Қазақтың алып даласы елге тұтқа болған талай тархандардың əрі əлемге ғылым-білімнің нұрын төккен ғұламалардың құтты мекені, ырысты өлкесі болған. Тектілікке тəн жасампаздық ғұмырын өмірінің асқақ тұғыры деп білген ұлт зиялылары елге қызмет етудің құтты білігін рухани жарасымда өркендеудің күре тамырына айналдыруда өшпес із, мəңгілік өнеге қалдырды. Қазақ руханиятындағы сондай кемел қасиетке ие дара тұлғалардың бірегейі — Əлкей Хақанұлы Марғұлан.
Ақжан Машани қазақ даласының ұлы перзенті əл-Фараби мұрасының маңызын ғалымның имани қасиеттерімен байланыстырып: «Ғалым деген сөздің өзі аса жоғары қасиетті есім. Ол өзі көп тараулы, терең білімді, шексіз ғаділ, қайырымды, адамдық ардың жоғары дəрежесін тұтынған адам болу керек. Ондай Есім ешкімнің алдында жалбыранып, бақыт іздеп, бас имеске керек. Ондай адамды дүние пұлы, əлемнің бағы, патшаның тағы қызықтырмаған керек. Оның іздегені ғылыми хақиқат. Ол бір тұрған адам баласының ақыл ойының бейне бір əлемге бірдей шам шырағы болу керек. Ғалым Есіміндегі өзінен жоғары мəнсаптың алдында шыбындау, өзінен төменнің алдында қырыңдану сияқты сасық паңдық деген болмас керек. Осындай Есім күнделікке азбайды, мəңгілікке тозбайды. Ондай Есім бізде болған ба? Болған, ол — Фараби», — деген болатын. Осы бір ілкі қасиеттердің қазақ топырағында Шоқан Уəлиханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Қаныш Сəтбайұлы, Бауыржан Момышұлы сынды ғасыр саңлақтары арқылы дəстүр арнасында жаңғырып, отандық тарих пен мəдениет, əдебиет пен өнердің сан ғасырлық мұрасын кешенді зерттеген Əлкей Хақанұлы Марғұланның ғылыми-шығармашылық тұлғасымен сабақтасуы ғажайып та заңды құбылыс.
1919 жылы Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының баласы Əмен қамқорлығымен Керекудегі мұғалімдер курсында оқыған дарын кейіннен қыр перзенттерінің рухани орталығы болған Семей педагогикалық техникумында білімін ұштады. Шəкəрім ақын «Таң» журналына жаңа əнмен байғазы», «Таң» журналына тағы бір əнмен байғазы» өлеңдерін арнаған, «Таң» журналының (1925 жыл. Наурыз- маусым) жəне «Қазақ тілі» газетінің (1919–1929) редакциялық істеріне араласып, алғашқы мақалаларын жариялайды. Бұл ретте Əміре Қашаубаевтың Париждегі концерті, жүлде алуына қатысты жазған мақаласы ерекше назар аудартады.
Қандай да болмасын таланттың бойындағы хас даралық қасиеттерінің тұнық тұмасы — туған жері, өскен ортасы. Міне, Мəшһүр Жүсіп, Жаяу Мұса, Имантай сынды ұлт рухани мəйегін кейінгі ұрпақ санасына сіңірген тарландардан бата алған дарын ғалым болып қалыптасуына Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Əбікей Сəтбайұлы, Қаныш Сəтбайұлы, Хакім Иманбекұлы, Жағыппар Секербайұлы ерекше əсер еткенін зор ілтипатпен атап көрсеткен-ді. Ал Алаш арыстарымен рухани арнадағы шығармашылық тығыз байланыста болуы Əлкей Хақанұлының азаматтық тұлғасы жəне ғалымдық келбетіндегі ұлттық ұстанымдарының мызғымас негіздерін мəңгілікке қалады.
ХХ ғасыр бедеріндегі қазақ ғылымының Атилласы іспеттес тұлғаның 1926–1927 жылдары КСРО Ғылым академиясының одақтас жəне автономиялық республикаларды зерттеу жөніндегі комитет мүшесі академик А.Е.Ферсман, профессор С.И.Руденко басшылығымен Қазақстан жəне Алтай бойынша ұйымдастырылған экспедияларының жұмысына қатынасуы болашақ ғылым ізденістеріне кең өріс ашты. Əсіресе экспедиция барысында Алаш қайраткері Əлихан Бөкейханмен бірлесіп қызмет атқаруы өмір белесіндегі тарих тартуы тұрғысынан қалам қарымына, елшілдік мұраттағы отаншыл қасиетіне бұла күш дарытты.
