Осы мақалада Қарашығанақ кен орны аймағындағы орналасқан өндірістік кешеннен шыққан фактілі және есептелген тастамаларындағы ластаушы заттардың әсерінен тұрғындар денсаулығына қауіп-қатерін салыстырмалы бағалау нәтижелері келтірілген.
Өзектілігі. Қазахстан Республикасында қоршаған ортаның гигиеналық жағынын қолайсыздығының формальды түрде бағалануы, оның тек нормативтер мен стандарттардан ауытқу дәрежесі бойынша ғана тәжірибеде ұзақ уақыттар бойы іске асырылып келді. Жүргізілген эпидемиологиялық зерттеулердің талдауы және республиканың кейб¡р аймаıçарыıнда орын алып отырған әлеуметтік экономикалық жаздайлар болжамды талдау әдістерін енгізу қажеттігін көрсетті (мысалы, денсаулық үшін қауіп-қатерді талдау әдістемесі).
Белгілі болғандай, қоршаған ортаға және адам денсаулығына Ķɔлайсыıз эсер ететін ірі өндірістік орындарға жақын жатқан елді мекендер аумағында м¡ндетт¡ түрде санитарлық қорғаныс зонасында орнатылады. (одан ары қарай СҚЗ) *1, 2+. СҚЗ аумағының мөлшері санитарлық заңдылық талаптары аясында мекеменің санитарлық жіктелуіне сэйкес, өндірістік орыннан шыққан ластаушы заттардың сипаты мен мөлшері, сонымен бірге, қуаттылығы жэне эксплуатациялау жаздайларыıна сэйкес белгіленеді. Өндірістік нысандарға бектілген санитарлық қорғаныс аумағының жаңа бек¡т¡лген санитарлық ережелер¡нде (СЕ) №93 17.01.2012 I жэне II өндірістік нысандардың қауіптілік сыныптарын негіздеу үшін өндірістік мекемеге жақын жатқан елді мекен тұрғындарының денсаулығына қауіп-қатерін жүргізу талап етіледі [3]. Осы шараны жүргізу барысында бүкіл одақтық денсаулық сақтау уйыıмыıныщ жэне басқа да алдыңғы қатарлы халықаралық уйыıмдардыщ (ЮНЕП, МОТ, Евроодақ, ОЕСР) нұсқауымен ұсынылған кең ауқымда қолданылып келген қауіп-қатерді бағалау эдістемелері қолдану қажет. Алайда осы эдістеме өкінішке орай қазіргі уақытта ҚР ведомствалық мекемелерінде жеткілікті деңге^де қолданылу мүмкіндігіне ие бола алмай отыр [4, 5].
Зерттеу мақсаты: Қарашығанақ мунай газ конденсат кен орнындағы (ҚМГККО) «КПО Б.В.» ЖШС өндірістік кешен мекемесінен шыққан ұ^ыімдастыірыілған тастамаларындағы ластаушы заттардың эсерінен тұрғындар денсаулығына қауіп- қатерді салыстырмалы түрде талдауын жүргізу.
Зерттеу әдістері: қоршаған ортаның химиялық факторларының тұрғындар денсаулығына қауіп-қатерін зерттеу жэне бағалау эд¡стемелер¡.
Нәтижелері және талқылау
Қауіптілікті идентификациялау кезеңдері. Қауіптілікті
идентификациялау- тұрғындар денсаулығына қауіп-қатерді бағалаудың бірінші кезеңі болып табылады, мұнда, басты мақсат қола^сыіз эсерді шақыру қабілеті бар, алдыңғы реттік басым заттарды анықтау болып табылады. *6+. Біздің қатысуымызбен, «КПО Б.В.» ЖШС мекемес¡нен шыққан факт¡л¡ жэне есептелген тастамаларды идентификациялау жүргізілді. Есептеу кезеңінде «КПО Б.В.» ЖШС мекемесінен атмосфералық ауаға тасталатын 51 ластаушы заттарға талдау жүргізілді. Қауіп- қатерді бағалау эдістемесінің талдау көрсеткіштеріне сэйкес ақырғы т¡з¡мге 4 химиялық қосындылар енг¡з¡лд¡: азоттың тотығы, азоттың қос тотығы, күкірттің қос тотығы жэне көміртегі тотығы. Берілген химиялық заттардың канцерогенді қасиеттері талданатын тізімде болмады. Осыған байланысты, фактілі тастамалардағы химиялық заттардың канцерогенді қауіптілігі сипатталмады. (ҚМГККО СҚА мөлшерін орнату кезеңі).
