Ақындық өнердің тарихына назар аударсақ, айрықша аңғарылатын бір ерекшелік — суырыпсалмалық дəстүр. Нақтырақ айтқанда, көне дəуірден бастап ХІХ ғасырдың соңына дейінгі туындылардың дені осы дəстүрдің негізінде шығарылған. Сондай мұралардың бір парасын халық ақындарының шығармалары құрайды. Оларға тəн ортақ сипаттардың бірі үндес, ұқсас өлең жолдарының көпшілік тұстарда қолданыла беруі. Мəселен, халық ақындарында (Шөжеде, Шашубайда, Қақпанда):
Ошақтың үш бұтына бермеген соң,
Жел сөздік кетеді, желден алған, —
деген жолдардың кездесетіндігін атап айтуға болады. Осы жерде сұрақ туындайды. Неге ошақтың төртеу немесе бесеу емес, үш тұғыры болған? Үй ішіне жылулық тарататын, адамның өміріндегі аса маңызды қажеттілік — асты дайындайтын, жалпы шаңырақтың шаңырақ екендігін көрсететін осы ошақты қазақ халқы ерекше құрмет тұтқан. Ошақты өшірмеу — шаңырақты сақтау деген ұғымды білдірген. «От басы, ошақ қасы», «отағасы» деген түсініктер осы ошақтағы оттың негізінде шыққан. Əрине, кейбір пайымдауларда қазақтың ата-тегі көне замандарда отқа табынған, соның салдарынан осы жағдай қалыптасқан деген пікірлер де кезігеді. Оны да жоққа шығаруға болмас. Дегенмен, далада өрт болса, оны əдейілеп сөндірген, ал ошақтың отын қалдырған. Осы негізден келіп туындайтын пікір шаңырақтың ошағы тəрізді, ұлттың да үш тағанды қажетті өзегі бар. Олар: тіл, дін, дəстүр.
Кеңес дəуірі кезінде осының үшеуіне де дамытуға, жандандыруға, зерттеуге белгілі бір деңгейде тыйым салған еді. Қаншама қиындықтарды өткізіп барып, қол жеткізген Тəуелсіздіктің арқасында құрсауға түскен құндылықтарымыздың тиегін ағытып, жиырма жылдың ішінде, екі ғасырлық еңбекті атқарып, шырқау биікке көтерілдік. Атап айтқанда, талай тамаша тарихи ескерткішіміз қалпына келтіріліп, халыққа танылды, қаншама мешіттер салынып, дініміз үстем болды, рухани дүниелеріміздің бірі де бірегейі — ақындар айтысы асқақтады, затын былай қойғанда аты да ұмыт болуға айналған Наурыз мейрамы қайтып оралды, бір замандарда өз жерімізде қазақша сөйлеуге жасқанатын біз, бүгінде шет елдерде төл тілімізде баяндамалар жасап, дəрістер оқитын деңгейге жеттік. Əрине, айта берсек толып жатыр.
Еліміз егемендік алып, еркіндікке қол жеткеннен кейін, кезінде рұқсат етілмеген дүниелерді жарыққа шығару үшін жұмыла кірістік. Өйткені көптің аңсағаны, іздегені, сағынғаны осы еді. Солардың бір саласы — діни қағидалар, заңдылықтар, шығармалар іскер азаматтардың қажымай- талмай еңбектенуі арқасында жариялана бастады. Осындай игі бастамаға алғашқы кірісушілердің бірі
- қазақ баспасөзі болды. «Егемен Қазақстан», «Қазақ əдебиеті», «Жұлдыз», «Парасат», «Жас алаш», тағы да басқа газет-журналдар облыстық, аудандық көлемдегі басылымдарға ұйытқы болып, үлгі көрсетті. Жарияланған мұраларды былайша жүйелеуге болады:
- Қасиетті Құран сүрелері;
- Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың хадистері;
- діни дастандар;
- діни толғау-жырлар;
- діни ой-пікірлер.