Саяси қысым шығармашылық еркіндікті үнемі тұсаулап отырғанымен, ғалым өз естеліктерінде Алаштың рухани көсемдерінің ұлт керегі дегеннен бас кетсе де тартынбаған ерен еңбектері мен қастерлі есімдерін қашанда зор құрмет сезіммен еске алып отырды. Мысалы, «Біздің Мұхтар» (1976) атты жинаққа енген «Алғашқы өрлеу» мақаласында: «...Мұхаңның атын көпшілікке əйгілі еткен ең алдымен «Абай» журналы еді. Бұл журналда Мұхаңның беташары деуге болады. Өйткені оны бірінші рет ұйымдастырып, оның негізгі мақалаларын жазған көбінесе Мұхаңның өзі болатын. Бас редакторы — Жүсіпбек Аймауытов» [1], — деп жазды. Ал Мағжан ақынның сұлулық əлемінің тылсым құдіретін Жүсіпбек Аймауытұлынан кейін эстетикалық биікте əдіптеген де Əлкей Марғұлан болатын. «Менің өз білуімде, қазақтан сол кезде екі əдемі кісі болатын. Мынау сұлулықты, лəззəттылықты, сосын дүниедегі жақсы нəрсені жақсы көретін екі кісі болып еді. Біреуі — Мұхтар, екіншісі — ақын Мағжан болатын. Осы екеуінің түріне қарағанымызда, құлпырып тұрған қыран құстай оларға еш пенде жетпейді деп ойлайтынбыз» деген тебіреніс күйіндегі сағыныш сазымен өрнектей отырып жеткізді [2; 68].
Алаш зиялылары ер басына күн түскен алмағайып əрі ар өлшемі таразыға тартылар тайталас тағдыр тауқыметіне қарамастан, ата-баба қанынан дарыған имани қасиеттеріне берік болды. Оның терең тамырлы діңгегін дауылды жылдар екпіні де шайқалта алмады. Сталинизм зобалаңында Алаштың арлы ақыны Мағжан Жұмабайұлы тергеушінің: «Ленинградта тұрғанда кімдермен байланыс жасадыңыз?» — деген арандатқыш сұрағына: «Ленинградта көп тұрғаным жоқ. Елден əйелімді шақыртып алдым. Досым, əрі поклоннигім Əлкей Марғұлан есімді жігіт жиі келіп тұрды, əйтсе де көп ұзамай ол жігіт ауырып, ауруханаға түсті. Содан байланысымыз үзіліп қалды» — деп жауап берді. «Ойнайды заман сойылы — ақын өлтіру ойыны! Заңын да салып соңына, жарын да салып соңына, көріне даусын жеткізбей, еліне даусын жеткізбей, аузы мен мұрнын тығындап, сыртынан сұмдар сыбырлап, жас бала демей қарбытып, баспана бермей қаңғытып, ойнайды заман сойылы — ақын өлтіру ойыны» (Жұматай Жақыпбаев) қазақ ұлтының зиялы қауымын қынадай қырған өлара тұста арлы ақын Мағжан Жұмабайұлы Алаш аманатын арқалаған Əлкей Марғұланды саяси арандатудан қорғап қалды. «Ішкі істер наркомының айлакер тергеушісі кейіннен Мағжан аузынан шыққан кісілердің тізімін жасапты. «Қайсысы қай жерде жүр» деп əлгі тізімді қайыра əкеліп алдына тартыпты. Сонда Мағжан Əлкей Марғұлановтың тұсына «өлді» деп белгі соғыпты» [3]. Міне, Мағжандай ұлт перзентінің елдік қасиеттерді асқақ тұтқан өрлігі мен ерлігі Алатаудай асқақ, Ұлытаудай нар тұлғасындағы парасат əлемінің ұлық дидарын асқақтата түседі. Осы ретте Əлкей Хақанұлының азаматтық һəм ғылыми-шығармашылық тұлғасының қалыптасуындағы Алаш қайраткерлерінің өрісті ықпалы ғұламаның ғылыми ғұмырнамасын тұрғысынан терең екшеуді, байыпты зерттеуді қажет етеді.
Əлкей Марғұланның естеліктері Алаштың ақылмен ақындары мен сал-серілерінің өршіл рухтағы əсемдік күйге бөлейтін сыршыл əуезге толы ғажайып та жарқын ойға толы бір бүтін жойқын əлем іспеттес. Қазақ əдебиеті мен өнері Халық университетінде 1974 жылы 16 тамызда сөйлеген сөзінде Мұхтар Əуезұлы туралы тереңнен сыр шертіп, суреткердің əсемдік əлеміне қатысты: «Ол алтын адам бейнесін жасаған суретші, оны əдебиеттің сұлулық қақпасына əкеліп кіргізген кісі... Мұқаң адамшылыққа жол ашқан, айға, аспанға, жұлдызға ұмтылған кісі. Əуезов көптеген шығармаларында көтерген мəселелері — терең ойлы, ар, намыс, шындық, адалдық. Ар, намыс, шындық — бəрі бір категория. Ар, намыс бар жерде шындық та болады. Оған негіз болған нəрселер — Абай үлгісі, Абайдың школасы десем, шынында Мұқаңның жаңағы ой қазыналары көбінесе кемеңгер Абайға барып тіреледі», — деп дəстүр негіздерінің болат өзек түптөркініне ой сала зерделейді [4,5].
