.Сейфуллиннің «Қазақтың ескі əдебиет нұсқаларында» (1931) «Шортанбай ақын өлеңдері» деп ат қойғанын, сонымен қатар Қазақ КСР ҒА Орталық ғылыми кітапхана қолжазба қорында «Шортанбай ақынның шығармалары» деген атпен сақтаулы тұрған 780-папкада да аталған өлең барын негізге ала отырып, оны Шортанбай толғауының азды-көпті өзгерген түрі ғана деген көзқарасын ұстанады [7; 220–221]. «Өсиетнаманың» үшінші бөлімі, немесе 260 жол, Шортанбай ақынның мұрасы деп біледі. Өз пікірін мəтіндік салыстырулар жасай отырып дəйектеген ғалым Мəулекей Шортанбай ақынның «Зар заман» толғауын бұза өзгертуін саралай əрі «Өсиетнамада» Шал өлеңі делінетін екі шумақты қосып жібергенін сын тезіне сала отырып, осындай даулы мəселелерді анықтауға стиль, тілдік тұрғыдан, яғни «Өсиетнама» мен Дулат ақын шығармаларының тілдік ерекшеліктері жағынан, салыстыра зерттелмегенін де ескертеді [7; 231].
Ғалымның бұл мəселедегі батыл айтқан сын ескертпелері өте орынды да болатын. Оның үстіне «зар заман» ақындары шығармашылығының ұлт əдебиет тарихында алар маңызды орны санаулы зерттеушілер тарапынан ғана байыпты зерделенгені болмаса сол кездегі тұтас ғылыми-зерттеушілік ой-пікірде əлі дұрыс айқындалмаған тұста əдебиетшілер мəтіндік саралауларға филологиялық аспектіде терең бара бермегені де шындық. Алайда Ы.Дүйсенбаев, Х.Сүйіншəлиев мақсаттары Дулат, Шортанбай, Мұрат сынды айтулы сөз зергерлерінің əдеби мұрасын идеологиялық қате танымнан арашалау болғанын да назардан тыс қалдыра алмаймыз. Сонымен бірге қазақ кітаптар тарихын зерттеуші Ə.Жиреншиннің «Қазақ кітаптары тарихынан» атты іргелі зерттеуіндегі Мұраттың «Бала зары» (1888), Дулаттың «Өсиетнама» (1880) кітаптарына қолжазбалар арқылы да үңіле отырып жасаған əдеби талдауларында «телқоңыр» мəселеге қатысты ой ұшқыны болмағанын ескеруіміз керек [10]. Сондықтан да Қ.Өмірəлиевтің Дулаттың Мəулекей бастырып шығарған «Өсиетнама» жинағындағы өлеңдерін бүтіндей жоққа шығарып, бір ғана Шортанбайға телуімен келісу қиын. Бұл ретте Қ.Өмірəлиев пікіріне қатысты Т.Жұртбайдың «...Барлық пайымдаулар мен тұжырымдар Дулатты тұқырту үшін емес, тұлғаландыру тұрғысынан жасалғанда ғана аманаттың жолын қиянат кеспейді» [11] деген уəжіне тоқталу шарт. Текстология — қазіргі қазақ филологиясындағы ең өзекті тақырып. Бұл бағыттағы ғылыми ізденістер көңіл көншітерлік деңгейде деп айта алмаймыз. К.Əбдіқалықтың «Текстология (Мəтінтану)» (2009) оқу құралынан басқа еңбектің жазылмауы ойландырмай қоймайды. «Зар заман» əдебиеті, соның ішінде Дулат Бабатайұлы мұрасындағы мəтіндік айырымдарға «Өсиетнама» жəне «Бес ғасыр жырлайды» жинағында басылған өлеңдері негізінде тоқталған зерттеуші К.Əбдіқалықтың «Мінекей, осындай əр нұсқада əр түрлі берілген мəтіндік айырымдарға да мысалдар келтіре отырып, ақын мұралары текстологиялық талдауға зəру екенін байқадық. Олай болса, алдағы уақытта Дулат Бабатайұлының барлық жарық көрген шығармаларына мəтін тарихын зерттеудегі тура жəне жанама мəліметтерді пайдалана отырып, арнайы текстологиялық жұмыс жасалу қажет» [12] деген пікірі ХХ ғасырдың 70-жылдарында Қ.Өмірəлиев тарапынан көтерілген проблеманың ХХІ ғасырдың алғашқы ширегінде өз өзектілігін жоймағанын дəлелдейді.
