Діни эпостың жариялануы жəне зерттелуі

Эпикалық жырлардың таралуына үлкен үлес қосқан оның айтушылары — жыршылар. «Сөз өнерінің дамуына, таралуына жəне сақталуына айрықша қызмет сіңіріп келген жыршылар еңбегі үлкен ілтипат көрсетуді, арнайы сөз етуді керек етеді. Əдетте жыр, толғау жəне басқа түрлі жанрдағы поэзиялық туындыларды жаттап алып, домбыра, қобызға немесе гармонға қосып айтатын дарын иелерін жыршы деп атайды. Елдің көбінің түсінуінше жыршылар тек белгілі текстерді жаттап, оларды жұрт алдында бұлжытпай, қайталап орындаушылар болып саналады. Бірақ жыршының тұлғасы да, сөз өнерінің өзге өкілдері секілді, сан қырлы. Жыршылар ертеден келе жатқан дастан, эпосты жаттап, таратушылар ғана емес, оны, белгілі дəрежеде дамытушылар да болып есептеледі» [1]. Үлкеннен кішіге мирас болып жалғастылығын тапқан жырлардың өзгеріске, өңдеуге түсуі уақыт өте келе, ұлттық өркениетті, дəстүрді бойына сіңіре отырып мазмұнын байытып, көркемдігін келістіріп, пісіпжетілетіндігі, көптің елегінен өтіп халық мұрасына айналатындығы ақиқат. Осы жолдан діни эпос та тысқары қалған жоқ. Ислам діні еркін ендей бастаған кезеңде, нəзира дəстүрінің де қалыптасқандығын байқаймыз. Нəзираның дамуы халық қазынасы — ел əдебиетін дамытуға ықпал жасады. Діни туындыларды нəзира үлгісімен жырлау жандана бастады. Ғалым А.Қыраубаеваның: «Нəзираның негізгі тақырыптары ежелгі шығыс сюжеттері, жанры қисса дастандар болды. Қисса араб тіліндегі əдеби үрдіс ретінде тарап, араб халифаты қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрала бастаған парсы əдебиетінде жалғасты» [2], — деп айтуы сондықтан. Бұл ХІІІ–ХІV ғасырға келеді. Ал, нəзира дəстүрі бір немесе екі ғасырдың мұғдарында ғана өмір сүріп, жойылып кеткен жоқ. Бертінге дейін, ХХ ғасырдың басына дейін, сабақтасып жатты. Соның бір көрінісі — белгілі ақын Шəді Жəңгіровтың «Назым Сияр Шариф» дастаны. Мұхаммед (с.ғ.с.) өмірін толық қамтитын бұл шығарманы ғалымдар Н.Келімбетов, У.Қалижанұлы жанжақты талдады. Тағы да бір басы ашық мəселе, Шəдінің діни дастандарды əрі жырлаушы, əрі жинап, жарыққа шығарушы, əрі жаңа нұсқасын жасаушы болғандығы. «Ақынның əдеби мұрасы өте мол. Ол 30 шақты дастан, сондайақ көптеген өлеңжырлар жазып, 18 дастанын кітап етіп бастырған. Олар «Төрт дəруіш» (1913, 1914), «Хикаят Қамарзаман» (1914), «Назым Сияр Шариф» (1914), «Хатымтайдың хикаясы»(1914) жəне т.б.».

ХІХ ғасырда діни қиссадастандарды жырлаушылар, таратушылар өте көп болған. Оның бір себебі мынада жатыр. XVIII ғасырдағы жоңғар шапқыншылығынан шаршаған елге, жойқын соғыс тоқталғаннан кейін, мəдениет пен əдебиет, оқубілімге көңіл бөлу, іздену күнделікті кəсіпке айналды. Молла ұстап, дін оқуын оқытуды əдеттендіре бастады. Мешіттер, медреселер салынып, дін жолымен тəрбиеленген ақындар көбейе түсті. Олардың толғаужырлары ислам əлемімен байланысқа түсіп, үндесіп жатты. Шортанбайдың, Ақмолланың шығармалары соның айғағы. Мұсылманша білім алған ақындардың туындыларында исламды насихаттау, дəріптеу пайда болды. Осындай өнер адамдары ел аралау, өзін жұртшылыққа таныту, жақсылармен дəмдес болу, таңды таңға атырып жыр айту тəрізді қалыптасқан дəстүрді берік ұстанды. Сөйтіп, діни қиссаларды айту, діндар ақындардың міндетіне айналды.

Он төртте Мұхтасарды араладым,

Əр баптан дəріс алып шамаладым.

Қарамай алдыартыма оқи бермей

Қолыма қағаз алып қараладым, — [3; 160]

деп жырлаған Əбубəкір Кердеріні діни мұраларды таратуға үлес қоспады деп айта аламыз ба? Жоқ. Сондайақ

Қисса мен өлең болдыау жаттағаным, Қалтаға қағаз салып қаттағаным.

Мал, шіркін, жер тезектей қала берді

Басқаным — қой, ат болып — аттағаным, — [3; 196]

деген Мəшһүр Жүсіптің де діни шығармалардың қанат жоюына өз үлесін қосқандығы рас. Эпикалық жырларды жаттап алып, кейінгі ұрпаққа жеткізушілер — асыл қазынаның сақталуына айрықша еңбек сіңірген жандар. Мұндай қасиет кез келген өнер адамының қолынан келе бермеген. Өйткені сондай көлемді дүниелерді еске сақтау үшін мол тəжірибе, ерекше бейімділік жəне туа біткен дарындылық қажет. Орыс зерттеушілерінің бірі В.В.Блажес былай дейді: «Носителем эпоса можно считать такого певца, который усвоил из устной традиции не только широкий круг сюжетов, жанровую специфику, основные идеи, проблемы родного фольклора, «технику» создания фольклорных произведений, но и весь комплекс традиционных национальных воззрений, сущность народного мироощущения, вообще весь строй образного народного мышления, закономерности которого пронизывают, организуют его видение мира» [4].