Семейде Мұхтар Əуезұлымен танысқан Əлкей Хақанұлының Абай туған қасиетті Шыңғыстауда болуы да оның өмір белесіндегі айтулы кезең-ді. Асылдың сынығы Тұрағұлмен жүздесіп сырласуы қазақтың бас ақынының көркемдік құпиясына енуіне, ұлт рухының айбыны болған қасиетті мекенінің рухани тыныс-тіршілігімен етене танысуына серпін берді. Ақын туған орта, оның текті ұрпақтарына қатысты құнды да маңызды тақырыптар білгірлікпен қамтылған естеліктерінде сол бір ұмытылмас күндер жайында «Шыңғыстаудан алған алғашқы əсер өте тамаша еді. Өйткені талай ауылға бардық, Тұраштың өз үйінде болдық, əлгінің бүлдіршіндей балалары сөйлегенде, былай өлең айтқанда, олардан бір жақсылықтың, бір сұлулықтың исі аңқып тұрғандай көрінді» [2, 72], «Жебеш деген əнші болды Тұрағұлдың баласы — Жебірейіл деген. Жебірейіл сияқты Абайдың өлеңдерін ешбір пенде осы күнге дейін айта алған емес. Оны жұрт Жебеш дейтін. Жебештің «Қараңғы түнде тау қалғыпты» айтқаны анау Орда тауының түбінде отырып, əлі күнге дейін құлағымда» [2,74] деп тебірене жазды. Тұрағұл Абайұлы (1876–1934), Жебірейіл Тұрағұлұлының (1903–1930) шығармашылық тұлғасын ашудағы сырлы сезімдегі эстетикалық толғаныстары Ə.Марғұланның өнер құдіретін айрықша бағалаған жан əлемінің көркемдік иірімін танытады.
Ұлт руханиятының алтын бесігі Шыңғыстау өлкесі туралы естеліктерінде Шəкəрім Құдайбердіұлына қатысты деректер кездеспейді. Десек те жаһан ғылымы мен ілімін терең игерген ғалым Шəкəрімнің «Түрік, қырғыз-қазақ һəм хандар шежіресімен» (Орынбор, 1911) жан-жақты таныс болды. Қайым Мұхаметқанұлы «Шаһкəрім» зерттеу мақаласында ақынның аталған шежіресіндегі Алаша ханға қатысты тарихи деректерді айта келіп, Абай мен Шаһкəрімнің берген мағлұматтарын академик В.В.Бартольдтың еңбектерінен көреміз деп жазады (қара.: Шəкəрімтану мəселелері. 69-бет). Ал Əлкей Марғұлан Ленинградтағы Шығыс институтының түркология бөлімінде, сонымен қатар тарих-филология факультеттерінде қатар оқығанда жəне де Өнер институтында дəріс тыңдап жүргенінде Орта Азия тарихы мен археологиясы жайында академик В.В.Бартольд дəрісінен нəр алғаны мəлім. Санкт-Петербург университетінің шығыс тілі факультетін тамамдап, ғылыми- оқытушылық қызмет атқарған əрі Орта Азия мен қазақ даласының тарихын, мəдениетін терең зерттеген В.В.Бартольдтың (1869–1930) Шəкəрім шежіресімен таныс болғаны да еш күмəн тудырмайды. Міне, Əлкей Хақанұлы Шəкəрім Құдайбердіұлы шежіресіндегі кейбір тарихи дерек көздерін «О носителях древней поэтической культуры казахского народа» (кітапта: М.О.Ауэзову: Сборник статей к его шестидесятилетию. — Алматы,1960) зерттеу мақаласында келтіреді. Абай қолжазбаларын мұрағаттардан тыңнан тапқан ғалым «Абай шығармаларының негізгі нұсқасы болып табылатын Мүрсейіт Бікеұлының дəптерінен басқа князь Кудашевтің, Сəдуақас Мұсаұлының, Г.Н.Потаниннің, И.Я.Коншиннің тізбелерін салыстыра зерттеп, олардың жазылған жылдарын анықтады. Кудашев тізбесінің Сəдуақас қолжазбасының көшірмесі екенін дəлелдеді» (Т.Рсаев). Өз кезегінде қолжазбаны бірінші рет тізген Мəшһүр Жүсіп Көпеев екенін, ал Садуақас өз дəптеріне көшіріп алғанын да дəйектеп, ол тізбеде Абай шығармаларынан басқа бірнеше ақынның, соның ішінде Арыстан, Табынбай, Шəкəрімнің, Мəшһүр Жүсіптің жазғандары да бар деген құнды дерек көздерін нұсқады («Қ.Ə». — 1969. — 16 шілде).
Орыстың В.В.Сиповский, Р.Кулле сынды атақты ғұламаларының Абай мұрасын тануына əрі насихаттауына рухани дəнекер болған əмбебап əдебиетші Əлкей Марғұлан зерттеулерінің ең мəнді арнасы — Абай жəне Шоқан мұрасы.
