Сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі əрбір грамматикалық топтағы сөздердің семантикалық жəне грамматикалық ерекшеліктеріне негізделеді. Сөз тіркестерінің табиғатын құрылымдық (структуралық) жəне семантикалық аспектіде зерттеудің қажеттілігі мына мəселемен байланысты: сөздің байланысуында оның тұлғалық жағы ғана емес, сөздің ішкі мағынасы да маңызды роль атқарады. Яғни сөз тіркесінің құрамындағы сөздер мағына жағынан бір-бірімен байланысты болғанда ғана өзара тіркесе алады. Бұл жөнінде Л.Теньер былай деп жазады: «Синтаксической связи без связи семантической не существует» [1].
Жалпы сөздердің мағыналық, тұлғалық байланыстары сол сөздердің тіркесу қабілеттерін танытады. Басқалай айтсақ, сөздердің мағыналық, тұлғалық даму өрісі сөз тіркесі арқылы айқындалады. Бұл жөнінде С.Исаев былай дейді: «Сөздердің семантикалық сыйымдылығының ұлғаюы, жаңа мағыналық реңктерді білдіруі сол сөздердің тіркесімділігінің артып, жаңа сөздермен байланысқа түсуімен тікелей байланысты болып, сөз тіркестерінің қатарын көбейтіп отырады» [2].
Қазақ тіл білімінде «валенттілік» терминін алғашқылардың бірі болып қолданып, аз да болса кеңінен ашып көрсетуге тырысқан ғалым М.Оразов екені белгілі. Ол «Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктер» атты еңбегінде валенттілік теориясына тоқталады. Мəселен, валенттілік теориясы бойынша сөздер екінші бір сөзбен байланысқанда белгілі бір мағыналық жəне тұлғалық сыбайластығы жағынан ғана байланысатынын айта келіп, мынадай мысал келтіреді, амал-əрекет етістіктері сабақты етістік болғандықтан, өзі байланысқан сөздің табыс септігінде тұруын талап етеді. Бұл топтағы сөздердің табыс септікті сөзді талап етуі оның сыртқы валенттілігі деп аталып жүр десе, сонымен бірге олар мағыналық жағынан да байланысып жатулары керек дейді [3]. Сонда ғалым «валенттілік» терминін сөздердің сөйлем құрамында келіп, басқа сөздермен байланысу мүмкіндігін айтады.
Көптеген жарық көрген грамматикалық еңбектерде де сын есімдер сөз тіркесінен гөрі сөйлем мүшелері ыңғайында көбірек сөз болғанын байқадық. Сын есімдердің сөз тіркесін құраудағы ерекшеліктері жөнінде жүйелі түрде алғаш рет баяндалуы М.Балақаевтың 1954 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілі» оқулығымен байланысты.
Алайда сын есімдердің семантикалық валенттілік құбылысын тілді танушы ғалымдардың назарынан тыс қалды деуге болмайды. Қазақ тіліндегі синтаксистік бірліктерді талдау барысында мамандар бұл мəселеге жол-жөнекей соғып отырады.
Мұның объективті себебі де бар, тілдің синтаксистік құрылысы байланысқа негізделеді. Ал синтаксистік байланыс бар жерде, валенттілік мəселесін айналып өту мүмкін емес. Міне, осы себептерге орай қазақ тіл білімінің синтаксис мамандары өз еңбектерінде семантикалық валенттілік мəселесіне азды-көпті тоқталып өтеді де, көбінесе таза синтаксистік тұрғыдан келеді.
Бұл орайда М.Балақаев, Ж.Шəкенов, Р.Əмір, Е.Ағманов, Т.Сайрамбаев, А.Əблақов, Ф.Оразбаева, тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Мəселен, М.Балақаев «Қазіргі қазақ тілі» атты еңбегінде өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін, сөз тіркесінің құрамында кем дегенде екі толық лексикалық мағынасы бар сөздердің тіркесу қабілеті болу керек деп көрсеткен.
Ғалым еңбегінде сын есімдердің грамматикалық жақтан тіркесу қабілетін баса көрсетіп, ал оның семантикалық тіркесу қабілеті жағын ашып көрсетпейді. Мəселен, сын есімдер — заттың əр түрлі сындық, сапасын білдіретін сөздер. Сын есімдер мен зат есімдер қатар тұру арқылы өзара қабыса байланысқан есімді сөз тіркесі жасалады. Мұндай синтаксистік тіркестердің құрамы əр алуан болатындықтан, олар əр түрлі анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Мысалы, анықтауыштық қатынаста жұмсалатын сапалық сын есімдер заттың түсін (ақ қар, боз ат, көк шөп, қызыл гүл, тарғыл сиыр), заттың көлемдік сапасын (тар жол, қысқа жіп, кең сарай, жалпақ тақтай), заттың табиғи күйін (қалың қарағай, салқын жел), адамның басқа заттың ішкі сырын (жақсы кісі, сараң əйел) т.б. білдіреді [4].