Қауіп-қатерді бағалау бойынша жүргізілген қос зерттеулерде (есептелген жэне факт¡л¡) басым заттардың таңдамалылығын бағалау үшін біз фактілі тастамаларды есептелген тастамалармен салыстырдық. Зерттеу нэтижелер¡ 1-нш¡ кестеде келт¡р¡лген.
Кесте 1 - Фактілі жэне есептелген тастамалардың көрсеткіштері
|
№ |
Заттардың аталуы |
Есептелген суммарлық тастама (ҚМГККО СҚА есеб¡) |
2012 жылға факт¡л¡ суммарлық тастама |
Есептелген суммарлық (жобалық) тастамадан үлесі |
|
(т/жылына) |
(т/жылына) |
(%) |
||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
|
1 |
H2й (күкірт сутек) |
31,8639 |
28,55 |
89,60 |
|
2 |
йO2 (күкіртің қос тотығы) |
9857,425 |
4956,47 |
50,28 |
|
3 |
NO2 (азоттың қос тотығы) |
2340,841 |
1672,97 |
71,47 |
|
4 |
CO (көміртегі тотығы) |
3069,9791 |
1461,79 |
47,62 |
|
5 |
NO (азоттың тотығы) |
403,1997 |
282,48 |
70,06 |
1-нші кестеде көрсетілгенде^, фактілі суммарлық тастамалардың барлық заттар бойынша үлесі (т/ж) есептелген суммарлық тастамалардан төмен болды.
Есептелген тастамалармен салыстырғанда, күкірт сутегінің (H2й) факт¡л¡ тастамасы салыстырмалы түрде жоғары болып отыр.– 90% (кесте1).
Осылайша 2012 жылға СЭМ табиғи бақылауының іске асырған жылдық циклінің материалдары бойынша идентификациялау кезеңінде басым эсер көрсететін канцерогенді қасиеті жоқ 4 химиялық заттар таңдалынып алынды, олар: күкірттің қос тотығы (йO2), азоттың қос тотығы (NO2), күкірт сутек (H2й), көміртегі тотығы (CO). Осыған байланысты, эсер ету деңге^і бойынша ранжирлеу келесі түрде жүргізілді: 1 - күкірттің қос тотығы, 2 -азоттың қос тотығы, 3 - күкірт сутек жэне жэне 4 - көміртегі тотығы.
Есептік зерттеулерде қауіптілікті идентификациялау кезеңінде жоғарыда аталған заттардың ішінде күкір сутегінен басқасын алғанда басым эсер көрсететін заттардың құрамына алынды. Нұсқалған зат есептеу кезеңінде күкірт сутегі референттімен ^Q<0,1) салыстырғанда төменгі концентрацияда болғандығына байланысты алынып тасталды. Қос зерттеулерде (есептеу жэне фактілі) алынған басым заттар тізімі сэйкес келеді жэне олардың канцерогенді қасиеттері жоқ.
Тұрғындар денсаулығына қауіп-қатерді сандық бағалау.
Канцерогенді емес эсерлердің дамуындағы қауіп-қатерін сандық бағалау, қауіпсіз эсер ету деңге^імен экспозициялаудың фактілі деңге^ін салыстыру жолдары арқылы іске асырылады. (индекс/қауіптілік коэффициенті) (4).
Қауіп-қатерді бағалау эдістемесінде (HQ), 1,0 тең немесе аз болып табылатын, зиянды заттардың қауіп-қатері аз деп қарастырылады, ал жоғарылауымен зиянды эсерлердің қауіп-
Ķатерİ де жоғарылай бастайды. Бүл уаĶытта максималды бір реттік жэне орта жылдыĶ концентрациялардан алынған жедел жэне созылмалы эсер ету сипатын есепке ала отырып, Ķау¡пт¡л¡к коэфициенті есептелетінін ескеру Ķажет.
Осылайша, 6іздің Ķатысуымызбен «КПО Б.В.» мекемесінің кешен¡нен шыĶĶан факт¡л¡ тастамалардағы басым эсер керсететін заттардан аныĶталған түрғындар денсаулығына канцерогенд¡ емес Ķау¡п-Ķатерд¡ бағалаудың сандыĶ бағалау эдістемесі жүргвілді. Канцерогенді емес Ķауíп-Ķатердí есептеу СҚЗ есептелген шекарасында ертеде орнатылған санитарлыĶ
Ķорғаныс аумағының есептелген мелшерін нег¡здеу маĶсатында жүргЬілді. Бүдан да айĶыныраĶ бағалау үшін ҚМГККО санитарлыĶ Ķорғаныс аумағын есептеу кезе⅛нде Ķау¡пт¡л¡к коэфициентінің факт¡л¡ шамасынан алынған мелшерге салыстырмалы түрде талдау жÝргíзíлдí.