Бұл бағыттағы зерттеулері соны сипаттағы ізденістер тұрғысынан отандық əдебиеттануда озық мəнге ие. 1929 жылы Абай шығармашылығынан дипломдық жұмыс жазған əдебиетші мұрағат материалдарын ғылыми айналымға енгізе отырып, абайтануды соны деректермен толықтырды.
«Абайдың жаңадан табылған қолжазбалары» («Социалистік Қазақстан». — 1954. — 21 қырқ.), «Абайдың Ленинградтағы қолжазбалары» («Əдебиет жəне искусство». — 1957. — № 3), «Абайдың інісі Халиуллаға жазған хаты» («Қ.Ə». — 1959. — 12 маус.), «Абайдың қолжазбасы» («Қ.Ə». — 1963. — 16 тамыз), «Жас Абайдың фотобейнесі» («Қ.Ə». — 1970. — 2 қаз.), «Күміс сандық құпиясы» («Қ.Ə». — 1981. — 1 қант.), «Ақын өскен орта» («Жұлдыз». — 1982. — № 4) өзге де ғылыми зерттеулерінің əдеби-тарихи, танымдық-тағылымдық маңызы айрықша. Мəселен, Ақан серінің, Жаяу Мұсаның жəне Абайдың фотосуреттерін мұрағаттардан тауып ұсынған ғалым «Жас Абайдың фотобейнесі» («Қ.Ə». — 1970. — 2 қаз.) мақаласында ұлы ақын фотобейнесінің жарыққа шығуы — «ақын өмірін толық зерттеп білу үшін аса қымбатты деректердің бірі, Абай атын ғасырлар бойы ардақтайтын жарқын бейне» деп білді. Ақын бейнесіндегі даналық пен парасаттың, ұлылық пен кемеңгерліктің кемел тұлғасына өзгеше сезім күйінде, өршіл рухта ене отырып: «Осындай терең ойлармен шұғылданып жүрген жас Абайдың суреттегі отырысы, оның қияпаты, жан күйін сыртына шығаруы ол кездегі қазақтардан бүтіндей өзгеше. Кесслердің фотосындағы Абай ойға батқан жас кемеңгер, ақылымен, рухани күшімен көпшілікті өзіне қаратқан жігіт ағасы. Оның байсалды, маңғаз түрінен білімнің, ойдың, сезімнің, сұлулықтың аңқыған күшті лебі көрінеді» дей келіп: «Мағауияны қоспағанда, Абай мен оның балаларының жалпы сипаты ғасырлар бойы өркендеп келген түркі тайпаларының антропологиялық келбетіне келеді» деген құнды пікір айтады. «Жалпы айтқанда, Ленинград пен Москва архивтерінде Қазақстан туралы екі-үш ғасыр бойы жиналған мəліметтердің көптігі сонша, оларды қазақ тарихының, мəдениетінің алтын қазынасы деуге болады: қандай қиын мəселелердің соңына түссең де, оңай шешетін материалды содан табасың. Саясат, білім, шаруа, мəдениет, өнер, техника, география, жертану, геология (кен орындары), гидротехника (жер суару, кəріз, шығыр), архитектура, тағы басқа толып жатқан мəселелерге қатысты мəселелердің барлығы да кезігеді» [5] деп мұрағат қорындағы ұлт мұрасын игерудің бағыт-бағдарын да білгірлікпен нұсқады.
Ғалым өзінің қандай да болмасын тың зерттеулеріне өзек етіп алған тақырыптарын мұрағат негізіндегі маңызды деректермен нығыздап, ұлтымыздың айтулы тұлғаларының өмірі мен қоғамдық қызметін бағалауға отаншылдық рухтағы парасат биігінен келді. «Ақын туған орта» мақаласында Құнанбай тұлғасын қазақ қоғамының тарихи шындығы тұрғысынан əділ бағалап, мұрағаттағы тың деректерімен толықтырды. Дала тарланының дара туған болмысын бағалаудағы саяси танымдағы қасаң пайымдардың сеңін бұзды. Құнанбайдың ата-бабасына, үрім-бұтағына, əлеуметтік өмір ағысындағы қайраткерлік тұлғасына қатысты кеңестік қалыптағы идеологияға бүтіндей бөлек санаткерлік көзқарастағы пікір білдірді [6].
Абайдың Халиоллаға жазған хатын негізге ала отырып, «мұнда ата мен ойшыл жас ағаның жарқын ойлары жаңа өсіп келе жатқан дарынды бала Халиулланы толқындырмай қойған жоқ, оны тура білім қақпасының есігіне апарып кіргізеді» деп Құнанбай ұлағатын жеткізеді. Құнанбайдың əкесі Өскенбайға берген асындағы ұлттық дəстүрге қатысты құнды этнографиялық деректер де тыңнан қамтылды (майданға жалаңаш сұлу əйелді шығару). Ескі дəуірден келе жатқан аталған қызық сауық тек «Манас» жыры мен Өскенбайдың асында ғана кездесетінін байыптады. А.Янушкевичке қазақ тіршілігі туралы айтқан Құнанбай хабарларының (қазақтың мал шаруасы, қамыстан үй салу əдісі, қазақ тұрмысы, салты, рухани тіршілігі, бала тəрбиелеу ісі, ескі шежіре, Домбауылдың шежіресі, Алтын Орда тарихы, Шыңғыстауда сақталып келген Шыңғысханның бірінші ордалары) маңызы да кеңінен екшелді.