Қазақ баспасөзі қазірде халықтың талабына, сұранысына айрықша көңіл бөлуде. Соның көрінісінің бірі — жаңа басылымдардың өмірге келуі. Бұған мысал ретінде «Иман», «Имандық əлемі», «Шапағат нұр», «Ислам əлемі» газет-журналдарын атап айтуға болады. Аталған ақпарат құралдары негізінен ислам дініне қатысты материалдарды жариялап, жастарды адамгершілікке тəрбиелеу мəселесіне көбірек көңіл бөлуде. Бірінші мəрте «Құранның» қазақ тілінде басылып шығуы, Ы.Алтынсаринның «Мұсылманшылық тұтқасының», Шəкəрімнің «Үш анығының», «Мұқтасардың»,
«Иманның шарттарының», Халифа Алтайдың «Ғибадатул Исламының», дұғалық кітаптардың дүркін- дүркін жариялануы көңілге ризашылық ұялатады. Діни мұраларды зерттеу, оларға талдау жасау əлемдік фольклортану саласында айрықша орын алған. Олай болса, ислам əлемін танытатын төл тіліміздегі туындыларға пікір айту, ой қорытып, тұжырым жасау қазіргі кездегі келелі мəселелердің бірі болмақ.
«Газет — өмір айнасы» деп санаған кеңестік кезеңде діни шығармалардың жариялануына неге тыйым салынды? Біздің ойымызша, мұның бір ұшы төмендегі мəселелерде жатқан сияқты. Сол қоғамды басқарған коммунистік партияның негізгі ұраны: «Адам адамға — дос, бауыр, жолдас»,
«Адам адаммен тең праволы» болды. Жəне осы жолды ұсынушы да, өмірге əкелуші де, жүзеге асырушы да коммунистік партия деп жар салды. Яғни, оған дейін жалпы азаматты теңсіздік жайлап келген деген түсінік берді. Бірақ сол теңдікті, достықты діннің қағидаларынан алып отырғандығын жасырды. Сол сырдың астары ашылып қалмасын деген мақсатпен діни ұраларды аластауға бар күш- жігерін жұмылдырған еді. Яғни өсіп келе жатқан жас ұрпақ, исламның өзегі мен өмірін танып- білуден құралақан қалды.
Қазіргі қазақ баспасөзінде жарияланып жүрген діни мұралардың ішінде айрықша назарға түсетіні аңыздар мен дастандар. Тіпті, діни аңыздардың «Құран хикаялары» деген атпен жеке кітап болып басылып шыққандығын да атап айтуға болады. Мұндай діни еңбектердің жалпы адамзатты адамгершілікке, оқу білім алуға, еңбек етуге тəрбиелеудегі маңызы өте зор болмақ. Халифа Алтай былай дейді: «Біздің дініміздің аты — Ислам діні. Сол үшін де ислам діні оқудың, білімнің, тазалықтың, сондай-ақ бейбітшілік пен тəртіптің діні. Онда өмір сүрудің ең жақсы жолдары мен қағидалары көрсетілген. Ислам діні адамдарды жағымды, көркем мінезділікке, абзал əдептілікке тəрбиелейді» [1]. Діни мұраларды көпшілікке ұсыну барысында облыстық, аудандық газеттер де атсалысты. Мəселен, «Орталық Қазақстан» газеті 1990 жылдардың басында-ақ осы мəселені қолға алып, бүгінге дейін жалғастырып келеді. Шəді ақынның «Сияр Шариф», Рабғузидің «Қисса-ул- əнбиə», халықтың мұра «Жүсіп-Зылиха» шығармалары оқырмандармен сағынысып қауышты.
Сонымен қатар жекелеген жинақтардың да кітап болып шығуы жолға қойылды. Нəтижесінде Рабғузидың «Қисса-ул-əнбиəсы», Ахмет Йассауидің «Хикметі» кітап болып шықты.