Олай болса қазақтың діни эпосын жандандыруға айрықша үлес қосқан өнерпаз қайраткерлерді жырлаушылар, жинаушылар деп бөлуге болады. Жырлаушылардың өзін екіге, таратушы ретіндегі жырлаушы, нəзира дəстүрінде жырлаушы деп жүйелеген жөн тəрізді. Ал жинаушыларды ХІХ ғасырдағы, кеңес дəуіріндегі, қазіргі кездегі деп кезеңдік тұрғыдан қарастыра аламыз. Осылардың көшбасында Майлықожаның, Мəшһүр Жүсіп Көпеевтің, Шəді Жəңгіровтің, Жүсіпбек Шайхысламұлының тұратындығы ақиқат. Майлықожа Сұлтанқожаұлы — ХІХ ғасырдағы сауатты, білімді өнер иелерінің озық тұрған көрнекті тұлға. Оның ақынжыраулар əлеміндегі алатын орыны ерекше. Суырып салмалық дəстүрді берік ұстанған ақын, эпикалық жырларды əрі туғызушы, əрі орындаушы, əрі таратушы болған. Майлықожа жырлаған «Зарқұм» дастанының нұсқасы 2002 жылы«Фолиант» баспасынан жарық көрген көп томдық «Бабалар сөзінің» үшінші томында басылды[5; 126]. Соңындағы қосымшаларда жырдың тууына байланысты мынандай қызық аңыз берілген:

«Майлы жасы қырыққа келгенде бір сопыны мазақтайды. Сопы ызаланып «Тіліңді ара шаққыр» деп қарғайды. Шынында Майлы киіз үйге кіре бергенде, қауынқаққа қонып жатқан аралар тілін шағып алады. Майлы жалақ екен. Майлы бұрынғыдан да жаман əлгі сопыны мазақтай береді. Сопы «Аяғың сынсын» деп қарғайды. Майлы бір үйге қонаққа бара жатқанда, сабанда көміліп жатқан қарғалардың ұшқанынан аты үркіп, аттан құлап аяғы сынады. Осының артынша ауырып жатқанда бір күні түс көреді. Түсінде пайғамбардың əскері Зарқұм патшамен ұрысуға бара жатыр екен. Оның бір адамы келіп, Майлыға жолығады. Майлы «Кімсіз?» деп сұрайды. Ол: «Мен Əзірет Əлінің баласы имам Ха санмын. Бізбен бірге жүріп, соғысты көріп, өлең ет», дейді. Майлы түсінде соғысты көріп, азанда «Зарқұм» дастанын бастайды» [5; 393]. Ақындықтың қонуына немесе көлемді шығармалардың тууы на байланысты осы тектес аңыздардың жиі айтылатындығы баршамызға белгілі. Мəселен, Шөженің түсіне енген қарияның: «Сөз керек пе, көз керек пе?» деуі, болмаса Кемпірбайдағы: «Өлең керек пе, көген керек пе?» нұсқасы өзге де ақындарға телініп айтыла береді. Расында, нақты солай болған болмағанын дəлелдеу мүмкін емес. Негізінде мұның өзегі мынада жатқан шығар деп ойлаймыз. Ақындықтың қонуына байланысты айтылытын аңыздардың қай варианты болмасын, сол ақынның ел алдындағы дəрежесін, өнерпаздық деңгейін арттыра түседі. Осының нəтижесінде ол жай ақын емес, Құдайдың құдіретімен кеудесіне өлең келіп құйылған киелі ақын деген ұғымтүсінік қалыптасады. Ал жоғарыдағыдай белгілі бір шығарманың өмірге келуіне байланысты туған аңызəңгімелер сол жырдың кіріспесі тəрізді. Ақын түскен үйге ел жыр, толғау, тағы басқа тыңдау үшін жиналады. Көпшіліктен «мынадай жырды айтыңызшы?» деген ұсыныс түсуі де əбден мүмкін. Сондай жағдайда жыршы, сол шығарманың не шығу тарихына, не мазмұнына қатысты кіріспе сөз сөйлейді. Бұл жинаған қауымды жырды тыңдауға дайындау болып табылады. Біртебірте сол əңгіме жырмен жым дасып, бөлінбес бөлшегіне айналады. Жоғарыдағы аңыз осындай жолмен шығарылуы мүмкін. Мұсылмандықтың мерейін көтеріп тұрған бұл əңгіме «Зарқұм» жырын тыңдауға деген көпшіліктің ықыласын арттыра түсері сөзсіз. Əйтпесе:

Нене, кəрі қасқырлар,

Аялғын шалды қақпанға.

Ұрлық, өтірік, жалған ант –

Мұсылманға жаққан ба? [6]

–деп жырлаған Майлықожаның діндар адамды мазақтауы мүмкін бе? Діни шығармаларды жырлаушы лар қатары жалғыз Майлықожамен шектелмейді. Сол кезеңнің көрнекті тұлғалары Шөженің, Шортанбайдың, Орынбайдың, тағы басқалардың үлесі аз болмаған. Шортанбайдың «Бала зары», «Зар заман» т.б. шығармалары соның айғағы.

Діни дастандарды жырлаушы Шəді Жəңгіров, — осындай асыл мұралардың жариялауына да үлкен үлес қосқан ақын. Зерттеуші У.Қалижанұлы: «Алайда жасынан шығыс классиктерін оқып, со лардан сусындаған таланттың негізгі шығармашылығы — дастандар еді. Олар: «Хикаят Орқа Күлше», «Хикаят Қамарзаман», «Хақымтайдың хикаясы», «Тарихат» («Абылайхан жайында дас тан»), «Хикаят халифа аронарРашид», «Назым сияр Шариф», «Тарихнама», «Назым Чаһар дəруіш», тағы басқа туындылар екені сөзсіз» [3; 211], — деп жазады. Расында, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың өмір жолын толық қамтыған көркем жырды қазақ даласында туғызушы осы Шəді ақын. Оның бұл туындысы, қай қырынан алып қарасақ та, қазақ əдебиетіндегі айтарлықтай ауқымды дүние екендігінде дау жоқ.