«Құнанбай көп өмірін зұлымдыққа қарсы тұру ісіне жұмсаған» деп «Қызыл бузауға» қарсы пəрменді істерін, «өзі игі, өзі адал, өзі сергек, өзі ойшыл» Құнанбайдың əскери губернатор Фридрихстың «арам ойлы, залым ісіне қарсы тұрып, ел шаруасын оның қанішер талауынан сақтағысы келеді» деп отаршыл жемқордың арам пейіліне, жымысқы іс-əрекетіне жол бермеудегі қажыр-қайратын, табандылығын мұрағат деректері мысалында дəлелдей көрсетті. Ел билеудегі «қызметтерде Құнанбайдың ой санасы, шаруа ісі, ел басқару жұмысында атқарған істері өзгелерден бүтіндей өзгеше болып отырады» деп мектеп, медреселер ашудағы, сол арқылы руханият тамыршысы тұрғысындағы игі қадамдарын айрықша бағалады. «Өз балаларына да сондай білгіш, саналы ойлар үйреткен. Мұның барлығын Қарқаралы, Аягөз, Шыңғыстау, Семей төңірегінде аса жарқын түрде қолданған. Үлкен медреселерді Қарқаралы мен Семейде, Бесқарағайда аштырған» деп нақты деректер келтіреді.
Құнанбайдың сəулет өнерін ерекше қадірлеп сүйгенін айта келіп: «Қарқаралыда, Семейде үлкен мектептер ашқан. Оның біреуін тіпті Мекке қаласына апарып тұрғызады» деп түйеді. Құнанбайдың Фридрихс бұйрығымен Омбыға апарылып, алты ай үй абақтысында ұстауы, дала шонжарын бостандыққа шығарудағы Шыңғыс пен Шоқан қажыр-қайраты, Гасфорд шапағатына қатысты мол деректер берілді.
Ə.Марғұлан сондай-ақ Құнанбай Өскенбайұлы жəне Нұрғаным суретіне де тереңнен бойлайды. Суреттің түсірілуі жоғарыда айтылған қиыншылық кездің соңғы мезгіліне дөп келетінін айтады. Құнанбайдың киімдеріне тоқталып, белінде көркемделіп өрнектелген кісенің асқан шебер қолынан шыққанын, кісенің ұлттық дүниетанымнан туындағын бедерлеріне тоқталады. «Мұны жасаған бір ойшыл ақылды зергер болу керек. Ол ескі дəстүр бойынша түрік қағанаты, ғұн дəуірінде қолданған өнер үлгісін еске түсіреді. Адамды, алып ер бөріні, аспанның қыраны бүркітті қадірлеу қыпшақ елінің шеберлері де аса ардақтаған» деп түйеді. Көкбай ақын айтқан Балта ақынның Құнанбай туралы айтқан «Ей, Құнанбай, Құнанбай // Басқан ізің Бұхардың қақпасындай // Айтқан сөзің жыраудың нақылындай // Сен өлсең де өкінбен // Артында алтын балаң Қалды ат басындай» деген өлең жолдарын келтіре отырып, оның жарқын ойшыл Абайға арналғанын түйіп, «Мұның барлығы Абайдың төңірегін əлі де жақсы зерттеудің керек екендігін көрсетеді» деп Абай, Құнанбай тұлғаларын терең зерттеуде қолға алар келелі істің бағыт-бағдарын зерделейді.
Ғалымның «Шоқан жəне «Манас» (1973) зерттеуі шоқантанудың келелі арқауын көне мəдениет, əдебиет күретамырымен тығыз байланыстырумен құнды. Шоқанның «Манас» жырын ғасырлар бойы Орта Азия мен Қазақстан жерінде қолданылған «түркі» деп аталатын дəстүрлі арап емлесімен жазғанын зерделеу арқылы оның көне мұрамызды танудың түйінді желісінен ажырағысыз арнасымен дəнекерлейді. «Түркі» жазуының мың жылдық қалыптасқан тарихын айта отырып, қоғамның рухани өміріндегі маңызын Х ғасырдан бастап, соңғы дəуірге дейін Орта Азия мен Қазақстанда, Орал, Еділ бойында жасаған дарындардың өз ойларын қағаз бетіне аталған жазумен түсіргеніне ерекше мəн береді. Сол арқылы шағатай ақындары, Бабыр, Қадырғали Жалайыри, Əбілғазы тарихи жазбалары, Бұқар жырау, Абай өлеңдері, Сырым Датұлы нақылдарының «түркі» жазуымен бүгінгі күнге жетуінің əдеби-тарихи дəстүрінің маңызын ашады. Сонымен қатар осы көне жазумен сақталған тарихи шежіре, əдебиет, тіл мұраларын айтқанда «Қорқыт», «Оғызнаме», «Мұхаббатнаме», «Шайбанинаме», «Саңлақ» сынды қолжазбаларды жəне қазақ, қарақалпақ, ноғай халықтарына ортақ ХІІІ–ХVІ ғасырлардағы ерлік, махаббат жырларын нақты мысалға алып, «олармен қатар ХVІ–ХІХ ғасырдағы қазақ халқының Орта Азия, Ресей, Қытай мемлекеттерімен елшілдік, жұрт аралық қатынастары да бір ғана осы жазумен жүргізілген. Шоқан жазып алған «Манас» жыры сондай тарихи жазулардың бірі» деген тұжырым жасайды.