Қай халықтың болмасын рухани мұрасының алтын діңгегі ауыз əдебиеті болып табылады. Бірақ осындай сарқылмас қазынаның зерттелу деңгейі əр елде, əр түрлі. Əрине, оның да көптеген себептері бар. Соның бірі қоғамдық ортаның ықпалы. Біздің фольклорлық мұралар да түрлі кезеңді басынан өткерді. Ел байлығы ескірмейді, тозбайды, қайта уақыт озған сайын құндылығы мен қажеттілігінің арта түсері хақ. Халық айтады: «Бір күн ашыққаннан қырық күн ақыл сұрама» деп. Бізше, бұл азықтан ашығу емес, рухани ашығу тəрізді. Өйткені ұлттық болмыс, дүниетаным, салт, дəстүр, тағысын-тағылар — барлығы фольклордың бойында болатындығы ақиқат. Ал, онан сусындап нəр алмаған адамның ішкі жан дүниесі құнары жоқ құлазыған шөл дала тəрізді болса керек. Сондықтан
бүгінгі жарыққа шыға бастаған «Бабалар сөзі» атты көптомдық жинақты болашақ ұрпаққа ұсынылған рухани байлық деп айта аламыз. Осы еңбектің алғашқы басылымының үш томы таза діни дастандардан тұрады. Халықтың қазынасы болып табылатын рухани байлықты жинау, жариялау айтуға жеңіл болғанымен қыруар еңбекті қажет етеді. Өйткені оның кез келген адам байқай бермейтін сыры мен сипаты бар. Біріншіден, мұндай іспен шұғылданған адам ұлттық құндылықтарды бойына толық сіңірген, жаратылысынан фольклорға бейім, сан-саналы ғылымдарды електен өткізіп ойына орнықтырған данагөй ғалым болуы керек. Екіншіден, халықтың сарқылмас қазынасын асыл мұра ретінде ғана қабылдап қоймай, ондағы əрбір оқиға иірімін жан дүниесімен түсінетін, тереңіне бойлап, астарын аңғаратын жанашыр жан болғаны жөн. Үшіншіден, көреген көз, ұшқыр ой, мол тəжірибе қажет. Міне, жинақты құрастырушылар осындай өте жоғары деңгейдегі ғалымдар екендігін атап айтуды өзімізге парыз деп білдік. Жауапты редакторы — көрнекті ғалым Б.Əзібаева. Ғалымның «Шеризат-Гүлшат», «Казахский дастанный эпос» жəне тағы басқа да əрі күрделі, əрі құнды еңбектерімен барша халыққа танымалы екендігін білеміз. Тағы бір айта кететін мəселе, асыл мұраны жинақтап, жариялатуда арнайы басшылық жасап отырған белгілі ғалым С.Қасқабасов екендігі.
Ауыздан ауызға көшіп келе жатқан ел байлығы заманның да заңның да құрсауын бұзып-жарып, əдебиетсүйгіш, ұлтжанды қайраткерлердің арқасында жеке шығарма түрінде болсын, жинақтық тұрғыда болсын талай мəрте жарық көрген екен. Оқырман қауыммен қауышқан солардың барлығы кезінде өз деңгейлеріне сəйкес көптің көңілін көтеріп, əдеби ортаны өркендетуге үлесін қосқан еді. Əрине, оны жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, жүйеленген, тұтастандырылған, ертеңгі ұрпаққа ұялмай ұсынатын еңселі дүние жариялана қоймаған болатын. Міне, бүгіннен басталған «Бабалар сөзі» көптен бері көкейде жүрген осы мəселенің түйінін шешкен туынды болады.
«Бабалар сөзі», ең алдымен, жалпы қазақ фольклортану ғылымының тарихындағы елеулі еңбек. Неге? Біріншіден, алғашқы томның алғы сөзінде мынадай нақты мəлімет берген: ««Бабалар сөзі» атты бұл томдық серия қазақ халқының аса бай əрі көп жанрлы рухани мұрасының барлық үлгілерін түгелге жуық қамтыды. Осыншама мол материал əрқайсысының көлемі — 25 баспа табақ мөлшерінен тұратын 100 шамалы томға енеді». Ауыз əдебиетінің мұралары толық жинақталған, осыншама томнан тұратын мұндай еңбек бұрын-соңды қазақ тарихында болған емес. Екіншіден, осыған дейінгі жарияланған шығармалардың көпшілігінің мəтіндері өңдеуден өткен еді. Əсіресе, кеңес өткізіліп, қажет деп тапса, алынып тасталды. Мұндай өзгерістер мазмұнға нұсқан келтіретін, мəтіннің маңызын ақсатып, көркемдік көрінісін солғындататын. Біз айтып отырған еңбек осындай олқылықтардан ада-күде аласталған, яғни, мəтін де, мазмұн да өзінің қолжазбадағы қалпын сақтаған. Үшіншіден, бірнеше нұсқалары бар шығармалар толығымен жарияланып отырмақшы. Бұл əрі жаңашыл сипат болса, əрі зерттеуші фольклористерге де үлкен көмек көрсететіндігі сөзсіз. Міне, еңбектің бір қыры осындай.
