Құқықтық реттеудің басты мақсаты құқықбұзушылықты болдырмау ғана емес, құқық субъектілерінің бойында құқықты құрметтеу, белсеңді қоғамдық ұстанымды қалыптастыру, сол арқылы қоғамдағы түрлі келеңсіз құбылыстарды шектеу немесе жою. Сыбайлас жемқорлық, қылмыстылық елдің экономикалық дамуын тежеп, халықтың әл-ауқатының төмендеуіне әкеп соқтыратын фактор екені жалпыға белгілі жайт. Экономика саласында қолданылатын құқықтық құралдардың тиімділігін арттыру мақсатында мақаланың авторлары тек құқықтық емес, сонымен қатар экономикалық көрсеткіштерді де пайдаланудын жолдарын қарастырған.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық жағдай макро- және микроэкономикалық көрсеткіштердің жақсаруымен, Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясының iске асыру шегiнде сапалы жаңа кезеңге өтуімен, әлеуметтік мұқтаждықтарға, кәсіпкерлікті дамытуға арналған мемлекеттiк шығыстардың өсуімен, халықтың тұрмыс деңгейінің артуымен, әлемдік экономикалық қоғамдастыққа одан әрі бiрiктiрумен сипатталады. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгеніндей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастығын тану негізге алынуға тиіс. Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
Бұл факторлар экономикалық қылмыстың сапалы сипаттамасының өзгеруіне ықпалын тигiзедi. Қылмыстық әрекеттердің жаңа нысандары пайда болып, оның бұрынғы нысандары күрделене түсуде. Көрсетілген жағдайлар экономикалық қылмысқа қарсы күресте жаңа бағыттардың қалыптасуын, қазіргі талаптарды ескере отырып нормативтiк және әдістемелік базалардың жетiлдiруiн, құқық қорғау органдарының эдiстерi мен құралдарын жандандыруды талап етедi.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың өсу жағдайында қоғамға азаматтарға аса зор материялдық нұқсан келтіретін экономикалық қылмыстардың қауіптілігі ерекше. Кең мағынасында экономикалық қылмыстарға контрабанда жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап сату валюта операцияларының ережелерін бұзу, мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді ұрлау, парақорлық және т.б. жатады. Алайда нарықтық экономикалық жағдайында тікелей экономика аясында жасалатын, сауда ережесін бұзу, сапасыз өнімдерді сату, жалған кәсіпкерлік, монополияға қарсы заңдарды бұзу және т.б қылмыстардың қоғамдық қауіпі зор. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркін де бір қалыпты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған. Қарастырылып отырған тақырыптың маңыздылығы осында.
Заң шығару тиімділігінің тақырыбы отандық доктринадағы ең аз зерттелгендердің біріне жатады. Қазіргі уақытта отандық заң шығару қызметінде қабылданатын кормативтік құқықтық актілердің тиімділігінің мәселелері құқықтық қолданыста әдетте ескерілмейді, бұл төмендегілерде көрініс табады:
- -әлеуметтік проблемаларды шешуде заңға панацея ретінде қатынастардың мәлімділігі, сондықтан кең тараған стереотипке сәйкес проблемалар туындаған кезде заң шығару актілеріндегі осы не басқа нормасын "жазу" ғана жеткілікті болып табылады;
- -стихиялық нарық процестері нәтижелерін түзету мүмкіндігіне көзқарастардың кең таралуы, яғни мәні бойынша осындай араласудың әлеуметтік салдарынан маңызды емес болжам мәселелерін шешуге арналған мүліктік қатынастарға мемлекеттің ықтиярлы араласуы.