Қазақ сөз өнерінің генеалогиясы мен типологиясына тарихи сабақтастық тұрғысынан келген əдебиетшінің ежелгі дəуір жəдігерлерін сол кезеңдердегі қоғамдық-əлеуметтік жағдайлармен бірлікте саралаған «VІІІ–ХІІ ғасырлардағы көне түркі əдеби ескерткіштері» еңбегінде байырғы мұраның тақырыбы, жанры мен стилі, тілі филологиялық тұрғыдан кешенді зерттелді [13]. Зерттеуші ежелгі дəуір əдебиетінің үлгілерін бүгінгі ұрпақ игілігіне айналдыру, түптеп келгенде қазақ халқының өз
«Ояну дəуірі» мен «Ағарту дəуірі» сынды рухани кемелдену кезеңдерін айқындау екенін айта келіп, сол асыл қазыналардың тікелей мұрагері екенімізді дəлелдеу өткен мен бүгінгіні жалғастыру мұраты болып табылатынын нығырлайды. Күлтегін, Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің жанрын айқындауда зерттеуші өзіндік ғылыми көзқарас ұстанды. Егер М.Жолдасбеков Орхон ескерткіштерін ерлік эпосы деген тұжырым жасаса, Қ.Өмірəлиев «Күлтегін», «Тонуқуқ» ескерткіштерінде поэзияға тəн, соған жақын үзіктер бар екенін айта отырып, бірақ та ол аталған ескерткіштерді тасқа түсірген автордың ауызша поэзияға тəн тəсілдерді арагідік пайдалануы, кіргізуі ғана деп білді [13; 22].
Ғалым көне түркі жазба ескерткіштеріне мəтіндік талдаулар жасап, оның жанрын «Түркі қағандары мен батырларының ерлік жорықтарын баяндайтын көркем тарихи шығарма, баяндау үлгісіндегі тарихи əңгіме» [13; 22] деп айқындайды. «Олар хан жарлықтары мен шежіренің үлгі- нұсқалары негізінде жазылған көркем шығармалар» дей келіп, VІІІ ғасырда туған (шартты) бұл жанр ХІV–ХV ғасырға келіп жеткенін айтады. Осы мəселеге қатысты Н.Келімбетов «Автор бұл көне дəуір мұраларын тақырып, сюжет желісі, синтаксистік-композициялық құрылысы жағынан (яғни текстологиялық тұрғыдан) талдай отырып, мұның өзі поэзиялық туынды емес деген бірден-бір дұрыс қорытындыға келеді» деп Қ.Өмірəлиевтің көзқарасын қолдаса, Р.Бердібаев «Кəусар бұлақ» кітабындағы «Көркемдік дəстүр жалғастығы» зерттеу мақаласында Орхон жазбаларындағы эпикалық дəстүр сарынының көріністерін зерделегенде Қ.Өмірəлиевтің қарастырылып отырған зерттеуіндегі
«Оғызнаме» аңызының негізі VІ–VІІІ ғасырларда-ақ қалыптасқан болуы тиіс деген көзқарасын айта келіп, көне мұраның жазба нұсқа ретінде белгілі болғаны ХІІ–ХІІІ ғасырлар мөлшері делінгенімен, оның ауыз екі айтылу тарихы талай ғасыр əріге кететінін түйіп, жəдігердің əдепкіде фольклор шығармасы болып туып, əдеби ескерткішке айналуы соңғы процесс екені күмəнсіз [14] деген пікір білдіреді.