ҚМГККО есептелген санитарлыĶ ĶоŗŦаныс зонасынын аумағында созылмалы жэне жедел эсер ету кез¡нде есептелген жэне факт¡л¡ Ķауíптíлíк коэфициенттерíнН шамалары 2 жэне 3-нш¡ кестелерде керсет¡лген.
Кесте 2 - 2012 жылға ҚМГККО СҚЗ есептеу шег¡нде канцерогендí емес Ķау¡п- Ķатед¡ бағалау мониторинга
|
Бекíтíлген баĶылау нÝктелерí-нН аталуы |
HQ химиялық заттардың қауіптілік коэфициентінің есептелуі |
|||||||
|
Азот Ķос тотығы (NO2) |
Күырт Ķос тотығы (йO2) |
Кемíртегí тотығы (СО) |
Күырт сутек (H2й) |
|||||
|
Фактí-лí |
Есептелген |
Фактíлí |
Есеп-телген |
Фактíлí |
Есеп-телген |
Фактíлí |
Есеп-телген |
|
|
8 румба бойынша СҚЗ |
||||||||
|
1. Шығыс СҚЗ |
0,05 |
0,02 |
0,08 |
0,045 |
0,1 |
0,0006 |
0,5 |
- |
|
2. Солтүс, шығыс СҚЗ |
0,05 |
0,01 |
0,08 |
0,06 |
0,1 |
0,0008 |
0,5 |
- |
|
3. Солтүс. СҚЗ |
0,075 |
0,01 |
0,14 |
0,07 |
0,07 |
0,001 |
0,5 |
- |
|
4. Солтүс батыс |
0,075 |
0,005 |
0,12 |
0,05 |
0,07 |
0,001 |
0,5 |
- |
|
5. Батыс СҚЗ |
0,1 |
0,01 |
0,1 |
0,04 |
0,07 |
0,0008 |
0,5 |
- |
|
6. Оңтүс. Батыс СҚЗ |
0,075 |
0,0085 |
0,08 |
0,045 |
0,1 |
0,0007 |
0,5 |
- |
|
7. Оңтүс. СҚЗ |
0,05 |
0,01 |
0,1 |
0,05 |
0,07 |
0,0065 |
0,5 |
- |
|
8. Оңттүс. Шығыс СҚЗ |
0,1 |
0,008 |
0,08 |
0,05 |
0,07 |
0,0006 |
0,5 |
- |
|
Регламент |
HQ <1,0 |
|||||||
Ескерту: алДыңғы жүргізілген зерттеулерде күкірт сутек қауіптілік коэфициентіне есептеу жүргізілген жоқ, себебі, талданатаын заттар тізімінен оның аталуы алынып тасталды.
Кесте 3 - 2012 жылға ҚМГККО СҚЗ есептеу аумағында (HQ) жедел канцерогендí емес Ķауíп-Ķатер (факт¡л¡ жэне есептеу) коэфициентíнщ
ма^∣зы
|
Бекíтíлген баĶылау нүктелері-нің аталуы |
HQ химиялық заттардың қауіптілік коэфициентінің есептелуі |
||||||||
|
Азот Ķос тотығы (NO2) |
Күюрт Ķос тотығы (йO2) |
Кемíртегí тотығы (СО) |
Күюрт сутег¡ (H2й) |
||||||
|
Фактí-лí |
Есеп- телген |
факт¡л¡ |
Есеп-телген |
Фактí-лí |
Есеп- телген |
факт¡л¡ |
Есеп- телген |
||
|
8 румба бойынша СҚЗ |
|||||||||
|
1. ШығысСҚЗ |
0,06 |
0,15 |
0,26 |
0,16 |
0,04 |
0,08 |
0,07 |
- |
|
|
2. Солтүс. -шығыс |
0,14 |
0,16 |
0,15 |
0,10 |
0,04 |
0,07 |
0,12 |
- |
|
|
3. Солтүс СҚА |
0,14 |
0,14 |
0,17 |
0,14 |
0,11 |
0,07 |
0,13 |
- |
|
|
4. Солтүс. Батыс СҚЗ |
0,10 |
0,15 |
0,17 |
0,09 |
0,10 |
0,08 |
0,13 |
- |
|
|
5. Батыс СҚЗ |
0,16 |
0,14 |
0,19 |
0,12 |
0,03 |
0,08 |
0,11 |
- |
|
6. Оңтүс.-батыс СҚЗ |
0,13 |
0,16 |
0,15 |
0,12 |
0,04 |
0,08 |
0,05 |
- |
|
7. Оңтүс. СҚЗ |
0,15 |
0,16 |
0,17 |
0,14 |
0,04 |
0,07 |
0,25 |
- |
|
8. Оңтүс. Шығыс СҚЗ |
0,14 |
0,15 |
0,15 |
0,14 |
0,04 |
0,07 |
0,05 |
- |
|
Регламент |
HQ <1,0 |
|||||||
*Ескерту - (-) алдыңғы жүргізілген зерттеулерде күкірт сутек қауіптілік коэфициентіне есептеу жүргізілген жоқ, себебі, талданатаын заттар тізімінен оның аталуы алынып тасталды.
