Бұл мақалада жаза тағайындау институтының маңызы мен мақсаттарына қол жеткізу және қылмыс жасаудан сақтандырудың түрлеріне тоқталады.
Барлық мемлекетте және соның ішінде біздің елімізде де заңдылық пен құқық тәртібіне байланысты тәжірибелік міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқаратын мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің бір тармағы-қылмыстық заңның, ол - заң бұзушылықтың қылмыстық құқық бұзушылық сияқты сияқты аса қауіпті түрімен күресуге бағытталған және сол заңда көрсетілген талаптар бұзылған жағдайда, құқық бұзушыны жауаптылыққа тарту туралы мәселені де шешеді.
Бұл заңнамада қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға, оның жасаған қылмыстық құқық бұзушылығының санаты, яғни қоғамға қауіптілігі мен құқыққа қайшылығына қарай жаза тағайындалады. Жаза дегеніміз - соттың үкімі бойынша жасаған қылмысының қауіптілігіне қарай қылмыс жасаушға тағайындалған мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза тек қана қылмыс жасауға кінәлі деп танылған, яғни кінәсі дәлелденген адамға ғана қолданылады және Қылмыстық заңнамда көрсетілген талап бойынша қылмыс жасаған адамдарды құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу түрінде тағайындалады. Жаза қылмыстық құқық бұзушылық жасаған тұлғаға мемлекеттік ерекше орган - сот үкімі негізінде ғана қолданылады.
Қылмыстық құқық бұзушылық пен оған тағайындалатын жаза бір-бірімен өзара өте тығыз байланысты. Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыстық құқық бұзушылық жасап, кінәсі дәлелденген тұлға үшін қолданылады.
Қылмыстық жазаның өзіне тән ерекшелігі- жазалаудыңміндетті түрдеорын алуы. Қылмыстық құқық бұзуылық жасаған адамды жазалау дегеніміз - оны тағайындалған адамға қатысты мәжбүрлеу, зорлау сипатында орындалысқа түсуі, сонымен қатар, ол жазалардың күш қолдану, моральдық, материалдық және басқа да ықпал ету түрлері арқылы жүзеге асырылыуы.
Соттың үкім шығарылуы арқылы тағайындалатын жазаның ауыр-жеңілдігі жасалынған қылмыстың сипатына, қоғамға қаіптілігіне, қылмыс жасаушы тұлғаның жеке бас ерекшелігіне және қылмыстық құқық бұзушылық жасалғанға дейінгі және жасалғаннан кейінгі орын алған жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларға тікелей байланысты.
Қылмыс жасауы тұлғаға тағайындалатын әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу арасының өзіне тән міндеті,мақсаты болады және оны қолдануды іске арысудағы мемлекеттің алға қойған бір ғана мақсаты тағайындалған жазаның нәтижеге жетуі, яғни қылмыс жасаған тұлғаның дұрыс жолға түсуіне әсері.
Қазіргі кездегі соттардың қолданып жүрген жазаларының мақсаты Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-бабында көрсетілген міндеттердін туындайды[1].
Жазаның мақсатын анықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қолдану қызметінде маңызы зоржазаның түрін, мөлшерін анықтай отырып сот жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиіс. Бұл талапты ескермеу заңсыз, нақты дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетсіз үкім шығаруға әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсаты ҚР Қылмыстық кодексінің 38 - бабында былай көрсетілген: "Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады", яғни жазаның негізгі мақсаты:әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру; сотталғандарды түзеу;сотталған тұлға тарапынан жаңа қылмыстың орын алмауын қадағалау;басқа да қоғам мүшелері тарапынан жасалуы мүмкін қылмысты болдырмау.
Сондықтан да әрбір қылмыстық құқық бұзушылық бойынша сот жаза тағайындағанда жоғарыда келтірілген жазаның мақсаттарын есепке алып отыруы керек. Негізінен сот қылмыс жасаған айыпкерге жаза тағайындағанда тек жәбірленушіге ғана қатысты емес, сонымен қатар, жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттіліктің орындалуына қатысты әрекеттерді де жүзеге асыруы керек, олай болмаған жағдайда қоғам мүшелерінің сот жүйесіне деген сенімі кетеді.
Заң шығару институты жалпы қылмыс жасаушыларға тағайындайтын жазаны үлкен үш топқа бөліп қарастыруды жөн санайды: негізгі, қосымша және әрі негізгі, әрі қосымша.
Жалпы қылмыстық құқық бойынша қылмыс жасаған тұлғаға тағайындалуға тиісті жазаны осылайша бөліп қарастырмаса, және ол жазаларды қылмыс жасаушы тұлғаның жасаған қылмысының қоғамға қауіптілігі мен келтірген зиянының сипатына, сондай-ақ, қылмыс жасаушының жеке бас ерекшелігіне қарай тағайындамаса, онда қоғамда әлеуметтік әділетсіздік орын алар еді, яғни қылмыс жасаушылардың әрекетіне тиісті жаза тағайындалмас еді, сондықтан да жазаны үш үлкен түрге бөліп қарастырудың маңызы өте зор екендігі сөзсіз"-, деп жазады з.ғ.д., профессор Н.Дулатбеков[2, 28-29бб].