Көне түркі ескерткішінің жанрын айқындаған Қ.Өмірəлиев, сонымен қатар, Махмұд Қашғари сөздігі негізінде ертедегі түркілердің поэзия үлгілерін мазмұнына қарай табиғат-наурыз жырлары, ғашықтық-жастық жырлары, жоқтау жырлары, ерлік-жорық жырлары, тұрмыс-салт жырлары деп қарастырып, оларға шолу жасағанда қазақ əдебиетіндегі дəстүр ұласуын нақты мысалдармен дəлелдейді [13; 49–57]. Көне түркі жазба ескерткіштерінің маңызын тарихи дерек көздерінің қайнары тұрғысынан терең қарастырған ғалым Күлтегін, Тонуқуқ, Білге Қаған ескерткіштері мен Оғуз қаған аңызынан алынған көлемді мəтіндерді қазақ тіліне аударып берді. Ал, «Оғуз қаған туралы аңыз- əңгіме — түркі халықтарына тəн ауыз əңгімелердің (фольклорлық шығармалардың) бізге келіп жеткен ең ежелгі, ең көне үлгісі» деген өзіндік көзқараста болды.
Түркі халықтарына ортақ ең көне мұралардың бірі — «Оғуз қаған» эпосының нақты зерттеу нысанына алынуы да ұлттық əдебиеттанудың түркітанудағы өзекті мəселелерге ерекше ден қойғанын айқындайды. Бұл күрделі тақырыпқа қазақ поэзиясының жанры мен стилін зерттеуде көркемдік дамудағы тарихи сабақтастық принциптерін берік ұстанған, яғни көне жазба ескерткіштерден бастап Абайға дейінгі сөз өнерінің табиғатын теориялық тұрғыда қарастырған, Қ.Өмірəлиевтің баруы да заңды еді.
«Оғуз қаған» эпосының тілі» зерттеуінде көне мұраға тəн əр алуан белгілер фольклорлық шығармалардың жанрлық, стильдік ерекшелігі жəне де лингвистикалық сипаты тұрғысынан жан- жақты талданады. Еңбектің «Оғуз қаған» эпосына негіз болған аңыз-əңгімелер мен тарихи деректер»,
«Оғуз қағанның» жанры», «Оғуз қаған» эпосы тілінің грамматикасы», «Оғуз қағанның» баяндау техникасы: эпостық формулалар» атты бөлім, тараулар атауларының өзі зерттеушінің əдеби жəне лингвистикалық талдауларда ұстанған əдіснамалық негіздерінің сонылығын көрсетеді. Ғалым аталған мұра мəтінінің композициясын жəне сюжеттік компоненттерін анықтау мақсатында жүргізілген текстологиялық талдаулар негізінде шығарманың үлкенді-кішілі он жеті желіден құрылғанын анықтайды. Олардың негізгілері ретінде Оғуз қағанның тууы, балалық шағы, жігіттік шағы, ерлік көрсетуге аттануы, үйленуі, балалары болуы, ұлы той жасауы, тойдан соң төрт жағындағы жау жұртқа елшілер жіберу, Урумға қарсы аттануы, Урум қағанмен соғысы, Журжітпен соғысы, Сынду, Таңғұт, Шағам жұртына аттануы, соғысуы, қағанның құрылтай шақырып, жұртына үлкен той беруі, балаларына жұртын үлестіру баяндары аталады [15]. Композициялық, сюжеттік компоненттерін теориялық тұтас үйлесімде түзу əрі талдаулар жүргізу барысында ғалым сюжеттік жіктер негізінде абзацтық жіктерді, сөйлемдер тобы жігін, сөйлемдер бірлігін, сөйлем ішілік сөздердің өзара қатынасын анықтап, мəтінді абзацы, тыныс белгісі сақталған қазіргі жазу тəртібі үлгісіне түсірді. Осындай келелі де кемел істер атқарған зерттеуші шығарманың жанрын «Оғуз қаған» — миф атаулыдан таза, ертегілік элементтер жоқ, архаикалық эпостарға (В.М.Жирмунскийше, «батырлық ертегілерге») тəн сюжет желісі, геройлары, əрекеті жоқ, эпостық əңгіме. Дəлірек айтқанда, бір кездегі эпостық жырдың қиялға құрылған пафосты сипаты уақыт өте бірте-бірте бəсеңдеп, ұмытыла келіп,байырғы сипатынан айырылып, баяндау, онда да атап қана баяндау формасына түскен, хронологиялық баяндау формасына түскен эпостық əңгіме» деп анықтайды.