Қазақ баспасөзінде діни дастандарды жариялау барысында алдыңғы қатардан орын алатын журнал «Ислам əлемі». Бұл орайда жалықпай еңбек етіп, құды дүниені жинақтап бастырушы Масқұт Шафиғидың есімін де айта кеткеніміз жөн. Аталмыш журналдағы «Дариға қыз», «Мəлике қыз», «Ұры мен қызы», «Əбу-Шахма», тағы басқа көптеген қиссалар осы журналдың арқасында халыққа ұсынылды.
Діни дастандар жарияланып, басылғанымен оларды зерттеу мəселесі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жүзеге аса қойған жоқ. Жинаушылардың дерекнамалық пікірлері болмаса, ғылыми тұрғыда талдаулар жасалған жоқ. Бұл орынды да. Өйткені қандай шығарма болмасын көпшілікке ұсынылғаннан кейін, оған байланысты құнды тұжырымдар жасау үшін белгілі бір уақыт қажет. Қазақ халқының діни эпосы əуелбастан ислам əлеміне негізделген. Діннің өзге нұсқасына арналған туынды жоқ. Мұның өзіндік себебі де бар. Оны белгілі ғалым В.В.Радловтың еңбегінен табуға болады: «Что касается религии казахов, то все они без исключения, как я уже заметил выше, несколько столетий кряду исповедуют ислам» [2; 29]. Сол кезеңдегі алғашқы айтылған ғылыми тұжырым осы болды.
Кеңес дəуірі тұсында діни дастандар тұрмақ дінге қатысты бар дүниелер туралы арнайы пікір айту мүмкін емес еді. Жалпылама ойлар А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамбетұлының, М.Əуезовтың еңбектерінде кездескенімен, діни дастандарға орай арнайы зерттеу жұмысы жүргізілген жоқ. Дегенмен, ғалым Н.Келімбетов исламға байланысты мұралардың қазақ даласындағы жандануына мəн беріп, нəзира дəстүрін дамтушылардың бірі Шəді Жəңгіровтың əдеби мұрасы жайында көлемді еңбек жазды. Мұнда авторлық діни қиссаларға кеңінен тоқталып, тереңнен талдап, жан-жақты зерттеулер жүргізді. Бұл сол кезеңдегі діни шығармаларды көркем туынды ретінде құрастыруға арналған алғашқы қадамдардың бірі еді. Ү.Сұбханбердинаның топтастыруымен 1974 жылы жарық көрген
«Ғашық-наме» жинағы жоғарыдағы жолды жалғастыра түсті. Мұнда халық мұрасы «Жүсіп- Зылиханың» жыры енгізіліп, алғы сөзінде шығыстық қисса-дастандар тұрғысынан қарастыра отырып, нəзира үлгісімен жырлаған ақындар жайында, жырдың қазақ даласына келуі хақында, оның жариялануы турасында мəліметтер келтірді.
Зерттеуші-ғалым А.Қыраубаева өзінің ғылыми еңбегінде нəзира дəстүрінің жалпы əдебиетті дамытуға, өркендетуге айрықша үлес қосқандығын атап айтады. Əрине, ақынның белгілі бір сюжетті басшылыққа ала отырып, өз тарапынан жаңаша шығарма туғызуы, бір жағынан, əдеби мұраны байытса, екінші жағынан — шығарманың таралу ауқымын толықтыра түседі. Нəзира дəстүрінің өзі алғашқыда өнерпаздар арасында туған бəсеке тəрізді көрінеді. Мəселен, белгілі бір оқиға желісін кім көркем тілмен, шегіне жеткізе, төгілдіре жырлайды екен? Бірінен-бірі асып түскісі келген шығарушылар сол оқиғаның мазмұнын байытып, көркемдігін келістіріп, тартымдылығын тамаша етіп бірте-бірте асқақтата берген. Соның нəтижесінде сұрыпталған, өңделген, дүниелер өмірге келген. Сөйтіп, ғалым И.С.Брагинский нəзираның араб халифаты аумағынан асып Саманид патшалығындағы парсы əдебиетіне жеткендігін айтса, А.Қыраубаева: «ХІІІ–ХІХ ғасыр əдебиетінде жанданған нəзира дəстүрі Оянушылық дəуіріндегі антикалық мəдениеті жаңғырту идеяларымен үндесе келеді. Нəзираның негізгі тақырыптары ежелгі шығыс сюжеттері жанры қисса-дастандар болды» [3; 25], — деп тұжырым жасайды. Діни дастандарға да нəзира үлгісінің айрықша өзек болғандығы ақиқат. Қазақ даласына да еркін енген дəстүрдің көрінісінің бірі ретінде Шəді Жəңгіровтың «Назым Сияр Шариф» туындысын айтуға болады. Нəзира үлгісінің бір көрінісін М.Ж.Көпеев шығармашылығынан көреміз. «Уағыз» деген көлемді мұрасының үшінші тарауы
«Пайғамбардың мұғыражға барғаны» деп аталады. Оқиға сол күйінде сақталғанымен, мəтін таза автордікі. Халықтық нұсқада:
Бисмиллə — тамам сөздің басы дейді,
Бұл сөзім шариғаттың қасы дейді.