Шоқантану аясында қазақ халқы құрамындағы Оғыз əсеріне қазақ мифтері мен ауыз əдебиеті нұсқаларындағы көріністері тұрғысынан үңіліп, оның негізді қисындары мен негізсіздерін ажырата талдайды, мифті ертегімен ғана емес, тұтас ауыз əдебиеті үлгілерімен бірлікте саралап, шығу тегі мен түптөркінін, даму жолдары мен эпикалық табиғатына дейін кешенді қамтиды. «Манас» жырын талдау негізінде «Оғызнаме», «Ақсақ құлан», «Махаббатнаме» дастандары, Күлтегін, Мойыншора, Білге қағанға арналған жəдігерлерде кездесетін ортақ атаулар, ұғымдар, түсініктерге дендей еніп, олардың қазақ ауыз əдебиеті нұсқаларында кездесетін желілі сарынының қатпары терең астарын талдайды. «Қорқыт», «Оғызнаме», «Ақсақ құлан» мəтіндерін «Манас» жырларымен салыстырып қарастырғанда, оларға тəн болып келетін ортақ сипаттарды дəстүр арнасында нақты мысалдар арқылы ашады. Ал, мифтік сарындардан халық өмірінің тарих көшіндегі тағдыр-талайының елеулі кезеңдерінің табын тануымен өткенімізге саналы қарауға ой салды.
Халқымыздың байырғы фольклорлық, көне жазба мəдениетінің этнографиялық бай мұрасының бүгінгі күнмен этногенетикалық байланысын ғылыми негіздеу барысында Ш.Уəлиханов жазып алған «Манас» мысалында эпос генезисін ертедегі көшелі тайпалар заманынан бастап, түркі тайпалары эпосы Ғұн, Үйсін дəуірінде туа бастағанын дəлелдейді (Ə.Қоңыратбаев).
Ə.Марғұлан басқаруымен Ш.Уəлихановтың бес томдық жинақтары, таңдамалы жинақтары (1961–1972) (1985) жарық көрді. Отандық ғылымның іргелі табысы саналатын еңбектерді жариялауда ғалым КСРО мұрағаттарынан ұлы тұлғаның үш жүздей шығармасын тауып, ғылыми редакциясын жасады, адамзат игілігіне айналдырды. Шоқан шығармашылығын қамтыған елуден астам мақала, жалпы көлемі 100 баспа табақтан астам ғылыми түсініктемелер жазды. Шоқан жазып алған «Манас» жырының аса құнды нұсқасын тауып, жеке кітап етіп бастырды («Қ.Ə». — 1984. — 21 қырқ.). «Шоқанның жарияланбаған мұралары» («Қ.Ə». — 1981. — 16 қаз.), «Шоқанның естеліктері» («Қ.Ə». — 1982. — 2 сəуір), «Шоқан өскен орта» (С.Өтениязовпен бірге) («Жалын». — 1985. — № 1) өзге де мақалаларының шоқантанудағы маңызы зор. Мысалы, «Шоқанның жарияланбаған мұралары» мақаласында Əлкей Хақанұлы: «Шоқанның бес томдық шығармаларына кірмей қалған мақалалары əлі де көп. Өмірбаяны туралы жүз беттік документтері тағы бар. Əлі еш жерде басылмаған көп жазулары бір ғана архивте сақталып келеді. Шоқанның мен ашқан мақалаларының тізбесі 135 бет... Əлі басылмаған жазулары төрт кезеңді аңғартады: 1) Шоқанның жас кезінде жазғандары (1855–1869); Петерборда жазғандары (1860–1861); 3) ауылға қайтып келіп жазғандары (1862–1863); 4) Черняев экспедициясына қосылғаннан кейін жазғандары (1864–1865)» деп шоқантануда атқарылар келелі істерді нұсқады.