Қазақ филологиясының өзекті арналарында тың ғылыми-əдіснамалық ұстанымдағы ғалым абайтану, дулаттану мəселелеріне де ұлт тарихына терең тамыр тартатын тарихи танымда келді. Мысалы, М.Мырзахметов, Қ.Өмірəлиевтің «Абайды танып біттік пе?» («Қ.Ə.».1985.29.ІІІ) мақаласында қазақ филологиясында Абай мұрасын тануда ауқымды жұмыстар жасалғанын айта отырып, соның ішінде абайтану іліміндегі 1945–1965 жылдар аралығындағы ғылыми еңбектерді қарастырып, біріншіден, ойшыл Қара сөздерінің 1958 жылдан кейін соңғы уақыт бедерінде бар-жоғы екі-үш рет қана аударылғанын, «Абайтану» курсы жоғары оқу орындарында соңғы кезде өткізілмейтініне проблемалық тұрғыдан келсе, екіншіден, М.О.Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институты Абай мұрасы жөнінде соңғы жиырма жыл ішінде бірде-бір монографиялық еңбек бермегенін, оған білікті мамандар тарту жағы да ақсап жатқанын орынды ескертеді.
Ақынның 140 жылдығына орай мұрасын жариялау, зерттеу деңгейін арттыру керектігіне биік талап деңгейінде келген авторлар М.Əуезовтің Абай шығармашылығын кешенді зерттеу арнасын байыптаған кемел ойларын негіз ете отырып, «абайтанудың ендігі өрістетіле зерттеулер арнасы — түпқазығы адамгершілік мəселесіне барып тірелетін философиялық көзқарастары екен, солар танылуы тиіс екен» деп айқындайды. Əсіресе Абай нəр алған үш арнаның ең бастысы ұлттық төл əдеби қазынаға қатынасы дұрыс сөз болмай жүргеніне де өзекті тұрғыдан келеді. Соның ішінде көркемдік дамудағы дəстүр арнасы мен жалғастық иірімдеріне үңілген зерттеушілер хандық дəуірдегі Бұқар жырау, ХІХ ғасырдағы «зар заман» өкілдері Дулат, Шортанбай, Мұрат сынды «осы ақындардың жалпы қазақ поэзиясының ақындық сезімде, идеяда, мазмұнда болмағанымен, ақындық лексикада, тілдік өрнекте, тіпті өлең түрінде Абай мұрасына ауыс-түйісі болғанын» дұрыс зерделеп, отаршыл саясаттың қолшоқпары есебінде көрінген озбыр да шен құмар ел əкімдерінің əжуа бейнесі қазақ поэзиясында Абайға дейін ең алғаш рет Дулат шығармаларында ақындық шеберлікпен берілгеніне қатысты өзекті мəселеде ғылыми негізді дұрыс пікір түйеді. Əсіресе Абай жəне Дулат ақындардың ел билеуші əкімдер психологиясын берудегі ерекшеліктері отаршыл дəуірдің ел билеу жүйесіндегі күрделі саяси өзгерістермен де байланыста екшеледі. Осы арнадағы сабақтастықты дəуір аясында кеңінен зерттеу керектігіне, Абай поэзиясының поэтикасын кешенді зерттеу қажеттігіне ой салған ғалымдар əлі күнге дейін сол тұстағы абайтанудағы басты олқылық ақынның шын мəніндегі академиялық жинағын шығара алмауын ескертті. Абай мұрасын тану мен таныту, ақынды зерттеу ұлттық сананың зор жетістігіне айналған кезде ғана ортақ рухани қазынаға айналады деп түйген ғалымдардың проблемалық мақаласы абайтанудағы басты ғылыми мəселелерді принциптілікпен көтеруінде болып табылады. Ал Қ.Өмірəлиевтің құрастыруы, «Дулаттың дəуірі мен ақындығы» атты алғы сөзімен Дулат Бабатайұлының «Замана сазы» (1991) жарық көрді. Ғалымның ертерек дайындаған жинағы араға бірер жыл салып барып жариялылық талаптарына орай жарық көрді.