Заң шығару қызметі мен мемлекеттік басқару тәжірибесінде осы ұстанымдардың нығайтылуы, қоғамның экономикалық дамуы мен мемлекеттік тиімділік векторы мен динамикасына әсер етеді. Осы жайттың бәрі дипломдық зерттеудің тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Заң тиімділігінің теориясын қалыптастырудың маңызды алғышарттарын анықтағаннан кейін, бізге заң тиімділігінің теориялық түсінігінің өзін қалыптастыру қажет. Бұл сұрақты қарастыра келе заң тиімділігіне қатысты тиімділік концепцияларының барлық нұсқаларында базалық құрылымдық элементтерді қамтитын кейбір абстракциялық түсініктерден бас тарттық. Басқа әдістемелік рәсім айтарлықтай нәтижелі болады. Кейінгі мазмұндалуда біз қарастырылатын концепцияда эволюция үрдісінде айқындалған қарсылық пікірлерге баса назар салатын боламыз. Бұл өз кезегінде біз үміттенетіндей зерттеудің алдында тұрған екі міндетті сәтті орындауға жол ашады. Ең алдымен заң тиімділігі туралы теориялық дискурс шеңберінде болатын айырмашылықтар заң тиімділігіннің берілген құқықтық алғышарттарына сай заң берушімен қалыптастырылған мақсатты нақтылы іске асыру сияқты жалпы формальды түсініктерді жасауға рұқсат бермейді. Бізде баламасыз ретінде қарастырылатын Мұндай түсінік қазіргі уақытқа дейін оның басымдылықпен қолданылмайтын нұсқасы болып қана табылады. Сонымен қатар соңғы онжылдықта заң тиім ділігі тоериясының мәселелері бойынша пікір-тартысты құқықтық жүйе мен қоғамдық қатынас теориясы ретінде айтарлықтай стимулдандырған бай эмпирикалық материалдар (бұл бірінші кезекте өтпелі экономикалы елдердегі құқықтық реформа тәжірибесіне қатысты) берілді.
Оған қоса, заң тиімділігі мәселелерін зерттеуде басымдылыққа ие болған маңызды факторлардың бірі болып экономикалық ғылымдар шеңдерінде құрастырылған заң ғылымдары, әдістері мен теориялық модельдерін белсенді қолдану процестері болып табылды. Алғашқыда, американдық заң ғылымдарында басталып, құрлықаралық ғылымда дамуын алып кең қолданысқа ие болған бұл процесстер нәтижелі болды және зерттелетін проблематикаға сөзсіз қатысты болып табылады. Мұның барлығы соңғы үш онжылдықта тиімділіктің заманауи заң ғылымында балама концепцияларының туындауы туралы сұрақты көтеруге мәжбүрлейді.
Қазір сөз тек сәйкес балама концепцияларның дамуының алғашқы қадамдары туралы болуда. Әсіресе бұл ескертпе заң дискурсының асқан легизмі мен этатизациясынан әлі күнге зардап шегіп келе жатқан құрлықтық құқық докторинасына әділ. Сонымен қатар, қазірдің өзінде тиімділіктің классикалық теориясының құлдырау ретінде жіктеуге болатын кезеңде екені айқан көрінуде. Тиімділік теориясын зерттеуде тандалған нұсқаны негіздеудің екінші факторы болып осы теориялар қалыптасатын жалпы құқық концепциялар шеңберіндегі құқықтық түсінік типтері мен тиімділіктері туралы теориялар арасындағы байланыстарды көрсетуге деген біздің талпынысымыз табылады.
Көрсетілген жағдайлар берілген бөлімнің құрылымын анықтайды. Бірінші кезектегі біздің міндетіміз, заң тиімділігінің басым түсінігінің негізгі ерекшеліктері мен мазмұның анықтаудан тұрады. Оның құқықтың позитивті теориясы кездесетін спецификалық эпистемиологиялық мәселелерден тыс түсіндіруге ие болмайтынын және тығыз байланыстығын көрсетеміз. Кейін біз заңдық позитивизмге көрінетіндей заң тиімділігі түсінігіне талдау жүргізіп, сонымен қатар тиімділіктің мұндай түсінігі тоғысатын қиындықтар мен парадокстарды қарастырамыз. Көрсетілген анализ бен сынның әр біреуі позитивтік теорияның басқа да мәселелерін шешуге тырысатын тиімділік теориясының балама нұсқаларын қарастырып өтуге жол ашады.