Діни эпосты жырлаушылардың бірі — Əсет Найманбаев. Оның «Салсал», «Кербаланың шөлі» дастандарын жырлағандығын зерттеуші Сайлау Қожаұлы айтады. Сонымен қатар өз жанынан Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың кереметін (мұғжизасын) дəріптейтін «Француз патшасының баласы» қиссасын шығарғандығын жаза келіп: «Француз патшасы баласының қиссасы Қазақстанда алғаш рет 1991 жылы «Семей таңы» газетінің 31қазандағы санында жарияланды. «Қиссаны газет Қытай Халық Республикасындағы «Жунгу фольклор зерттеу қоғамы» құрастырып шығарған. «Мұра» жинағының 1987 жылғы № 1 санынан алып жариялаған» [7], — дейді. Мұнан біз ақынның діни дастандарға айрықша мəн бергендігін аңғарамыз.

Қасиеттілігімен де, қайраткерлігімен де мəлім болған Мəшһүр Жүсіп Көпеевтің де діни дастан дарды жинап, жариялағандығы мəлім. Ақынның мұрасын зерттеп жүрген Г.Қ.Жүсіпова: «Қазақ əдебиетіндегі дастан жанры дамуы дегенде, оның ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы көрнекті өкілдердің бірі Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы екендігі белгілі» [8], — деп жазады. Ел əдебиетіне ерекше көңіл бөлген ақынның ұлттық құндылықтардың сақталып қалуына айрықша еңбек сіңіргендігі айдан анық. «Қазақ əдебиеті» энциклопедиясында: «Қазақтың халық творчествосы мұраларынан көптеген дастандар, тарихи жырлар, айтыстар, шежірелер жинады» [9], дей келіп,«В.В.Радловпен кездескеннен кейін қазақтың ауыз əдебиеті мұраларын жинап, жүйелеп бастыру ісімен шұғылданады» деп тұжырымдаған. Əрине, ел қазынасының бір саласы діни эпос та бұл жағдайдан тысқары қалуға тиісті емес.

Енді, көпшілікке толық мəлім емес кейбір өнерпаздарға да тоқтала кеткенді жөн көрдік. Мəулекей Жұмашұлы — ХІХ ғасырда өмір сүрген діни дастандарды жырлаушы, əрі жинап бастырушы болған ақын, діни сауатты оқыған ол Бөкей ордасына қарасты ауылдарда бала оқытумен де айналысты. «Дариға қыз» дастанының соңы:

Сұрасаң городымыз — Ялутраский,

Тұрған жерім сұрасаң — Сингульский.

Мəулекей Жұмашұлы мархум қолын қойдым

Туған жерім Манжилде Тюменьский, — [5; 151]деп аяқталады. Қазан қаласынан «Қисса Жұмжұма», (1881), «Дариға қыз» (1879), «Қиссаи Салсал» (1879), «Қиссаи Сейітбаттал» (1879) тəрізді туындыларды бастырып шығарған.

Иазит Қонайұлы — ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген ақын. «Бабалар сөзі» жинағының алғашқы басылымында ақынның Көкшетау уезі, Мезгіл болысынан екендігін айта ды. «Қиссаи Хазреті Айшаның Тұһматы» дастанының аяғындағы:

Сұрасаңыз атым — Иазит Қонайұлы,

Мұндайды жазып жүрген неше заман.

Уəзифа келіп тұрса сізден бізге

Қиссаға кірісермін болмай алаң, [5; 62] —

деген жолдардан шығарманы жариялаушы Иазит екендігін көреміз.

Шорман Білтебайұлы — діни шығармаларды жырлаған ХІХ ғасырдағы діндар ақындардың бірі. Араб, парсы тілдерін жетік меңгерген ол, қиссаларды айтуға, хатқа түсіруге ерекше мəн берген. Көрнекті мұралардың сақталуына үлес қосқан. Оның Омбы өңірінде өмір сүргендігін, ауыз əдебиеті үлгілерін 1880 жылдардан жинастырғанын айқындайтын мəлімет «Бабалар сөзі» жинағында берілген.

«Тахир мен Зуһра» жырының соңында жырлаушы өзінің Ақылбек есімді ақын екендігін,«Ибраһим», «Исмағил», «Кесік бас» тəрізді діни дастандарды айтқандығын жырға қосқан.

Бірақ өзінен

Үшінші қисса қылдым «Кесік басты»,

Ер Əли қуандырды кəріжасты [10; 258]

 Шығарғаным он бесінші — «Сəдуақас»

Сөйлеуге Жүсіпбектей келмейді əлім [10; 259] —

деп Жүсіпбектің ақындық, жыршылдық қабілетін жоғары қояды. Бұл орайда айта кететін мəселе, Ақылбек Сабалұлының да діни дастандарды жырлаушы болғандығы.

В.В.Радлов — қазақ халқының ауыз əдебиетінің жиналып, зерттелуіне айрықша үлес қосқан түркітанушығалым. Ол өзінің «Түркі тайпалары халық əдебиетінің нұсқалары» (1870. — ІVкіт.) де ген еңбегінде ел əдебиетін қара сөз жəне кітаби өлең деп екіге бөліп қарайды. Сондайақ «Киік»,

«Бозторғай», «Құсайынның қиссасы», «Қубас» тəрізді діни дастандарды жинақтап, салиқалы ой пікірлерін жазған. Ғалымның діни шығармаларға да ерекше көңіл бөлгендігі жайлы: «В.В.Радлов қазақтың мақалмəтелдерін, бата беру, тойтамаша, мұңшер өлеңдері мен айтыстары, бақсы сарыны, діни соғыс қаһармандары Хусайын Халиф, Сейітбаттал, Əзірет Əлі жайлы жырларын да жинаған» [11] деп «Қазақ фольклористикасының тарихы» еңбегінде атап көрсеткен. Қазақ жырларының қайсысын алып қараса да, халықтық өрнектердің мол кездескендігін айтады. Бұл пікірден діни дас тандар да сырт қалмаса керекті. Сонымен, ғалымды біз діни дастандарды жинаушы ғана емес, зерттеуші ретінде де мойындаймыз.

Жүсіпбекқожа Шайхыисламұлы — екі ғасырдың тоғысқан тұсында өмір сүрген, ел қазынасының жанашыры, ауыз əдебиетін жинаушы ақын. Əсіресе діни шығармаларды жариялауға ден қойып, көптеген дастандардың баспа бетін көруіне себепші болған. Жырдың соңында:

Мұны жазған сұрасаң, қожа затым,

Жақсылар айып етпе, жазған хатым.