«Дулаттың дəуірі мен ақындығы» атты алғысөз Дулат мұрасын танудағы жаңа бағыт бағдарын айқындауымен құнды. «Дулаттар отаршылдық дəуірдегі қазақ халқының ар-ожданы» деген пікір əдебиетші талдауларының тұтас ұлттық рухтағы өзегін айқындайды.
Қорыта айтқанда, ғалым Қ.Өмірəлиевтің ғылыми мұрасы қазақ филологиясының ең маңызды да өзекті арналарын жаңаша танымдағы ғылыми-əдіснамалық принципте зерттеп-зерделеуімен құнды. Қазақ сөз өнерінде тоғысқан фольклор мен жазба əдебиет байланысын олардағы ортақ сарын, көп нұсқалық табиғатын мəтіндік талдаулар арқылы айқындау негізінде екшеген «ауызша поэзия дəуірі» деген жаңашыл əрі тың ұстаным тəуелсіздік талабына сай жазылған он томдықтың бірінші томында «авторлық ауыз əдебиеті» тұрғысынан түпкілікті орнықты. «ХV–ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» (1976) қазақ поэзиясының ХV ғасырға дейінгі көркемдік арналарының көне дəуірмен сабақтастығы жəне ХV–ХVІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясының авторсыз үлгілерінің стильдік, тілдік ерекшеліктері теориялық тұрғыдан талданып, Бұқар жырау, Махамбет поэзиясының тілі алғаш рет филологиялық аспектіде зерттелді. Зерттеуші VІІІ–ХІ ғасырлар ескерткіштеріндегі мақалалар мен қазақ поэзиясындағы дидактикалық-шешендік толғау өлеңдерінің бірлігін, ХІ ғасыр ескерткіштеріндегі ауызша поэзия үлгілері мен қазақ поэзиясы арасындағы байланыс белгілерін, ХV– ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының авторсыз үлгілерінің стильдік, тілдік ерекшеліктерін осы кезең поэзиясына тəн ортақ мотив пен варианттылық негізінде талдаудың тың бағдарын айқындап берді. Қазақ сөз өнерінің генеалогиясы мен типологиясына тарихи сабақтастық тұрғысынан келген əдебиетші ежелгі дəуір жəдігерлерін сол кезеңдердегі қоғамдық-əлеуметтік жағдайлармен бірлікте саралауда да тың бағыт ұстанды. «VІІІ–ХІІ ғасырлардағы көне түркі əдеби ескерткіштері» еңбегінде байырғы мұраның тақырыбы, жанры мен стилі, тілі филологиялық тұрғыдан кешенді зерттелді. Қазақ халқының өз «Ояну дəуірі» мен «Ағарту дəуірі» сынды рухани кемелдену кезеңдері болғанын түйіп, Күлтегін, Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің жанрын айқындауда өзіндік ғылыми көзқарас ұстанды. «Күлтегін», «Тонуқуқ» ескерткіштерінде поэзияға тəн, соған жақын үзіктер бар екенін айта отырып, бірақ та ол аталған ескерткіштерді тасқа түсірген автордың ауызша поэзияға тəн тəсілдерді арагідік пайдалануы, кіргізуі ғана деп білді. Көне түркі жазба ескерткіштеріне мəтіндік талдаулар жасап, оның жанрын «Түркі қағандары мен батырларының ерлік жорықтарын баяндайтын көркем тарихи шығарма, баяндау үлгісіндегі тарихи əңгіме» деп айқындайды. Ал «Оғуз қаған» эпосының тілі» зерттеуінде көне мұраға тəн əр алуан белгілер фольклорлық шығармалардың жанрлық, стильдік ерекшелігі жəне де лингвистикалық сипаты тұрғысынан жан-жақты талданды. Іргелі еңбектегі «Оғуз қаған» эпосына негіз болған аңыз-əңгімелер мен тарихи деректер», «Оғуз қағанның» жанры», «Оғуз қаған» эпосы тілінің грамматикасы», «Оғуз қағанның» баяндау техникасы: эпостық формулалар» атты бөлім, тарау атауларының өзі зерттеушінің əдеби жəне лингвистикалық талдауларда ұстанған əдіснамалық негіздерінің сонылығын көрсетеді.