Бұл пікірмен басқа да заңгер ғалымдар келісе отырып, жазаны осылайша үш түрге бөле отырып және оны қылмыс жасаушыға тағайындаған кезде қылмыс жасаушының жасаған қылмысының санаты ескерілетіндігі сөзсіз, олай болмаған жағдайда заң нормаларында көрсетілген қылмыстық заңның мақсаты орындалмас та еді, деп ойын түйіндейді А.Н.Ағыбаев[3,101-103бб].
Сонымен қылмыс жасаушыға тағайындалатын жазаның негізгі түрлеріне тек өз алдына жеке жаза ретінде тағайындауға болатын жазалар жатады және оларға айыппұл, түзеу жұмыстары,бас бостандығын шектеу; бас бостандығынан айыру, өлім жазасы жатады.
Ал, қосымша жазалар - негізгі жазамен салыстырғанда қосалқы сипатта тағайындалатын жаза, ол тек негізгі жазаны қолданған кезде заңда көрсетілген жазалау мақсатын қамтамасыз ете алмайтын жағдайда ғана қолданылады және жазаның бұл түріне: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекттік наградалардан айыру және мүлкін тәркілеулер жатады.
Әрі қосымша әрі негізгі жазалар қатарына айппұл салу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазасын жатқызады, яғни бұл жазаларды жаза ретінде жеке дара қолдануға болмайды, оларды тек заң нормаларында көрсетілген жағдайларда ғана жазаның басқа түрлерімен де бірге қолданады.
Жаза - мемлекет қолындағы қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қарсы қолданылатын маңызды құрал, яғни мәжбүрлеу шарасы, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін, мемлекеттік және меншікі ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, еліміздің конституциялық құрылысымен аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайды және ондай әрекеттердің алдын алуға қатысты іс-шаралар ұйымдарып жүзеге асырады. Жаза-қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты қылмыстық жауаптылықтыжүзеге асырудың басты формасы және қылмыскерліктің алдын алу шараларының негізгі шараларының бірі.
Осы орайда еліміз өз алдына тәуелсіздік алып, демократиялық, құқықтық мемлекет болып қалыптасу кезеңдерінде адамадар мен азаматтардың құқықтыры мен бостандықтарын қамтамасыз етуге қатысты көптеген заңнамалар жарық көрді.
Сонымен қатар, қазіргі таңдағы еліміздегі заң талаптарына сәйкес қылмыстық құқық бұзушыларға жаза тағайындау кезінде туындайтын өзекті мәселелер мен оларды шешу жолдары қылмыс жасаудан жалпы және арнайы сақтандыру шараларын жүзеге асыру жолымен атқарылады.
Жалпы сақтандыру- қылмысты жасауға тек жазамен қорқыту немесе басқа адамды нақты жазалау арқылықоғамдағы тұрақсыз адамдарды жаңа қылмыстан сақтандыру дегендi бiлдiредi. Олардың "тұрақсыздығың қылмыстың алдында ?кiмшiлiк, азаматтық, т?ртiптiк құқықбұзушылықтарды жасау фактiлерiмен анықталады. Профессор М.Д.Шаргородскийдің айтуы бойынша"жазаның жалпы сақтандырушылық ?серi бiрiншiден, қылмыстық заңның жариялану фактiсiмен ж?не ?рбiр нақты қоғамға қауіпті ?рекет үшін қарастырылатын нақты жазалардан, екiншiден, қылмысты жасауға кiн?лiдеп танылған адамға соттың жазаны тағайындауында, үшіншіден, тағайындалған жазаның орындалу процесiнде көрінеді [4,198б].
Ал арнайы сақтандыру сотталған адамды жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру дегендi бiлдiредi, яғни тiкелей қылмыс жасаған адамға қатысты, соған бағытталады. Жазаның арнайы сақтандыру мақсатына мына жолдармен қол жеткiзуге болады:
- .Сотталған адам жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен іс жүзінде айрылады. Мысалы, бас бостандығынан айыру, ĸамау, белгiлi бiр ĸызметпен айналысу құқығынан айыру жазаларында мүмкін болады;
- .Жазамен ĸорĸыту арĸылы, яғни сотталған адамды белгiлi бiр мүмкіндіктерден айыру, ĸылмысты ĸайталаудан бас тартуға итермелеу;
- . Жазаны өтеу барысындағысотталған адамның психикасына т?рбиелiк ?сер ету арĸылы оны жаңа қылмыстан сақтауға мүмкіндік туады. Яғни бiр сөзбен айтĸанда, арнайы саĸтандыру маĸсатына сотталған адам өзінің рецидив ĸауiптiлiгiн жоғалтқан кезде ĸол жеткiзiледi.
Жалпы, жазаның сақтандыру мақсаттары жөншде айтĸанда, ĸылмыстылыĸпен күрес кезiнде жаза ең негiзгi құрал болып табылмайтынын есте ұстау қажет. Өйткеш, жаза қылмысқа ж?не оның себептерiне ĸатысты екiншi орында екендiгi белгiлi.