Бір қарағанда заң тиімділінің түсінігі мен позитивтік құқық теориясы арасындағы байланыс туралы сұрақтың қойылымы мүмкін емес болып көрінеді. Шын мәнінде позитивтік теория әр уақытта құқықтық "синтассистік", құрылымдық аспектілерін (құқықтың негізгі элементтерінің ішкі келісімділігі мен құрылымы мәселелері) меңгеруге басымдылық беріп, құқықтық шындықтың "ішкі" мәселелерін меңгеруге негізделген. Оған қоса, позитивизм көп жағдайда құқықтық жүйенің ара қатынасы мен сыртқы құбылыстардың оған деген әсерлерін меңгеруден бас тартыруға тырысқан.
Алайда, позитивті құқықтық теорияның ішкі спецификалық мәселелерінің шешім логикасы құқық тиімділігінің теориялық дәрежедегі мәнін айқындап, оның алдыңғы нұсқаларында басымдықтарын анықтады. Бастапқы ретінде істің мұндай барысы себептерін зерттеп көрейік.
Ең алдымен ХХ ғасырдың екінші жартысындағы германдық пандектистика мен америкалық классикалық құқықтық ойды ұсынатын либералдық құқықтық түсініктің классикалық нұсқаларымен қазіргі позитивизмнің ортақтығының аздығын еске салған жөн. Классикалық либералдық құқық түсінігі осы теорияларының шартсыз позитивтік сипатта болғанына қарамастан бұл позитивизм волюнтаристік, этатистикалық (құқықтық форма генезисі процесінде процесінде бұқаралық биліктің танымдық және басты рөліне бірден басымдық) және инструменталисттік ("ресурс" ретінде құқықтық форманың негізделген этатистикалық түсіндірілуімен, мемлекеттік саясатты іске асыру үшін аспаптармен) элементтерімен позитивизмнен осы нұсқасында ие болған табиғи-құқықтық теорияның кейбір кілттік элементтерімен осы позитивизмнің интеграцияланған.
Бұл классикалық модель позитивизм деп аталуының себебі, оның құқықтық форма автономиясын бекітетін және басқа әлеуметтік нормалардан құқықты шеттетін, қазіргі уақыттағы "демаркация критерийі" деп аталатын осы немесе басқа нұсқаларын қолдауынан. Бірақ, құқықтық шындық мемлекеттік ерікті жекелеген сұрақтар бойынша қамтитын жекелеген құқықтық нормалардың болуымен шектелген жоқ. Бұл модельдің тағы бір маңызды сипаты болып құқықтық жүйенің догмалық санаттары немесе сот тәжірибесінің тарихи қалыптасқан принциптерінің форма типінен оны тәуелсіз қабылдайтын, қолданатын процесті қадағалады және нормалар мәнін анықтаған "заң принциптерінің" болуы. "Заң принциптерінің" ерекшелігі болып олардың базалық либералдық саяси экономиканың постулаттарымен тікелей келісетінінде (жеке меншіктің меншікке жатпауы, жеке инициативаның еркіндігі және жеке істерге мемлекеттің араласуына жол бермеу). Дәл осы "принциптер" позитивтік құқықтың бөлігі болып, құқықты түсіну және қолдануды анықтады. Сондықтан да, заң беруші "принциптермен" келісілмеген нормаларды қабылдаса да, сәйкес норманың оның мақсатына сай және мүлдем қолданылатынына кепіл бере алмайды.
Алайда, құқықтық түсінімнің либералдық классикалық моделіне деген сынның көлемінің артуы бойынша, алдыңғы тарауда біз атап көрсеткен кейбір шектері көрсетілген прицниптер бойынша айтарлықтай көп скепсисті шақырды. Бұл құқықтық түсінім моделінде қалай көрініс тапты? Егер, бұл модельден шекті мөлдір санат ретінде принциптерді, оған қоса анық идеологиялық импликацияларды да алып тастасақ "заңда көрініс тапқан" мемлекеттік ерік қана қалады.