Аталған мұра мəтінінің композициясын жəне сюжеттік компоненттерін анықтау мақсатында жүргізілген текстологиялық талдаулар барысында шығарманың үлкенді-кішілі он жеті желіден құрылғаны анықталды. Осы сипаттағы ғылыми жаңалықтарға негізделген Құлмат Өмірəлиевтің тың ізденістері қазақ филологиясындағы жаңа бағыттың əдіснамалық бағдарын айқындауға қосылған іргелі зерттеулер болуымен құнды.
Əдебиеттер тізімі
- Өмірəлиев Қ. Тереңге тартқан тамырлар // Қазақ əдебиеті. — 1981. — 17 шілде.
- Дүйсенов М. Фольклор ма, əдебиет пе? // Қазақ əдебиеті. — 1971. — 2 шілде.
- Əбілқасымов Б. «Фольклор», «ауыз əдебиеті» ұғымдары туралы // Кіт.: Фольклор шындығы. — Алматы: Ғылым,— 264 б.
- Өмірəлиев Қ. Иə, терең зерттеу қажет // Қазақ əдебиеті. — 1971. — 24 желт.
- Өмірəлиев Қ. ХV–ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. — Алматы: Ғылым, 1976. — 270 б.
- Қазақ əдебиетінің тарихы. 3-т. (ХV–ХVІІІ ғасырлардағы қазақ əдебиетінің тарихы). — Алматы: Ғылым, — 395– 397-б.
- Өмірəлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі: ХІХ ғасырдың бірінші жартысы. — Алматы: Ғылым, 1983. — 239 б.
- Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры: Қазақ əдебиеті тарихынан очерк. — Алматы: Жазушы, 1970. — 192 б.
- Сүйіншəлиев Х. Қазақ əдебиеті. ХVІІІ-ХІХ ғғ. — Алматы: Мектеп,1981. — 169 б.
- Жиреншин Ə. Қазақ кітаптары тарихынын. — Алматы: Қазақстан, 1971. — 112–113-б.
- Жұртбай Т. Ойсоқты аңсар. («Зар заман» ағымы жəне көркем ойлау жүйесінің тарихи тамырлары) // Кіт.: Орманбетұлы Н.Кер заман: Өлеңдер. — Алматы: Алаш, 2004. — 26-б.
- Əбдіқалық К. Текстология (Мəтінтану). — Алматы, 2009. — 61–62-б.
- Өмірəлиев Қ. VІІІ–ХІІ ғасырлардағы көне түркі əдеби ескерткіштері. — Алматы: Мектеп, 1985. — 128 б.
- Бердібаев Р. Кəусар бұлақ. Мақалалар мен зерттеулер. — Алматы: Жазушы, 1989. — 39-б.
- Өмірəлиев Қ. «Оғуз қаған» эпосының тілі. — Алматы: Ғылым, 1988. — 5-б.