Əкем аты — Шайхыслам Қожазада

Жүсіпбек, мұны жазған — менің атым [5; 97] —

деген тəрізді сипатта өзінен мəлімет беріп отырады. Ақынның өмірі жайлы «Парасат» журналының 1991 жылғы № 4 санында Азат Мұсаұлының мақаласы жарияланды. Онда: «Оның туыпөскен мекені Арқа болғанымен тағдыр талқысымен Шыңжаң өлкесіне өтіп (Қытай Халық Республикасы), сонда қайтыс болған. Бейті Іле облысының, Текес ауданында, Шиліөзен ауылының оңтүстікшығысындағы жатағандау төбенің үстінде. Басына қойылған биіктігі бір жарым метрдей, ені 80–90 см шамасындағы қолдан құйылған ақшыл сұр таста араб əріптерімен: «Қазақтың ауыз əдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы, əйгілі ақын Жүсіпбекқожа Шайхисламұлы. 1857–1937» деген жазу бар. Жергілікті тұрғындардың айтуына қарағанда, өзінен кейін 9 жыл өткен соң қайтыс болған үшінші əйелі Бəтима Ағыбайқызы да осында жерленіпті» деп жазылған. Жүсіпбек 1890 жылдардан бастап Петербор, Қазан, Уфа, Ташкент баспаханаларында халық мұраларын бастырып шығарумен айналыса бастайды. 1894 жылы «Қыз Жібекті», 1896 жылы «Айман — Шолпан», 1898 жылы «Біржан— Сара айтысы», 1899 жылы «Алпамысты» жарыққа шығарды. Осы кезеңдерде «Салсал», «Зарқұм», «Алтын балық», «Кербала», «Мансұр — ƏлХалаж», тағы басқа діни жырларды да жариялайды.

Қарымбайға ұқсарсыз,

Қайырсыз дəулет жисаңдар.

Əзəзілге ұқсарсыз,

Көре бəле қалсаңдар.

Тасбақаға ұқсарсыз

Таразыны бұрсаңдар [12] —

деп ислам əлеміне, заңдылықтарына екпін бере толғаған Жүсіпбек, діни мұраларды жариялауды өзінің басты міндетіне балаған. Мақсатын жүзеге асыру жолында қажымас қайрат көрсетіп, құнды дүниелердің сақталуына еңбек сіңірген. Əрине, діни шығармаларға қамқор болғандар жазба əдебиеті мен басылымдарға мəн бере басталған кезде аз болған жоқ. Солардың қатарына Бағдатұлы Қыпшақбай, Тілегенұлы Дос есімдерін атап айтуға болады. Қазақ халқының дін тарихына қатысты тыныстіршілігіне байланысты ойпікірлер мен зерттеулер ХІХ ғасырдың орта шенінде жарық көре бастады. Бұл мəселені «Қазақ кітаптары», «Устное поэтическое творчество казахского народа» деген еңбектерден көреміз. М.Ястребовтың 1851 жылы жарияланған «Қырғыз бақсылары» шығармасында халықтың нанымсенімі мен бақсылар туралы айтылса, 1852 жылы шыққан «Военностатистическое обозрение Российской империи» кітабындағы Сильверсгельмның «Киргизская степь Западной Сиби ри» еңбегінде де діннің қалыптасуы, орнығуы сөз болады. Дінифольклорлық мұралардың арасында аңыздар да басылып шыға бастады. 1889 жылы Сағатаевтың тапсыруымен «Царь Соломон» деген Сүлеймен патша туралы қазақ ертегісінің орысша аудармасы, 1900 жылы «Тақ Сүлеймен» аңызы, 1901 жылы Ə.Диваевтың бастыруымен «Предание о Хазрети — Исмаил ата» мұралары жарияланды.

Эпикалық жырларды, қиссадастандарды жарыққа шығару ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында айрықша көрініс берді. Ислам діні жолындағы мұсылман батырларының ерлігін сипаттайтын, ел ішіне кеңінен тараған «Зарқұм» қиссасы осы кезеңде Қазаннан он рет басылып шықты (1877, 1879, 1881, 1883, 1888, 1902, 1907, 1909, 1914, 1916). Aңыздың желісінде эпикалық жырға айналған, батырлықты балуандықпен ұштастырған «Дариға қыз» дастаны Қазандағы баспадан, 1897, 1901, 1902, 1913 жылдары дүркіндүркін жарияланды. В.В.Радлов 1870 жылы бірнеше дастан дарды жарыққа шығара отырып, ғылыми пікір айтқан. Діни дастандардың негізгі өзегі əлемдік деңгейдегі биік тұлға, пайғамбар, ислам дінін орнықтырушы — Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмірімен байла нысты. Осындай мұралардың бірі «Расулдың миғражға қонақ болғаны» туындысы 1896 жылы Қазандағы Құсайыновтар баспаханасынан Жүсіпбекқожаның дайындаған нұсқасы бойынша жарық көреді. Ақын осы жылы «Мұхаммед Расул Алланың дəрул пениден дəрул бақиға рихлат еткен мəселесі» қиссасын қоса тапсырады. Ислам дініне мойынұсынып, мəн берген Құсайыновтар əулеті діни дастандардың жариялануына тəнті болып, қаражатты өздері төлейді. Бұл шығарма он жылдың ішінде осы басылымнан алты мəрте басылып шығады. Əлемге танылған əйгілі «Жүсіп — Зылиха» дастаны да осы Құсайыновтардың баспаханасында 1918 жылы басылған. Діни шығармалардың осы лайша жиіжиі, жарыққа шығуы халықтың талаптілегіне орай болса керекті. Мəселен, 1902–1916 жылдардағы «Зарқұм» қиссасының жеті басылымының таралуы 48000 данаға жеткен [13]. Бұл сол кездегі деңгеймен салыстырғанда озық орындағы жарияланымға жатады. Кеңес дəуірі тұсында алды мен тұсау салынған жағдай дін болды. Адамның санасын улап, өмірін аздырады деген бағытпен ықпал жасап, дінге қатысты шығармалардың жариялануына тыйым салды. «Дін — апиын» тəрізді жарнамалар шығарып, баспасөзде айдарлар тағылды. Өмірге атеизмді əкелді. Сөйтіп, ХХ ғасырдың соңына дейін халық өзі өңдеп шығарған көптеген бағалы мұраларынан қол үзіп қалды. Кеңестік кезеңде жарияланған дінге тікелей қатысты эпикалық жыр — «Жүсіп — Зылиха». Ол 1976 жылы «Ғашық наме» жинағында жарық көрді. Ғашықтық дастан тұрғысынан алынып, енгізілген қисса туралы азды көпті ойпікірдің де айтылуы, келешектегі үлкен бастаманың ашылуына жол сілтегендей еді.