Осы кезде "заң тиімділігі" мәселесінің құқықтық позитивизммен жөнделетіні айтарлықтай айқын болады. Егер құқық нормалары өз алдына мемлекеттік саясаттың кейбір еркін, қалыптасқан мақсатын көрсететін сингулярлы мемлекеттік еріктілікті (билік бұйрықтары) ұсынса, онда мұндай құқықтық түсінімді сипаттайтын заң теориясының маңызды сәті болып осы мақсаттардың тәжірибеде қолданылуының нақтылығы, толықтылығы бірізділік мәселелері мен тиімділіктің дәстүрлі түсінігінің негізін құрайтындығы анық болады.
Бұл ойды формальды түсінуге болмайды, шын мәнісінде "таза" позитивизм (табиғи құқықтық өнім) мен тиімділік мәселесі арасындағы байланыс тереңірек. Біз жұмыстың басында құқықтық "модерннің" қоғамдағы құқықтық реттеу функциясы мен рөлін түсінуде алдыңғы (және кейінгі) тарихи кезеңде ерекшеленетінін көрсетуге тырыстық. Егер алдында болған кезеңде құқық қайнар көзі уақыт пен орынға байланысты Құдай еркі, "нарықтың көрінбейтін қолы", дәстүрлерден тұрған тұлғасыз реттілік ретінде түсіндірілсе, модерн құқықты аспап ретінде қабылдады. Оған қоса, егер құқық түсінігінде белгілі мақсатты көрсететін тек мемлекет еркін қалдырса, онда бұл осы мақсатты іске асыруда ең тиімді жол ретінде құқықтық механизмді біруақытта қолдануды түйіндейді. Басқаша сөзбен, құқық әлеуметтік қадағалау деп аталатын функциясын орындауы бойынша мемлекеттік ерікті іске асырудың тиімді тәсілін анықтаушы болып табылады. Мұнда құқықтық форманы басқа әлеуметтік реттеуіштермен салыстырғандағы (құқықың салыстырмалы тиімділігі) мемлекеттік еріктің іске асырылу тәсілі ретінде мұның мәжбүрлеу механизмі деп анықталады. Осылайша құқықтық форма, тиімділік және мәжбүрлеу арасында байланыс орнайды.
Алайда, мәселенінің қиындықтарын көрейік. "Таза" позитивизмнің ерте қолданыстағы нұсқалары қарапайым талқыланады. Заманауи позитивтік теория әлде қайда алға кетті. Мүмкін жағдайды басқаша қалыптастырған жөн? Заң тиімділігі тұрғысынан позитивизмнің ағымдағы уақыттағы ең беделді импиляциялайтын нұсқасын талдап көрейік.
Позитивтік теорияда кездесетін негізгі міндет демаркация мәселесі шешімін табу қажеттілігімен түйінделеді, яғни әлеуметтік нормалар жүйесінде құқықты ерекшелеуге болатын критерийлер. Мұнда заңдық позитивизмнің заманауи теориясы шеңберінде осы теориялық амалдарының орындалуына айтарлықтай әсер ететін әдістемелік сипаттағы факторлар қатарын есепке алу қажет.
Белгілі пәндік аймақтағы басқа да әлеуметтік реттегіштерден құқықты ажыратпау тиіс болатын "мәселелік аймақты" анықтау үшін позитивтіге бағдарланған теория қандай әлеуметтік феномендердің құқықтық ретінде жіктеліп және оларды қандай әлемуеттік шындықтан іздеген жөн екендігі туралы алын ала қалыптастырылған көріністен шығу мүмкін емес. Бұл әдістемелік шектеу заңдық позитивизм бағдарлануымен (түрлі техника мен түрлі интенсивтілігі бар оның әр түрлі ұсынылу нұсқаларында) максималды мүмкін болатын дәрежеде "жүктелгендердің құндылықтарынан" қашуға ұмтылатын талдаудың нейтралдығы мен дискриптілігіне байланысты. Бұл әдістемелік бағдарлануы айтарлықтай толық көлемде конвенциализм ретінде көрініс тапқан, яғни құқыққа қатынасы бар феномендерді іздеу қажет болатын шеңберде пәндік аймақты анықтау процедурасына. Басқаша айтқанда құқық ретінде ең алдымен әлеуметтік тәжірибеде құқық сияқты жіктелетіндерді санау қажет.