2-нші кестеде керсет¡лгендей канцерогенді емес әоердің даму қауіптілігінің коэфициенті басым әсер ететін заттардың (азоттың қос тотығы, күкірттің қос тотығы, кемертегі тотығы) созылмалы әсер етуі жаздайында канцерогенді емес қауіп-қатердің 0,1 теменгі табалдырығынан аспайды. Осыған сəйкес, есептеу кезеңінде осы берілген қауіп -атер де^ейлерí аз деп қарастырылды. Бірақта, канцерогенді емес әсердің созылмалы түрде даму мүмкіндігі берілген заттардың қауіптілік коэфициенттерінің есептелген мәліметтерімен салыстырғанда, жоғары екендігі анықталды (кесте 2). Жедел әсер ету жағдайындағы канцерогенді емес заттардың даму қауіптілігінің керсеткіштерінің маңызы зерттеу жүргізілген кезеңде алынған мәліметтермен саыстырмалы де^ейде екендігі анықталды. Осымен бірге, орнатылған регламенттен жоғарылағандығы анықталған жоқ (кесте 3).
Қорытынды:
- Коэфициенттер маңыздылығы санитарлық қорғаныс аумағында созылмалы және жедел түрде әсер ету кезінде есептеу және фактілі елшенген мәліметтер бойынша 1,0 тең болғандай, шекті жіберілген шамадан аспайды.
- Кен орнына жақын жатқан елді мекен аумағындағы жаздай ^лайлы деп бағаланды.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Фокин С.Г. Санитарно-защитные зоны и санитарная классификация предприятий, сооружений и иных объектов / А.Ч. Юань, Л.Е. Беспалько, Т.Е. Бобкова, А.Л. Прядко, С.Г. Фокин // Временные метод. рек. по применения требований СанПиН 2.2.1/2.1.1200-03, М., Федеральный центр госсанэпиднадзора Минздрава России, 2004. - 28 б.
- Фокин С.Г. Разработка управленческих решений в целях обеспечения безопасности для здоровья населения в зоне влияния выбросов крупных промышленных комплексов. / Авалиани С.Л., Буштуева К.А., Беспалько Л.Е., Андрианова М.М., Бобкова Т.Е., Балтер Б.М., Сафонов Г.В. Сафонов, С.Г. Фокин // Гигиена и санитария.- М.: 2006. - №1. - Б.40-42.
- «Өндірістік мақсаттағы ғимараттарға және қүрылыстарға ^йылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» және «Өндірістік объектілердің санитариялық-қорғаныш аймағын белгілеу бойынша санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидалары. №93 17.01.12 ҚР Үкіметінің қаулымен бекітілген.
- Авалиани С.Л., Ревич Б.М. және б.. Оценка риска загрязнения окружаящей среды для здоровья населения как инструмент муниципальной экологической политики в Московской области. - М.: 2010. - 311 б.
- Авалиани С.Л., Голуб А.А. және б.. Управление окружаящей средой на основе методологии Анализа риска. - М.: 2006. - Б. 48-49.
- Руководство по оценке риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняящих окружаящуя среду (Р 2.1.10.1920-04), 05.03.2004 ж. Ресей Федерациячының Бас мемлекеттік дәрігерімен бекітілген. - 310 б.