Еліміз егемендік алып, еркіндікке қол жеткеннен кейін, кезінде рұқсат етілмеген дүниелерді жарыққа шығару үшін жұмыла кірістік. Өйткені, көптің аңсағаны, іздегені, сағынғаны осы еді. Солардың бір саласы — діни қағидалар, заңдылықтар, шығармалар іскер азаматтардың қажымай талмай еңбектенуі арқасында жариялана бастады. Осындай игі бастамаға алғашқы кірісушілердің бірі

• қазақ баспасөзі болды. «Егемен Қазақстан», «Қазақ əдебиеті», «Жұлдыз», «Парасат», «Жас алаш», тағы да басқа газетжурналдар облыстық, аудандық көлемдегі басылымдарға ұйытқы болып, үлгі көрсетті. Жарияланған мұраларды былайша жүйелеуге болады:
• Қасиетті Құран сүрелері;
• Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың хадистері;
• діни дастандар;
• діни толғаужырлар;
• діни ойпікірлер.

Қазақ баспасөзі қазір де халықтың талабына, сұранысына айрықша көңіл бөлуде. Соның көрінісінің бірі — жаңа басылымдардың өмірге келуі. Бұған мысал ретінде «Иман», «Имандылық əлемі», «Шапағат нұр», «Ислам əлемі» газетжурналдарын атап айтуға болады. Аталған ақпарат құралдары негізінен ислам дініне қатысты материалдарды жариялап, жастарды адамгершілікке тəрбиелеу мəселесіне көбірек көңіл бөлуде. Бірінші мəрте «Құранның» қазақ тілінде басылып шығуы, Ы.Алтынсаринның «Мұсылманшылық тұтқасының», Шəкəрімнің «Үш анығының», «Мұқтасардың»,

«Иманның шарттарының», Халифа Алтайдың «Ғибадатул Исламының», дұғалық кітаптардың дүркін дүркін жариялануы көңілге ризашылық ұялатады. Діни мұраларды зерттеу, оларға талдау жасау əлемдік фольклортану саласында айрықша орын алған. Олай болса, ислам əлемін танытанын төл тіліміздегі туындыларға пікір айту, ой қорытып, тұжырым жасау қазіргі кездегі келелі мəселелердің бірі болмақ.

«Газет — өмір айнасы» деп санаған кеңестік кезеңде діни шығармалардың жариялануына неге тыйым салынды? Біздің ойымызша, мұның бір ұшы төмендегі мəселелерде жатқан сияқты. Сол қоғамды басқарған коммунистік партияның негізгі ұраны: «Адам адамға — дос, бауыр, жолдас»,«Адам адаммен тең праволы» болды. Жəне осы жолды ұсынушы да, өмірге əкелуші де, жүзеге асы рушы да коммунистік партия деп жар салды. Яғни оған дейін жалпы адамзатты теңсіздік жайлап кел ген деген түсінік берді. Бірақ сол теңдікті, достықты діннің қағидаларынан алып отырғандығын жасырды. Сол сырдың астары ашылып қалмасын деген мақсатпен діни мұраларды аластатуға бар күш жігерін жұмылдырған еді. Яғни өсіп келе жатқан жас ұрпақ исламның өзегі мен өмірін таныпбілуден құралақан қалды.

Қазіргі қазақ баспасөзінде жарияланып жүрген діни мұралардың ішінде айрықша назарға түсетіні — аңыздар мен дастандар. Тіпті, діни аңыздардың «Құран хикаялары» деген атпен жеке кітап болып басылып шыққандығын да атап айтуға болады. Мұндай діни еңбектердің жалпы адамзат ты адамгершілікке, оқубілім алуға, еңбек етуге тəрбиелеудегі маңызы өте зор болмақ. Халифа Алтай былай дейді: «Біздің дініміздің аты — Ислам діні. Сол үшін де ислам діні оқудың, білімнің, тазалықтың, сондайақ бейбітшілік пен тəртіптің діні. Онда өмір сүрудің ең жақсы жолдары мен қағидалары көрсетілген. Ислам діні адамдарды жағымды, көркем мінезділікке, абзал əдептілікке тəрбиелейді» [14]. Діни мұраларды көпшілікке ұсыну барысында облыстық, аудандық газеттер де атсалысты. Мəселен, «Орталық Қазақстан» газеті 1990 жылдардың басындаақ, осы мəселені қолға алып, бүгінге дейін жалғастырып келеді. Шəді ақынның «Сияр шариф», Рабғузидің «Қиссаул əнбиə», халықтық мұра «Жүсіп — Зылиха» шығармалары оқырмандармен сағынысып қауышты.

Сонымен қатар жекелеген жинақтардың да кітап болып шығуы жолға қойылды. Нəтижесінде Рабғузидың «Қиссасул — əнбиясы», Ахмет Иассауидің «Хикметі» кітап болып шықты.