Көріп отырғанымыздай, ғалым М.Балақаев сын есімді сөз тіркестерінің синтаксистік құрылысы жағынан ғана тоқталады. Ал семантикалық валенттілік мəселесіне жол-жөнекей тоқталып өтетінін байқаймыз.
Сөздердің тіркесімділігі тілдік категория ретінде сөз семантикасымен тікелей байланысты. Жалпы тіл ғылымында ғалымдар валенттілік мəселесіне əр қилы əрі жалпы тоқталып өтеді. Ал қазақ тіл білімінде тілдегі валенттілік мəселесі, əсіресе семантикалық валенттілік осы күнге дейін зерттеудің арнайы нысанына айналмай отыр.
Біз ғылыми жұмысымызда сын есімді (физикалық күйді сипаттайтын) сөз тіркесінің басыңқы сыңарымен тіркескендегі семантикалық валенттілігін қарастырамыз.
Тіліміздегі сөз тіркестерінің аумақты тобын етістіктер құрайтыны белгілі. Қазақ тіл білімінде етістік, оның əрбір категориялары белгілі дəрежеде жеке-жеке зерттелгендігі айқын. Біріншіден, М.Оразовтың «Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктер» атты еңбегіндегі етістіктердің лексика- семантикалық тобына түсіндірме сөздіктегі барлық етістіктерді топтастырдық. Екіншіден, сын есімді (физикалық күйді сипаттайтын) сөз тіркесінің етістік сөздермен тіркескендегі семантикалық валенттілігі айқындалды. Үшіншіден, схема түрінде сын есімді (физикалық күйді сипаттайтын) сөз тіркесінің етістік сөздермен тіркескендегі семантикалық валенттілігінің пайыздық көрсеткішінің қорытындысы шығарылды.
Мəселен, сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарындағы физикалық күйді білдіретін сын есімдер басыңқы сыңарындағы етістік сөздермен байланысқа түскенде жаңа семалардың пайда болатынын байқадық. Атап айтсақ, физикалық күйді білдіретін қатты сөзіне қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мынадай мағыналары көрсетілген.
- Жұмсақ емес, мықты, берік.
- Өте, аса.
- Көтеріңкі, күшті, ащы.
- Ауысп. Қатыгез.
Біз білеміз, сөздер грамматикалық байланысқа түскенде ғана семантикалық валенттілік анықталады. Ендеше, бағыныңқы сыңарының семантикалық валенттілігін анықтау үшін, басыңқы сыңарының лексика-семантикалық топтарымен байланысуын ескеру қажет.
Осы орайда бағыныңқы сыңарындағы қатты сөзінің басыңқы сыңарындағы етістікті сөз тіркестерінің ішінде М.Оразовтың қазақ тіліндегі етістіктерді лексика-семантикалық топтарға жіктеуіндегі амал-əрекет етістіктері, қалып-сапа етістіктері, сөйлеу, көңіл-күй етістіктерімен ең жиі мағыналық байланысқа түсіп, жаңа семалар жасалатыны байқалды. Яғни, қатты сөзінің сөздікте көрсетілмеген басқа да семалары анықталды.
Мəселен, бағыныңқы сыңарындағы қатты сөзінің басыңқы сыңарының амал-əрекет етістіктерімен тіркескенде бар күшімен, барынша, шүйіле, шұқшия, тым, жиі, талап қою, кеңінен сияқты семалар пайда болды.
- Бұл сөзді естірткенде, Байдалы қабағын түкситіп жіберіп, қатты түйілді.(М.Əуезов. Абай жолы. — 157-б.)
Ал бағыныңқы сыңарындағы қатты сөзінің басыңқы сыңарының қалып сапа етістіктерімен тіркескенде танымастай, тым, айқын, ауыр, қинала сияқты семалар пайда болды.
Қорыта келгенде, бір ғана физикалық күйді білдіретін қатты сөзі басыңқы сыңарының етістікті сөздермен байланысқа түскенде Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде көрсетілген 12 семасы анықталды. Оны мына схемадан байқауға болады.
Сайып келгенде, мысал ретінде бір ғана амал-əрекет етістіктерінің физикалық күйді сипаттайтын сын есімдермен тіркескендегі семантикалық валенттіліктің пайыздық көрсеткішінің қорытындысы төмендегідей болды. Яғни амал-əрекет етістіктерінің физикалық күйді сипаттайтын сын есімдермен тіркеспеуі, валенттілігі жоқ — 77 %, əлсіз I-валенттілікте — 11 %, орташа II- валенттілікте — 9 %, жоғары III–IV-валенттілікте 3 % кездескенін байқадық.
Əдебиеттер тізімі
- Теньер Л. Основы структурного синтаксиса. — М., 1988. — С.
- Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. — Алматы, 1996. — 287-б.
- Оразов М. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері. — Алматы, 1980. — 174-б.
- Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. — Алматы, 1992. — 53-б.