«Хандар жарлығының тарихи маңызы» (1943) атты кандидаттық, қазақ ғылымының тарихында тұңғыш рет «Қазақ халқының эпикалық жырлары» (1945) деген тақырыпта қазақ эпосынан докторлық диссертация қорғаған Ə.Марғұлан ғылыми зерттеулерінде отандық тарих пен əдебиет, мəдениет пен өнері ажырағысыз тұтастықта кешенді қарастырылды. Осы бір ғажайып қасиеттер ғалым еңбектерінде үзілмес арқау, ортақ желі болып өріліп отырады. Тоталитарлық жүйедегі ұлттың терең тамырлы рухани мұрасын еуропацентристік қалыпта қарастырудағы таяз тұжырымдарға тойтарыс беріп, қалыпқа сыймаған кемел ойларымен əлеумет ой-санасын ұлтсыздандырудан сақтауда рух асқақтығын танытуда Алаш аманатындағы парызын атқарып өтті. Бұған бүгіндері де ғылыми мəні мен мағынасы жойқын еңбектерін тізбелемей-ақ бір-екі зерттеуіндегі терең ойға назар аударсақ, Марғұлан мұратының мəңгілік темірқазығындағы түркілік тамырымыз, Алаштық аңсарымызға жаңадан қан құйылады.
«О носителях древнего поэтического искусства казахского народа» (кітапта: М.О.Ауэзову. Сборник статей к его шестидесятилетию. — Алматы, 1960) зерттеуінде жырау тұлғасы, қоғамдық өмірдегі тұғырына қатысты құнды ғылыми тұжырымдар жасалса, «Күйді ерттеп, əнді мінген кемеңгерлер... Қазақтың сал, серілік дəстүрі» еңбегіндегі ғылыми талдаудағы ой-өріс тереңдігіне иланамыз. Қазақтың сал, серілік дəстүрінің бастауын Түрік қағанатымен байланыстыруы («Серілікті əдет қылған ойшы кісінің бірі — Иоллық тегін деген кісі. Ол өзі ғажайып аңшы, мерген, атты күтіп ұстайтын бапкер, сонымен қатар асқан ақын, жырау болған»), аталмыш өнер биік сатыға жеткен қазақ дəуіріндегі хандар тұлғасын айшықтауы («Қазақ хандарының көбі өздерінің бабалары Жошы, Ордаежендердің серілік дəстүрін жалғастырған. Ең бірегейі — əз Жəнібек. Ол атақты аңшы, құладынға қу ілдірген саятшы болып, ойын-сауықты көп қуып, ел-елді аралап, қалыңдық іздейді екен». «Серілікті аса биік сатыға жеткізген Есімхан. Оның қамқа тоны, басындағы бөркі, аяғындағы қызыл етігі тегісімен алтынмен кестеленіп отырған», кейінгі кезеңдердегі сал-серілер шығармашылығындағы тұтас өнерпаздық қасиеттерді дəстүр ұласуымен бірлікте екшеуі соның айқын дəлелі. Ақан серінің көркемдік əлемін, эстетикалық тұғырын зерделеудегі пайымдары Мағжанның «Ақан сері» мақаласының стилін айқын аңғартады.
Əлкей Марғұланның «Қорқыт ата туралы» («Білім жəне еңбек». — 1982. — № 4), «Қорқыт тура- лы жазбалар» («Қ.Ə». — 1982. — 12 қараша), «О значении эпиграфических памятников Казахстана» («Қазақ ССР ҒА хабарлары. Филология сер. — 1983. — № 2), «Қорқыт ата өмірі мен əфсаналары туралы» («Жұлдыз». — 1983. — № 3), «Ең ескі дəуірдегі халықтың аңыздары» («Жұлдыз». — 1983. — № 5), «Тамғалы тас жазуы» («Жұлдыз». — 1984. — № 1), «Қазақ жазуының тарихынан» («Жұлдыз». — 1984. — № 8), «Арқадағы тас мүсіндер» («Білім жəне еңбек». — 1984. — № 9) ғылыми зерттеу мақалаларының маңызы зор. «Оқымыстының барлық күш-қуаты — ғұн, сақ, үйсін, қыпшақ, оғыз дəуірлерінің тарихына, көшпелілер мəдениетіне, археологиясына, көне аңыз, мифтерге, түркологияға, ескі қалалар құрылысына, архитектураға арнап, кеңес заманына қатысты мүлде қалам тартпаушы орыс отаршылдығына, коммунистік тоталитаризмге іштей қарсылық, ата-бабаларының бір кезде жасаған ұлы мемлекетіне, олардың азаттық-рухани салада тудырған ғажайып өркениетіне деген мауқы басылмаған мəңгілік махаббатынан туған қайсар да қастерлі құштарлық болатын» (Р.Нұрғали).