Тыңдасаң құлақ салып мұсылмандар.
Миғражы Хазіреттің осы дейді [4].
Шəді ақынның нұсқасында:
Бісміллə — адал сөздің басы дейді,
Хақ Расул Жаратқанның досы дейді,
Қисса етіп баяндайтын сол Расулдың
Ғарышқа барған жайын тыңда енді [5].
Мəшһүр Жүсіп нұсқасында:
Құдайым жарылқай ма көптен-аздан
Көңілім бар күшім келсе Қағба Хаждан
Қанша сөз сөйлегенмен бітіре алман
Аз ғана сөз сойлейін мұғыраждан [6].
Сондай-ақ осы дəстүрде туған дүниелердің көшірме емес, аударма емес, жаңа шығарма екендігін кезінде М.Əуезов те, Е.Э.Бертельс те айтқан болатын. Сонымен қатар Н.Н.Конрадтың əлем əдебиетінде өзара байланыстың болатындығын, əлемдік оқиғаның негізінде қандай халықтың ақын- жазушылары болмасын, көркем дүниені өмірге əкеліп отырады, жəне ол сол өнерпаздың мұрасы болып табылады деген пікіріне сүйене отырып, ұлттық фольклортанушы-ғалымдардың ой- тұжырымдамаларына назар аудара келіп, ислам дінінің əлемдік дін қатарынан орын алатындығын жəне қазақ елінің қабылдағаны осы дін екендігін ескере отырып, нəзира үлгісінің бізде де жанданғандығына көз жеткізгеннен кейін діни эпикалық жырларды халқымыздың төл туындысы ретінде зерттеуге болады деген қорытынды жасадық.
Діни эпосқа байланысты зерттеу жұмыстары соңғы он жылдың ішінде қолға алына бастады. Р.Бердібаевтың, Ө.Күмісбаевтың, Б.Əзібаеваның еңбектерінде діни дастандарды эпикалық жыр тұрғысынан қарау мəселесі, араб-парсы жəне қазақ көркем шығармалары арасындағы əдеби байланыс айтылды.
Діни қағида-заңдылықтарды жырлайтын туындылар сындарлы ой қозғап, ғылыми пікір білдірген А.Қыраубаева. Кезінде ғалым Б.Кенжебаевтың шығыстан келген оқиғалардың негізінде жыр шығарған ақындарды ағартушылар санатына жатқызу арқылы «керітарапта» ұғымынан арашалап алғаны белгілі. Осы пікірді басшылыққа ала отырып, А.Қыраубаева «Жұмжұма» тəрізді мұраларды діни-ағартушылық тұрғыдан зерттеуге болады деген батыл байлам айтады [3; 27].
Келесі бір күрделі еңбек У.Қалижанұлының «Қазақ əдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым» деген шығармасы. Халық ақындарының мұрасы мен ислам діні арасындағы байланысты жан-жақты қарастыра келіп, былайша тұжырым жасайды: «Діни-ағартушылық поэзия өкілдері діни схоластиканы уағыздаған жоқ, олар діннің ақ жолын қоғамның даму көзіне айналдырып, мұрат тұтқан, бүгінгінің тілімен айтсақ, ағартушылық қозғалыстың басында тұрады. Олар жалпыұлттық идеяға айналды. Егер қазақ халқының соңғы 80 жылдың ішінде оқу-білімге деген құмарлығы неге сөнбей отыр десең, сол идеяның жаңғыруының санаға сіңгенінің жемісі деп білген жөн. Ол процесс əлі біткен жоқ [7]. Əдебиеттану саласында тағы бір тамаша ғылыми еңбекті өмірге əкелген ғалым А.Жақсылықов. Ол өзінің «Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы» деген диссертациялық еңбегінде діни қиссалардың жанрлық сипатына назар аударды. Олардағы мифологиялық қолданыстардың қалай, қандай деңгейде қолданғандығына барлау жасайды. Кейіпкерлердің сомдалуына əсер еткен мифтің өзегіне ой жүгіртеді. Бір эпизодты қиссалардың кездесетіндігін айта келіп, бірнеше оқиғаның басын біріктірген көлемді эпикалық жырдың бар екендігіне жөн сілтейді. Сөйтіп: «Книжная литература восточных кисса и дастанов, достаточно широко представленная в национальном искусстве слова ХІХ века, оказывала существенное влияние на развитие общественного сознания в Казахстане» деген салиқалы пікір айтады [8].