Алайда осы ретпен анықталған пәндік аймақ жұмыс істеу қажет болатын шығыс нүктесі болып табылады. Әлеуметтік тәжірибелер тұрақсыз, динамикалық болғандықтан демаркацияның нақты критерийленуін олар өздігінен қамтамасыз ете алмайды, осы себептен ғылымның өзінде қалыптастыру қажет. Сондықтан заңдық позитивизм қолда барды тіркеумен ғана қанғаттанбайды, себебі нақты демаркацияның әлеуметтік тәжірибелердің "таза" дискрипциясы негізінде қалыптастырылмау қаупі бар. Бұл кейбір қоғамдық тәжірибелерді жіктеуде терең қашықтау бар екенін ескергенде толықтай түсінікті болады. Дәл осы себептен белгілі пәндік аймақта көмегімен енгізілуі мүмкін қандай да бір аналитикалық тоерия қажет.
Осылайша конвенциалистік терминдерде анықталған кіріс процедура (құқықты қоғамда консенсус болатын және қоғамға қатысы бар тәжірибелерді іздейміз) эссенциалистік элементпен толығады (құқыққа қатынасы бар әлеуметтік құбылыстар алаңында құқық "мәнін" құрайтын белгілерді және демаркация критерийлерін іздейміз).
Әлеуметтік қадағалау құрал ретіндегі құқық туралы көріністің "таза" позитивизмде қандай рөлді алатынын ұмытпағанымыз жөн. Бұл көріністер құқықтық теорияны құқықтық форманың қызметтік сипаттамаларында демаркация критерийін іздеу бағытына бағдарлайды. Алайда мұнда белгілі қиындықтар бар. Мәселе кез келген функционалистік теорияның айтарлықтай кемшіліктерінің болатынында: анықталғандықтың айтарлықтай жоғары деңгейіне ие емес; дәл бір функцияны, мысалы әлеуметтік қадағалау функциясын түрлі нормативтік және нормативтік емес жүйелер орындауы мүмкін, ал міндеттері берілген жүйенің осы қызметті орындауының себебін түсіндіруден тұрады.
Құқықта қолдануға қатысты әлеуметтік қадағалау функциясын барлық әлеуметтік нормалар орындайтынын айтуға болады және мұнда функционалисттер мен жақтастарының алдында дилемма туындайды: құқық - "құқық қызметін" орындайтынның барлығы деп кезекпен хабарлау, немесе функционалистік аргументті тағы да басқа конвенциалистік немесе эссенциалистік аргументпен толықтыру. Дәл осы авторы Г.Л. Харт болып табылатын шеңберінде заңдық позитивизмнің жұқаландырылған нұсқасы туындайтын координаттар жүйесі.
Құқық түсінігін зерттеу үшін парадигма ретінде ұлттық елдің құқығы орын алады, ал демаркация критерийі ретінде - "екіншілік" нормалардың концепциясы болады. Осы концепцияға сай әр құқықтық жүйе шеңберінде сөзсіз "белгілі әрекеттерден шегіну немесе қандай болмасын әрекетке баруды түйіндейтін" [1,б.524] екіншілік және біріншілік құқықтық нормалармен қатар "белгілі әрекеттерді іске асыру арқылы бірінші тип үшін жаңа ережелер құруға, жоюға немесе ескісіне өзгертуге немесе түрлі тәсілдер арасында олардың қолдану салаларын өзгертуге, олардың орындалуына бақылау жасауға мүмкіндік беретін" екіншілік нормалар да бар. Бақаша айтқанда, құқық тек тәртіп ережелерінің ғана емес сонымен қатар тиісінше оларды өзгерту, күшін жою мен жаңа тәртіп ережелерін енгізуге мүмкін болатын нақты айқындалған тәртіп ережелері бар жерде болады.