Қай халықтың болмасын рухани мұрасының алтын діңгегі ауыз əдебиеті болып табылады. Бірақ осындай сарқылмас қазынаның зерттелу деңгейі əр елде əр түрлі. Əрине, оның да көптеген себептері бар. Соның бірі — қоғамдық ортаның ықпалы. Біздің фольклорлық мұралар да түрлі кезеңді басынан өткерді. Ел байлығы ескірмейді, тозбайды, қайта уақыт озған сайын құндылығы мен қажеттілігінің арта түсері хақ. Халық айтады: «Бір күн ашыққаннан қырық күн ақыл сұрама» деп. Бізше, бұл азықтан ашығу емес, рухани ашығу тəрізді. Өйткені ұлттық болмыс, дүниетаным, салт, дəстүр, тағысынтағылар — барлығы фольклордың бойында болатындығы ақиқат. Ал онан сусындап нəр алмаған адамның ішкі жан дүниесі құнары жоқ, құлазыған шөл дала тəрізді болса керек. Сондықтан бүгінгі жарыққа шыға бастаған «Бабалар сөзі» атты көптомдық жинақты болашақ ұрпаққа ұсынылған рухани байлық деп айта аламыз. Осы еңбектің алғашқы басылымының үш томы таза діни дастандар дан тұрады. Халықтың қазынасы болып табылатын рухани байлықты жинау, жариялау айтуға жеңіл болғанымен қыруар еңбекті қажет етеді. Себебі, оның кез келген адам байқай бермейтін сыры мен сипаты бар. Біріншіден, мұндай іспен шұғылданған адам ұлттық құндылықтарды бойына толық сіңірген, жаратылысынан фольклорға бейім, сансалалы ғылымдарды електен өткізіп ойына орнықтырған данагөй ғалым болуы керек. Екіншіден, халықтың сарқылмас қазынасын асыл мұра ретінде ғана қабылдап қоймай, ондағы əр бір оқиға иірімін ішкі жандүниесімен түсінетін, тереңіне бойлап, астарын аңғаратын жанашыр жан болғаны жөн. Үшіншіден, көреген көз, ұшқыр ой, мол тəжірибе қажет. Міне, жинақты құрастырушылар осындай өте жоғары деңгейдегі ғалымдар екендігін атап айтуды өзімізге парыз деп білдік. Жауапты редакторы — көрнекті ғалым Б.Əзібаева. Ғалымның «Шеризат — Гүлшат», «Казахский дастанный эпос» жəне тағы басқа да əрі күрделі, əрі құнды еңбектерімен барша халыққа танымалы екендігін білеміз. Тағы бір айта кететін мəселе, асыл мұраны жинақтап, жариялатуда арнайы басшылық жасап отырған белгілі ғалым С.Қасқабасов екендігі.

Ауыздан ауызға көшіп келе жатқан ел байлығы заманның да, заңның да құрсауын бұзыпжарып, əдебиетсүйгіш, ұлтжанды қайраткерлердің арқасында жеке шығарма түрінде болсын, жинақтық тұрғыда болсын талай мəрте жарық көрген екен. Оқырман қауыммен қауышқан солардың барлығы кезінде өз деңгейлеріне сəйкес көптің көңілін көтеріп, əдеби ортаны өркендетуге үлесін қосқан еді. Əрине, оны жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, жүйеленген, тұтастандырылған, ертеңгі ұрпаққа ұялмай ұсынатын еңселі дүние жариялана қоймаған болатын. Міне, бүгіннен басталған «Бабалар сөзі» көптен бері көкейде жүрген осы мəселенің түйінін шешкен туынды болады.

«Бабалар сөзі» — ең алдымен жалпы қазақ фольклортану ғылымының тарихындағы елеулі еңбек. Неге? Біріншіден, алғашқы томның алғы сөзінде мынадай нақты мəлімет берген: «Бабалар сөзі» атты бұл көп томдық серия қазақ халқының аса бай əрі көп жанрлы рухани мұрасының барлық үлгілерін түгелге жуық қамтыды. Осыншама мол материал əрқайсысының көлемі 25 баспа табақ мөлшерінен тұратын 100 шамалы томға енеді». Ауыз əдебиетінің мұралары толық жинақталған, осыншама томнан тұратын мұндай еңбек бұрынсоңды қазақ тарихында болған емес. Екіншіден, осыған дейінгі жарияланған шығармалардың көпшілігінің мəтіндері өңдеуден өткен еді. Əсіресе кеңес дəуірі кезінде саясатқа сəйкес келмейтін тұстары арнайы сұраптаудан өткізіліп, қажет деп тапса алынып тасталды. Мұндай өзгерістер мазмұнға нұсқан келтіретін, мəтіннің маңызын ақсатып, көркемдік көрінісін солғындататын. Біз айтып отырған еңбек осындай олқылықтардан адакүде аласталған, яғни, мəтін де, мазмұн да өзінің қолжазбадағы қалпын сақтаған. Үшіншіден, бірнеше нұсқалары бар шығармалар толығымен жарияланып отырмақшы. Бұл əрі жаңашыл сипат болса, əрі зерттеуші фольклористерге де үлкен көмек көрсететіндігі сөзсіз. Міне, еңбектің бір қыры осындай.

Қазақ баспасөзінде діни дастандарды жариялау барысында алдыңғы қатардан орын алатын жур нал «Ислам əлемі». Бұл орайда, жалықпай еңбек етіп, құнды дүниені жинақтап бастырушы Масқұт Шафиғидың есімін де айта кеткеніміз жөн. Аталмыш журналдағы «Дариға қыз», «Мəлике қыз», «Ұры мен қазы», «Əбу Шахма», тағы басқа көптеген қиссалар осы журналдың арқасында халыққа ұсынылды.

Діни дастандар жарияланып, басылғанымен оларды зерттеу мəселесі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жүзеге аса қойған жоқ. Жинаушылардың дерекнамалық пікірлері болмаса, ғылыми тұрғыда талдаулар жасалған жоқ. Бұл орынды да. Өйткені қандай шығарма болмасын көпшілікке ұсынылғаннан кейін, оған байланысты құнды тұжырымдар жасау үшін белгілі бір уақыт қажет. Қазақ халқының діни эпосы əуелбастан ислам əлеміне негізделген. Діннің өзге нұсқасына арналған туынды жоқ. Мұның өзіндік себебі де бар. Оны белгілі ғалым В.В.Радловтың еңбегінен табуға болады: «Что касается религии казахов, то все они без исключения, как я уже заметил выше, несколько столетий к ряду исповедуют ислам» [15; 29]. Сол кезеңдегі алғашқы айтылған ғылыми тұжырым осы болды.