Қазақ фольклортану ғылымын тағы бір саты жоғарлатып, жаңа ғылыми кеңістікке жол ашқан зерттеуші-ғалым Б.Əзібаева болды. Ол ауыз əдебиетіндегі дастандық эпосты айқындап, ғылыми тұрғыда жүйелеп шығумен қатар, шығармалардың ішкі мазмұнына тереңдей еніп, композициялық құрылымын, көркемдік көріністерін, кейіпкерлердің кескінделу тəсілін аша білді. Ғалымның
«Казахский дастанный эпос» еңбегінің көлемді бір тарауы діни дастандарға арналған. Тың дүниенің тылсым қасиетіне түсінік бере келіп, мұраларды төрт түрге бөліп қарастыруды ұсынды. Олар:
а) ислам тыйым салаған іс-əрекеттер туралы дастандар; ə) мұсылман батырлар туралы дастандар;
б) исламды тарату жолындағы дінсіздермен соғыс туралы дастандар;
в) мұсылманшылықтың жолы, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар, төрт шаһарияр туралы дастандар[2; 32].
Мазмұндық тұрғыдан бұлайша жүйелеудің жөн екендігіне зерттеу барысында көз жеткізуге болады. Алты дастанға əдеби талдау жасаған. Олар: «Əбу-Шахма», «Мұхаммед-Қанапия», «Зарқұм»,
«Дариға қыз», «Киік», «Бозторғай». Мұсылман батыры Əлидің бейнесінің сомдалу сипаттарына жан- жақты тоқталып, келбетін ашады, Мұхаммед-Қанапияны Əлидің баласы екендігін дəлелдейді, ислам қайраткерлерінің діни қағиданы қатаң ұстанғандығын көрсетеді жəне тағы да басқа қырларын айқындайды. Ғалымның негізгі түйіні мына пікірде жатыр: «Главный метод создания дастанов — использование общефольклорной поэтики, как-то: эпизация описываемых событий, героическая идеализация, сочетания конкретно-бытовой достоверности со сказочно-фантастическим и вымышленным; налицо также специфические дастанные параметры; индивидуализм и конкретизация; психологическая насышенность, детализация и орнаментализация как при создании образов, так и при описании» [2; 69]. Еңбектің құндылығы сонда, қазақ фольклорында ұлттық дəстүр мен ою-өрнекті бойына сіңірген, ұзақ уақыттар мерзімінде аңыз желісін өзек ете отырып қалыптасқан діни дастандардың бар екендігін көрсетеді.
Дін — жалпы адамзатқа ортақ, мынау менікі, анау сенікі деп бөліп алуға келмейді. Қабылданған дінге байланысты əдеби-фольклорлық шығармалар, мəдени өзгерістер пайда болып, ұлттық руханият əлемімен араласса, оларды төл туындысы ретінде қабылдап, зерттеу жүргізуге ол елдің толық хақысы бар демекпіз. Ислам діні тек қана араб халықтарының діні емес. Жер бетіндегі адамзаттың төрттен бірі мұсылман дерекке сүйенер болсақ, ислам солардың барлығына ортақ. Дін ортақ болғаннан кейін, əуелі қасиетті Құраннан бастап, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың хадистері, ислам тарихына қатысты пайда болған аңыз-əңгімелер мен өзгедей рухани дүниелерді де ортақ деп қабылдағанымыз жөн. Біздің діни эпосты зерттеу себебіміздің бір қыры осында жатыр. Екіншіден, қазақ жеріне ислам діні енгеннен кейін, аңыз түрінде айтылып, тараған діни əңгімелер ұлттық эпикалық дəстүрді бірте-бірте бойына жинақтап, сіңіре бастады. Сөйтіп, уақыт өте келе, ұлттық сипат алған хикаяттар толғау тектес өлең-жырларды өмірге əкелді. Парсы тіліндегі қиссалардың тарала бастауы, халықтың талап-тілегіне орай іргелі оқиғалардың өлең-жыр түрінде айтылып кемелденуі діни аңыздардың да жырға айналуына əкеліп соқты. Біз зерттеп отырған мұраның, ел байлығын бойына сіңіріп, көпің елегінен өтіп, халық қазынасынан нəр алып, ұлттық ою-өрнектермен көмкерілген дүние екендігіне дау жоқ. Олай болса, өзегі тереңде жатқан шығармаларды зерттеу қазіргі кезеңдегі басты мəселелердің бірі деп айтсақ, қателеспейміз. Ғалым Р.