Мұнда біз жоғарыда көрсеткен үш әдістеменің барлығы да спецификалық үйлесім табады. Негіз ретінде құқықты "құқықсыздан" ажырату үшін ұлттық құқық алынады, бұл шеткері аймақтар үшін аса маңызды, қосымша "эссенциалистстік" критерий - секундарлық нормалардың болуы енгізіледі. Бұл соңғы критерийдің мазмұны құқық қызметі - институционалдық мәжбүрлеуді жүзеге асырудан шығады.
Екіншілік нормалар бір жағынан уақыттың әр сәтінде қандай да болмасын әлеуметтік құбылыстың құқық нормасы болып табыла ма деген сұраққа жауап іздейді, екінші жағынан шеңберінде құқықтық форма генерацияланатын тәжірибелерге реттелген институттарға оларды жөнелтумен айналысады. Бізде асқан қызығушылық танытатын барлық функционалдық критерийлер демаркацияны қалыптастыруда ерекше рөл ойнайды. Себебі, Институттардың өзі мақсатты функция - заңдық ретінде норманы жіктеуді қажет ететін субъектілер тәртібі мен әлеуметтік қадағалау коордиинациясын түйіндейді. Мұнда алдынғы уақытта бөлектендіріліп талқыланған сұрақтарға кейбір түсініктер беру қажет. Біздің көзқарасымызда заңдық позитивизмдік рух теориясының сұрақтары мен құқықтық алғышарттар тиімділігінің мәселесі арасында белгілі генетикалық байланыс бар. Есептеу нүктесі ретінде құқық нормасының егемендік бұйрығы ретінде түсіндіретін позитивистік теорияның қарапайым нұсқасы - остиандық алсақ, онда бұл норманың айтарлықтай көлемде тиімділікке ие болу керектігін, яғни әлеуметтік тәжірибеде жақсы болашағы болу қажеттігі туындайды. Шын мәнісінде, егер құқық нормасы әлеуметтік тәжірибелерді "қалыптастырып" және басқа әлеуметтік нормативтік реттегіштерден жалғыз басым ерекшелігі оның мемлекеттік мәжбүрлеп іске асыру мүмкіндігімен қамтамасыз етілгендігі, қоғамда оның іске асырылу деңгейі туралы кілттік мәнінің болуы, яғни тиімділік.
Айтарлықтай күрделі болып табылатын Г. Кельзеннің нормативтік теориясының еңбектерінде алға тартылған тезиске көрініс беріп көрейік. Формализмнің ақтық дәрежелеріне қарамастан Г. Кельзен де әлеуметтік тәжірибелермен териялық конструкциядан ажырай алмады. Нормативтік теориның негізгі метафорасы бізге белгілідей- әр "жоғары тұрған" құқық "төмен тұрған" құқыққа заңдық шындықтың "қайнар көзі" болып табылатын құқықтық нормалар пирамидасы. Пирамида шынында жеке заңдық келісімдерге дейінгі барлық қаған "заңдық" жүйелер негізі болатын негізгі құқық ("конституция") тұрады. Бұл негізгі құқықтың өзінің заңдық күшінің қайнар көзі не болып табылады? Бұл сұрақты басқаша тәжірибелі етіп өзгертсек - біздің алдымызда негізгі құқыққа ие не бар? Г. Кельзен жауабы: мұны негізгі норманың толықтай ұстанатынын орнатып қана анықтауға болады, яғни тиімділікте.