«Тамғалы тас жазуы», «Қазақ жазуының тарихынан» зерттеу мақалаларында халқымыздың бағзы дəуірлерден тамыр тартатын көне əдебиеті, мəдениетінің руханият əлеміндегі маңызы адамзат өркениетінің дамуындағы құндылығы тұрғысынан айқындалды. Ғалым қазақ жеріндегі сонау ғұн дəуірінен бастап ХІХ ғасырға дейінгі аралықтағы əдеби, мəдени, рухани өркендеу кезеңдеріндегі жазу тарихын құнды тарихи, этнографиялық, археологиялық деректер негізінде нақты мысалдармен зерделейді. «Қазақ сахарасын қоныстанған қазақ елі кешегі орыс əліппесін мирас еткенге дейін үш жазуды қолданып келді. Олар — ескі Таластан табылған Орхон-Енисей бойына тараған Орхон (V– ІХ ғғ.), соғдылықтар арқылы жеткен ұйғыр (ІХ–ХV ғғ.) жəне арап əрпімен енген жазулар (ХІV–ХХ ғғ.)» («Жұлдыз». — 1984. — № 8) деген пікірін дəлелдеуді мақсат еткен ғалым аталған жазулардың мəн- маңызын ұлттық таным мен сана өркендеуі, кемелділік биігіне жетудегі руханият арналарының қайнар бұлақтары тұрғысынан саралайды. Біріншіден, Орхон, ұйғыр жазуларын көп заман бойы қолданған елдер — оғыздар, қыпшақтар, наймандар, керейлер, меркіттер, өңгіттер (уақ тайпасы) болғанын, Орхон жазуларын оғыз, қыпшақтар, ертедегі наймандар, керейлер жақсы меңгергенін, екіншіден, Сыр бойы, Таластағы қалаларда, қыстақтарда мектеп, медресе болғанын, олар негізінен араб жазуын үйренуге ден қойғанын, ондай үлгілі мектептер Ташкентте, Түркістанда, Сауранда, Сығанақта, Отырарда, Сайрамда, Шымкентте, Созақта ашылғанын байыптайды. Қашан да ғылыми принциптілікте ұлт мүддесін көздеген ғалым медреселер ашып, білім мен ізгілік қасиеттер дарытқан тұлғаларды тарихи шындыққа сай бағалайды. Əсіресе Қожа Ахмет Йассауи ұлағатын ашудағы тұжырымдары айрықша. Мысалы, «бұл медреселерді ашуға Қожа Ахмет Йассауидың ұрпақтары — Жұм Ахмед Ясау, Ғамал Хажы, Хож Ахмед ибн Ахмед Шашти, Мұхамед Бабаи (Баба-Ата) Абутараб Бахши, Абу Язит Бестами, Гузи ора Маргушы (Маргуба) үлкен себепкер болған. Бұлардың барлығы Йассауидың адамгершілік, шындық, əділет сөздерін қадірлеп, бар өмірін білім, дүние тануға жұмсаған ғалымдар, халықты надандықта қалдырмай, ілгері бастыруға ұмтылған адамдар». Сол бір ілкі қасиеттің ұлы далада сақталу үрдісінің көрінісі ретінде Құнанбай мешітін, Шыңғыс Уəлиханов, Баянауылдағы Қамаридден, Торғай бойындағы Дулығалы мектептерін атайды. Ғалым бұл мектептер шын мəнінде халқымыздың біртуар перзенттері алғаш білім алған алтын ұя болғанын Абай, Шоқан, Ыбырай, Мəшһүр Жүсіп сынды тұлғалардың сонау көнеден басталған арналы бұлақтардан нəр алуы деп тұжырымдайды. Шыңғыс Уəлиханов, Құнанбай Өскенбайұлы, Анайұлы Мұса, Тəттімбет, Барақ батырлардың қаржысына Омбыдағы қазақ мектебінің ашылуы барысында ғалым атап өткеніндей «...бұлақ көзі ашылып, Шоқандар шықты». Ғалымның «Тамғалы тас» жазуы. Орта ғасырда қазақша тасқа бедерленген белгілер» мақаласының да əдеби-тарихи құндылығы ерекше. Қазақ жеріндегі көне мəдениеттің жарқын бір үлгісі ретінде кезінде осы өлкені мекендеген тайпалардың тас бетіне жазып қалдырған белгілерін, соның ішінде «Тамғалы тас» құпиясын аша отырып, «қазақ» сөзінің этнонимін, ұлт атауының «ХV ғасырдан бастап «Казакия» қазақ ұлысы болып, бұрынғы Дешті-Қыпшақтың орнына Қазақстан сөзі қолданыла бастады. Демек, «Тамғалы тастағы» жазу, таңбалардың көп түсуі тарихи дəуірдегі дəстүрлі істен туғанын» ғылыми негіздеп берді.
Сан қырлы ғалымның халқымыздың тарихы, археологиясы, этнографиясы, қолданбалы жəне сəулет өнерінен жазылған энциклопедиялық сипаттағы ғылыми еңбектері де рухани кемелденуімізге мəңгілік азық болып қалады.
Əдебиеттер тізімі
- Марғұлан Ə. Алғашқы өрлеу / Кітапта: Біздің Мұхтар. — Алматы, 1976. — 131-б. 2. Ақ Орда. — 1993. — №
- Досжанов Д. Абақты. — Алматы, 1992. — 267-б.
- Мұхаметқанұлы Қ. Шаһкəрім / Кітапта: Шəкəрімтану мəселелері. — Семей, 2007. — 69-б.
- Марғұлан Ə. Жас Абайдың фотобейнесі // Қазақ əдебиеті. — 1970. — 2 қазан.
- Марғұлан Ə. Ақын туған орта // Жұлдыз. — 1982.