Кеңес дəуірі тұсында діни дастандар тұрмақ дінге қатысы бар дүниелер туралы арнайы пікір ай ту мүмкін емес еді. Жалпылама ойлар А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамбетұлының, М.Əуезовтың еңбектерінде кездескенімен, діни дастандарға орай арнайы зерттеу жұмысы жүргізілген жоқ. Деген мен, ғалым Н.Келімбетов исламға байланысты мұралардың қазақ даласындағы жандануына мəн беріп, нəзира дəстүрін дамытушылардың бірі Шəді Жəңгіровтың əдеби мұрасы жайында көлемді еңбек жазды. Мұнда авторлық діни қиссаларға кеңінен тоқталып, тереңнен талдап, жанжақты зерт теулер жүргізді. Бұл сол кезеңдегі діни шығармаларды көркем туынды ретінде қарастыруға арналған алғашқы қадамдардың бірі еді. Ү.Сұбханбердинаның топтастыруымен 1974 жылы жарық көрген

«Ғашықнаме» жинағы жоғарыдағы жолды жалғастыра түсті. Мұнда халық мұрасы «Жүсіп— Зылиханың» жыры енгізіліп, алғы сөзінде шығыстық қиссадастандар тұрғысынан қарастыра отырып, нəзира үлгісімен жырлаған ақындар жайында, жырдың қазақ даласына келуі хақында, оның жарияла нуы турасында мəліметтер келтірді.

Зерттеушіғалым А.Қыраубаева өзінің ғылыми еңбегінде нəзира дəстүрінің жалпы əдебиетті дамытуға, өркендетуге айрықша үлес қосқандығын атап айтады. Əрине, ақынның белгілі бір сюжетті басшылыққа ала отырып, өз тарапынан жаңаша шығарма туғызуы, бір жағынан, əдеби мұраны байытса, екінші жағынан — шығарманың таралу ауқымын толықтыра түседі. Нəзира дəстүрінің өзі алғашқыда өнерпаздар арасында туған бəсеке тəрізді көрінеді. Мəселен, белгілі бір оқиға желісін кім көркем тілмен, шегіне жеткізе, төгілдіре жырлайды екен? Біріненбірі асып түскісі келген шығарушылар сол оқиғаның мазмұнын байытып, көркемдігін келістіріп, тартымдылығын тамаша етіп біртебірте асқақтата берген. Соның нəтижесінде сұрыпталған, өңделген, дүниелер өмірге кел ген. Сөйтіп, ғалым И.С.Брагинский нəзираның араб халифаты аумағынан асып Саманид патшалығындағы парсы əдебиетіне жеткендігін айтса, А.Қыраубаева: «ХІІІ–ХІХ ғасыр əдебиетінде жанданған нəзира дəстүрі оянушылық дəуіріндегі антикалық мəдениеті жаңғырту идеяларымен үндесе келеді. Нəзираның негізгі тақырыптары ежелгі шығыс сюжеттері жанры қиссадастандар бол ды» [16; 26], — деп тұжырым жасайды. Діни дастандарға да нəзира үлгісінің айрықша өзек болғандығы ақиқат. Қазақ даласына да еркін енген дəстүрдің көрінісінің бірі ретінде Шəді Жəңгіровтың «Назым Сияр Шариф» туындысын айтуға болады. Нəзира үлгісінің бір көрінісін М.Ж.Көпеев шығармашылығынан көреміз. «Уағыз» деген көлемді мұрасының үшінші тарауы

«Пайғамбардың мұғыражға барғаны» деп аталады. Оқиға сол күйінде сақталғанымен мəтін таза автордікі. Халықтық нұсқада

Бисмиллə — тамам сөздің басы дейді,

Бұл сөзім шариғаттың қасы дейді.

Тыңдасаң құлақ салып мұсылмандар

Миғражы Хазіреттің осы дейді [5; 20],

Шəді ақынның нұсқасында

Бісміллə — адал сөздің басы дейді,

Хақ Расул Жаратқанның досы дейді.

Қисса етіп баяндайын сол Расулдың

Ғарышқа барған жайын тыңда енді [17],

Мəшһүр Жүсіп нұсқасында

Құдайым жарылқай ма көптеназдан,

Көңілім бар күшім келсе Қағба Хаждан.

Қанша сөз сөйлегенмен бітіре алман

Аз ғана сөз сөйлейін мұғыраждан [18].

Сондайақ осы дəстүрде туған дүниелердің көшірме емес, аударма емес, жаңа шығарма екендігін кезінде М.О.Əуезов те, Е.Э.Бертельс те айтқан болатын. Сонымен қатар Н.Н.Конрадтың əлем əдебиетінде өзара байланыстың болатындығын, əлемдік оқиғаның негізінде қандай халықтың ақын жазушылары болмасын, көркем дүниені өмірге əкеліп отырады, жəне ол сол өнерпаздың мұрасы бо лып табылады деген пікіріне сүйене отырып, ұлттық фольклортанушығалымдардың ой тұжырымдамаларына назар аудара келіп, ислам дінінің əлемдік дін қатарынан орын алатындығын жəне қазақ елінің қабылдағаны осы дін екендігін ескере отырып, нəзира үлгісінің бізде де жанданғандығына көз жеткізгеннен кейін діниэпикалық жырларды халқымыздың төл туындысы ретінде зерттеуге болады деген қорытынды жасадық.

Діни эпосқа байланысты зерттеу жұмыстары соңғы он жылдың ішінде қолға алына бастады. Р.Бердібаевтың, Ө.Күмісбаевтың, Б.Əзібаеваның еңбектерінде діни дастандарды эпикалық жыр тұрғысынан қарау мəселесі, арабпарсы жəне қазақ көркем шығармалары арасындағы əдеби байланыс айтылды.

Діни қағидазаңдылықтарды жырлайтын туындылар туралы сындарлы ой қозғап, ғылыми пікір білдірген А.Қыраубаева. Кезінде ғалым Б.Кенжебаевтың шығыстан келген оқиғалардың негізінде жыр шығарған ақындарды ағартушылар санатына жатқызу арқылы «кертартпа» ұғымынан арашалап алғаны белгілі. Осы пікірді басшылыққа ала отырып, А.Қыраубаева «Жұмжұма» тəрізді мұраларды діниағартушылық тұрғыдан зерттеуге болады деген батыл байлам айтады [16; 27]. Келесі бір күрделі еңбек — У.Қалижанұлының «Қазақ əдебиетіндегі діниағартушылық ағым» деген шығармасы. Халық ақындарының мұрасы мен ислам діні арасындағы байланысты жанжақты қарастыра келіп, былайша тұжырым жасайды: «Діниағартушылық поэзия өкілдері діни схоластиканы уағыздаған жоқ, олар діннің ақ жолын қоғамның даму көзіне айналдырып, мұрат тұтқан, бүгінгінің тілімен айтсақ, ағартушылық қозғалыстың басында тұрады. Олар жалпыұлттық идеяға айналды. Егер қазақ халқының соңғы 80 жылдың ішінде оқубілімге деген құмарлығы неге сөнбей отыр десең, сол идеяның жаңғыруының санаға сіңгенінің жемісі деп білген жөн. Ол процесс əлі біткен жоқ» [19].