Неліктен бұл қызықты териялық парадокс өзінің барлық теориясы негізіне мән мен қажеттілік туралы дуализм жайлы негізделген тезисін өзінің барлық теориясына негіз еткен нормативизм гуруы "қажеттіні" анықтау кезінде "мәнге" сілтеме жасамаудан бастарқан уақытта туындады? Жауап біз алдында анықтауға тырысқан концептуалды байланыстар мен оппозицияға байланысты. Әңгіме норманың "қажеттілер" аймағына жатқандығымен ол әлеуметтік норматика жүйесінде белгісі болуында ерекше тиімділікпен байланысқан, ал бұл өз кезегінде мән саласында тапсырмалардың шешілуіне бағытталғандығымен түсіндіріледі (әлеуметтік қадағалау мен құқық субъектілерінің тәртіп координациясы). Басқаша айтқанда егер құқық - бұл мәжбүрлеу механизмі болса (ал оның ерекше тиімділігі дәл мәжбүрлікте анықталса), онда "тиімділікке" ие болмайтын құқық әлеуметтік тәжірибеде іске асыру қабылеті жоғарылатқан ретінде түсіндіріуі мүмкін емес.
Г.Л. Харт концепциясы қарастырылып отырған қатынаста онда біздің ойымызша заманауи заңдық докторинаның жалпы позитивтік бағдарлануынан тиімділіктің басшылық түсінігі байланысын анықтайтын құрылымдық өзара байланыстарды танудың қиындығында. Алайда мұнда да ұсынылғандай байланыстың бұл түрін тұрақтандыратын белгілі негіздер де бар. "Екіншілік" нормалар теориясы ең алдымен позитивизм концепциясында басшылық ететін теорияға сілтемелейді, сәйкесінше құқық өз алдында институтталған мәжбүрлеуді ұсынады. Дәл осы екіншілік құқықтық нормаларды белгілі ережеге субъектілерді мәжбүрлеу мүмкіндігіне ие институттар анықтайды. Сәйкесінше, осы екіншілік нормалардың болуы құқықтың конституциялық белгісі болса, онда құқық ретінде тиісді іске асырылуға ұмтылу қамтамасыз етілмеген алғышарттар жүйесі бола алмайды.
Екінші жағынан, Г.Л. Харт ешқашан екіншілік нормаларға сілтенетін институттардың әдебиеттерде көрсетілетіндей бұқаралығы белгісінде тоқталған жоқ, екіншілік нормаларды анықтауда басшылық ететін позитивтік ортодоксия құқықтық ретінде орын алуы мүмкін жүйелерді анықтауды берді. Алайда, ағылшын құқық теоретигінің өзі ортодоксиалды позицияны ажыратқаны да жақсы көрініс тапқан. Сонымен қатар, бізге көрінгендей, ортодоксиалды көзқарас құқық туралы әлеуметтік қадағалаудың тиімді құралы ретінде түсіндірілуінде, дәлірек биліктің бұқаралық ұйымдастырылу шеңберінде мәжбүрлеу күштерін монополизациялау күшінде тиімді болуда.
Бұл шешімнің жанама расталуы болып Г.Л. Хартқа бағдарлану шеңберіндегі кез келген позитивтік концепция үшін екі "құқық тәртібі" арасындағы шиеленіс туралы сұрақ күрделі болып табылады. Мысалы, бір аймақтағы революциялардың нәтижесінде ескі және жаңа құқық тәртіптерінің бірге бәсекелесе өмір сүретіндігінде. Бұл жағдайда басымдылық жоғары тиімділікке ие болумен мойындалуы қажет [2,б.125]. Бұл мазмұндау кем дегенде екі шартта қызықты. Біріншіден, мұнда Г. Кельзенде анықталған логика тұжырымдалады: ultima ratio ретінде тиімділікке сілтеме. Екіншіден, құқықтық жүйе концепциясы негізінде монистикалық интенцияның жатқандығын көрсетуге болады: плюрализм, бірнеше құқықтық жүйелердің біруақытта өмір сүруі мүмкін емес, бұл "тиімді әлеуметтік қадағалау" сияқты құқық концепциясынан шығады.