Бердібаев былай дейді: «Өзгелерін айтпағанда бізге діни-аңыздық оқиғаларға негізделген жырлардың ешбір топқа да, тақырыпқа да қосылмай келуі зерттеушілік тəжірибе мен мəдениеттің кенжелігіне байланысты. Орыс жəне ынтымақтас (грузин, армян т.б.) халықтар фольклоршылары діни-рухани шығармаларды зерттеп, олардың фольклор жүйсіндегі орыны мен ерекшелігін белгілеп жүргендіктері ғибрат аларлық нəрсе. Фольклордың белгілі, санаулы жанрларын ғана есепке алып, оның басқа бірталай салаларын ұмыт қалдыру ғылыми принциптерге қайшы болмақ» [9]. Сонымен, түйіндей келгенде, төмендегідей жайіттерді атап айтуға болады:
- біз діни эпостың мазмұнына үңілу арқылы сюжеттік негізін, тарихи оқиғалармен байланысын, мəтінін зерттеу нəтижесінде, көркемдігі мен тілін ашуға қол жеткіземіз;
- ислам тарихынан түрлі мəліметтерді білу арқылы діннің болмыс-бітімін түсінуге мүмкіндік аламыз;
- діни эпостың ауыз əдебиетіндегі орнын айқындап, байланысын, өзге мұраларға тигізген əсерін бағдарлаймыз, түйіндеп айтқанда, ел қазынасының елеулі бір саласының бетін ашамыз;
- ислам дінінің қазақ жеріне енуіне байланысты, діни аңыз-əңгімелер де ел ішіне еркін тарады, олардың қызықты да, тартымды оқиғалары көпшіліктің көңілінен шықты;
- ақын-жыраулар шығармашылығында сопылық үрдіс бел алып, дінді дəріптеу, насихаттау дəстүрге айнала бастады;
- парсы тіліндегі шығыстық қиссалар көрініс берді;
- халық діни сауат ашудың арқасында Қасиетті Құранмен қауышты, «Қисса-ул-əнбиə» тəрізді көркем дүниелер пайда болды;
- осындай өзекті жағдайлар жинақтала келе қазақтың діни эпосының сюжетіне арқау болды.
Қазақ фольклорындағы мол мұралардың бірі — діни дастандар. Осы саланың шығармаларын еліміз тəуелсіздік алғаннан кейін ғана жариялауға, зерттеуге мүмкіндік алдық. Жиырма жылдың ішінде айтарлықтай ғылыми тұжырымдар, пікірлер жарық көрді. Нəтижесінде діни эпосты жеке алып зерттеудің маңыздылығы айқындалды. Бұл ғылыми мақалада осы айтылған мəселелер кеңінен талданып, діни эпостың қазақ фольклорындағы алатын орыны айқындалады.
Əдебиеттер тізімі
- Халифа Алтай. Құран əліпбесі жəне иманның шарттары. — Алматы: Қазақстан, 2001. — 4-б.
- Азибаева Б.У. Казахский дастанный эпос. — Алматы: Ғылым, 1998. — 250 с.
- Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. — Алматы: Мектеп, 1988. — 163-б.
- Бабалар сөзі: Діни дастандар: Көп томдық. — І-т. — Астана: Фолиант, 2002. — 20-б.
- Жəңгірұлы Ш. Назым Сияр Шариф. — Алматы: Санат, 1995. — 62-б.
- Мəшһүр Жүсіп Көпеев. Уағыз // Орталық Қазақстан. — 1991. — 25 шілде. — 31-б.
- Қашжанұлы У. Қазақ əдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. — Алматы: Білім, 1998. — 256 б.
- Жаксылыков А.Ж. Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. — Алматы, 1999. — С.
- Бердібай Р. Эпос мұраты. — Алматы: Білім, 1997. — 9-б.