Əдебиеттану саласында тағы бір тамаша ғылыми еңбекті өмірге əкелген ғалым А.Жақсылықов. Ол өзінің «Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской ли тературы» деген диссертациялық еңбегінде діни қиссалардың жанрлық сипатына назар аударды. Олардағы мифологиялық қолданыстардың қалай, қандай деңгейде қолданғандығына барлау жасайды. Кейіпкерлердің сомдалуына əсер еткен мифтің өзегіне ой жүгіртеді. Бір эпизодты қиссалардың кездесетіндігін айта келіп, бірнеше оқиғаның басын біріктірген көлемді эпикалық жырдың бар екендігіне жөн сілтейді. Сөйтіп: «Книжная литература восточных кисса и дастанов, достаточно ши роко представленная в национальном искустве слова ХІХ веке, оказывала существенное влияние на развитие общественного сознания в Казахстане», — деген салиқалы пікір айтады [20].

Қазақ фольклортану ғылымын тағы бір саты жоғарлатып, жаңа ғылыми кеңістікке жол ашқан зерттеушіғалым Б.Əзібаева болды. Ол ауыз əдебиетіндегі дастандық эпосты айқындап, ғылыми тұрғыда жүйелеп шығумен қатар, шығармалардың ішкі мазмұнына тереңдей еніп, композициялық құрылымын, көркемдік көріністерін, кейіпкерлердің кескінделу тəсілін аша білді. Ғалымның «Казах ский дастанный эпос» еңбегінің көлемді бір тарауы діни дастандарға арналған. Тың дүниенің тылсым қасиетіне түсінік бере келіп, мұраларды төрт түрге бөліп қарастыруды ұсынды [15; 32]. Олар:

а) ислам тыйым салған ісəрекеттер туралы дастандар; ə) мұсылман батырлары туралы дастандар;

б) исламды тарату жолындағы дінсіздермен соғыс туралы дастандар;

в) мұсылманшылықтың жолы, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар, төрт шаһарияр туралы дастандар.

Мазмұндық тұрғыдан бұлайша жүйееудің жөн екендігіне зерттеу барысында көз жеткізуге болады. Алты дастанға əдеби талдау жасаған. Олар: «ƏбуШахма», «МұхаммедҚанапия», «Зарқұм»,«Дариға қыз», «Киік», «Бозторғай». Мұсылман батыры Əлидің бейнесінің сомдалу сипаттарына жан жақты тоқталып, келбетін ашады, МұхаммедҚанапияны Əлидің баласы екендігін дəлелдейді, ислам қайраткерлерінің діни қағиданы қатаң ұстағандығын көрсетеді жəне тағы да басқа қырларын айқындайды. Ғалымның негізгі түйіні мына пікірде жатыр: «Главный метод создания дастанов — ис пользование общефольклорной поэтики, както: эпизация описываемых событий; героическая идеализация, сочетание конкретнобытовой достоверности со сказочнофантастическим и вымышленным; налицо также специфические дастанные параметры; индивидуализм и конкретизация; психологиче ская насышенность, детализация и орнаментализация как при создании образов, так и при описании» [15; 69].

Еңбектің құндылығы сонда, қазақ фольклорында ұлттық дəстүр мен оюөрнекті бойына сіңірген, ұзақ уақыттар мерзімінде аңыз желісін өзек ете отырып қалыптасқан діни дастандардың бар екендігін көрсетеді.

Əдебиеттер тізімі

1. Бердібай Р. Эпос мұраты. — Алматы: Білім, 1997. —133б.
2. Қыраубаева А. Қазақ əдебиетіндегі шығыстық қиссадастандардың түптөркіні мен қалуыптасуы: Филол. ғыл. дры ...дис. автореф. — Алматы, 1997. — 26б.
3. Қалижанұлы У .Қазақ əдебиетіндегі діниағартушылық ағым. — Алматы: Білім,
4. Блажес В.В. Содержательность художественной формы русского былевого эпоса. — Свердловск: Издво Урал. унта, 1977. — С.
5. Бабалар сөзі: Діни дастандар. — Көп томдық. — 1–3т. — Астана: Фолиант,
6. Бес ғасыр жырлайды. — 2т. — Алматы: Жазушы, 1984. — 191б.
7. Қожағұл С. Əсет ақын: Моногр. — Алматы: Қазақ тарихы, 2003. — 75б.
8. Жүсіпова Г.Қ. МəшһүрЖүсып дастандары: Филол. ғыл. канд. ... автореф. — Алматы, 1998. — 3б.
9. Қазақ əдебиеті: Энциклопедия. — Алматы: Білік баспа үйі, 1999. — 472б.
10. Ғашықтық дастандар / Құраст. Ұ.Сұбханбердина. — Алматы: Ғылым,
11. Қазақ фольклорының тарихилығы. — Алматы: Ғылым, 1993. — 215б.
12. Əбдуов М.І. Поэзия жəне дін. — Қарағанды: Санат, 2000. — 63б.
13. Қазақ кітаптары: Библиографиялық көрсеткіш. — Алматы: Мектеп, 1986. — 389б.
14. Халифа Алтай. Құран Əліпбесі жəне иманның шарттары. — Алматы: Қазақстан, 2001. — 4б.
15. Азибаева Б.У. Казахский дастанный эпос. — Алматы: Ғылым, 1998. — 250 с.
16. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. — Алматы: Мектеп,
17. Жəңгірұлы Ш. Назым Сияр Шариф. — Алматы: Санат, 1995. — 62б.
18. Мəшһүр Жүсіп. Уағыз // Орталық Қазақстан. — 1991. — 25 шілде. — 3б.
19. «Кербала шөлі» қиссасы// Ислам əлемі. — 1998. — № 5. — 31б.
20. Жаксылыков А.Ж. Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы: Автореф. дис. ... дра филол. наук. — Алматы; 1999. — С.