Осы ретпен, бізге көрінгендей "таза" позитивизмнің териялық конструкциялары арасында қажетті байланыс болады, ол қандай формада көрініс таппасын, заң тиімділігін ұсынатын, оған сай құқықтық алғышарт нақтылы түрде жазылған мақсаттарға қол жеткізеді. Заманауи позитивтік теориялармен импликацияланатын құқық нормасы тиімділігінің теориялық модельдерінің кейбір жақтарына сипаттама беріп көрейік. Қарастырылып отырған заң тиімділігінің теориясы қалыптасу негізіне алынған негізгі көрініс ретінде құқықтық реттеудің өз алдында шеңберінде бұқаралық билік мақсаттары қоғамдық тәжірибеде қалыптастырылатын процессті ұсынып тиісті құқықтық реттеу болады. Мұнда бірден бірнеше сұрақ туындайды.
Ең алдымен, әңгіме қандай әлеуметтік мақсаттар туралы? Мұнда құқықтық реттеумен байланысқан мақсатты болжаудың бірнеше типтерінің бар болуында. Біріншіден, сөздің іске асырылуы бұқаралық билік тұрғысынан қаланатын мемлекеттік саясаттың нақты мақсаттары туралы болуы мүмкін. Мұнда бұқаралық билік жөн деп санайтын "әлеуметтік инжиниринг" ойының орындалуы, қоғамдық қатынастардың бағыттарға белсенді түрленуіне. Берілген логика шеңберінде құқықтық механизм мәжбүрлеу арқасында жүзеге асырылатын тек өз тиімділігі, іске асырылудағы асқан қабылеті бар пайдалы "бос" форманы ғана ұсынады. Мақсатты болжаудың мұндай "моделі" кез келген құқықтық алғышарттың "сыртқы" мақсатын ажыратуды түйіндейді.
Басқа логика құқықтық форманың өзіне имманентті "ішкі" мақсаттарды іздеуге негізделген. Бұл ойдың негізі болып құқытың қоғамдық қатынастардың спецификалық реттегіші болып, және де мәжбүрлеу арқылы түсіндірілетін ерекше тиімділікті күшіне ендіреді. Құқықтың даралығы болып онымен әлеуметтік реттеудің ерекше тәсіл - жалпы тәртіп ережелері көмегімен іске асырылатынында. Жалпы және абстрактілі ережелер формаларының құндылығы әлеуметтік реттеуді болжау, тұрақтылық және көрушілігін күшейту, сонымен қатар құқықтық форманың субъект құқығына теңдестіруді қамтамасыз етуге бағдарлануы. Бұл тұрғыдан алғанда құқық жалпылай және жекелеген түрде болжамдық, тұрақтылық және заң субъектілері арасындағы тең қатынасты мақсаттарын көрсетелді. Бұқаралық билікті қамтуы мүмкін болатын басқа барлық мақсаттар болуына жоғарыда көрсетілгендерге қайшылық танытпайтын себебінен ғана өмір сүре алады.
Қарастырылып отырған тиімділік концепциясының мақсатты болжаудың бірінші "моделімен" түйісетіні айқын болады. Осыдан тиімділіктің позитивті теориясының басты қыры айқындалады. Құқықтық механизмді қолдану үшін бұқаралық билік іске асыруда құқықтық форманың ерекше қасиеттерін жұмылдырады (негізделген мәжбүрлікпен). Бұл көрініс өз кезегінде мәжбүрлеу мен тиімділік арасындағы қандай да бір автоматтық байланыстың болуына базаланады. Басқаша айтқанда, бұқаралық мәжбүрлеу осы логикадан қоғамдық тәжірибеде осы немесе басқа мақсатта имплементацияланатын мүмкіндіктерді ұлғайтады.
Әдебиеттер тізімі:
- 1 Ағдарбеков Т., Әлайдар А., Алайдаров А. Құқық негіздері: Оқу құралы. - Алматы:Заң әдебиеті, 2009. -260 б.
- 2 Сапаргалиев Г. Конституционное право Республики Казахстан: Академический курс. - Алматы: Жеті жарғы, 2002. - 528 с.