Барлыĸ мемлекетте және соның ішінде біздің елімізде де заңдылық пен құқық тәртібіне байланысты тәжірибелік міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқаратын мемлекетіміздің құкықтық жүйесінің бір тармағы-қылмыстык заңның, ол - заң бұзушылықтың қылмыстық кұқық бұзушылық сияқты сияқты аса қауіпті түрімен күресуге бағытталған және сол заңда көрсетілген талаптар бұзылған жағдайда, құқық бұзушыны жауаптылыĸĸа тарту туралы мәселені де шешеді.
Бұл заңнамада қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға, оның жасаған қылмыстық құқық бұзушылығының санаты, яғни қоғамға қауіптілігі мен құқыққа қайшылығына қарай жаза тағайындалады. Жаза дегеніміз - соттың үкімі бойынша жасаған қылмысының қауіптілігіне қарай қылмыс жасаушға тағайындалған мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза тек ĸана ĸылмыс жасауға кінәлі деп танылған, яғни кінәсі дәлелденген адамға ғана ĸолданылады және Қылмыстық заңнамда көрсетілген талап бойынша қылмыс жасаған адамдарды кұқықтары мен бостандыĸтарынан айыру немесе оларды шектеу түрінде тағайындалады. Жаза қылмыстық құқық бұзушылық жасаған тұлғаға мемлекеттік ерекше орган - сот үкімі негізінде ғана ĸолданылады.
Қылмыстық кұқық бұзушылық пен оған тағайындалатын жаза бір-бірімен өзара өте тығыз байланысты. Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыстық құқық бұзушылық жасап, кінәсі дәлелденген тұлға үшін ĸолданылады.
Қылмыстық жазаның өзіне тән ерекшелігі- жазалаудың міндетті түрде орын алуы. Қылмыстық құқық бұзуылық жасаған адамды жазалау дегеніміз - оны тағайындалған адамға ĸатысты мәжбүрлеу, зорлау сипатында орындалысĸа түсуі, сонымен ĸатар, ол жазалардың күш ĸолдану, моральдыĸ, материалдыĸ және басĸа да ыĸпал ету түрлері арĸылы жүзеге асырылыуы.
Соттың үкім шығарылуы арĸылы тағайындалатын жазаның ауыр-жеңілдігі жасалынған қылмыстың сипатына, қоғамға қаіптілігіне, қылмыс жасаушы тұлғаның жеке бас ерекшелігіне және ĸылмыстыĸ кұқық бұзушылық жасалғанға дейінгі және жасалғаннан кейінгі орын алған жауаптылыĸты ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларға тікелей байланысты. Қылмыс жасауы тұлғаға тағайындалатын әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу арасының өзіне тән міндеті, максаты болады және оны колдануды іске арысудағы мемлекеттің алға койған бір ғана максаты тағайындалған жазаның нәтижеге жетуі, яғни кылмыс жасаған тұлғаның дұрыс жолға түсуіне әсері.
Қазіргі кездегі соттардың колданып жүрген жазаларының максаты Қазакстан Республикасы кылмыстык кодекісінің 2-бабында көрсетілген міндеттердін туындайды. заң нормасының талабына сай.
Жазаның максатын аныктаудың, бәрінен бұрын, соттың заң колдану кызметінде маңызы зоржазаның түрін, мөлшерін аныктай отырып сот жазаның заңда белгіленген максаттарын басшылыкка алуға тиіс. Бұл талапты ескермеу - заңсыз, накты дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетсіз үкім шығаруға әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның максаты ҚР Қылмыстык кодексінің 38 - бабында былай көрсетілген: "Жаза әлеуметтік әділеттілікті калпына келтіру, сондай-ак сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, баска адамдардың да жаңа кылмыстар жасауынан сактандыру максатында колданылады", яғни жазаның негізгі максаты:
- -әлеуметтік әділеттілікті калпына келтіру;
- -сотталғандарды түзеу;
- -сотталған тұлға тарапынан жаңа кылмыстың орын алмауын кадағалау;
- -баска да коғам мүшелері тарапынан жасалуы мүмкін кылмысты болдырмау.
Сондыктан да әрбір кылмыстык кұкык бұзушылык бойынша сот жаза тағайындағанда жоғарыда келтірілген жазаның максаттарын есепке алып отыруы керек. Негізінен сот кылмыс жасаған айыпкерге жаза тағайындағанда тек жәбірленушіге ғана катысты емес, сонымен катар, жалпы коғамға катысты әлеуметтік әділеттіліктің орындалуына катысты әрекеттерді де жүзеге асыруы керек, олай болмаған жағдайда коғам мүшелерінің сот жүйесіне деген сенімі кетеді.
Заң шығару институты жалпы кылмыс жасаушыларға тағайындайтын жазаны үлкен үш топка бөліп карастыруды жөн санайды: негізгі, косымша және әрі негізгі, әрі косымша.
Жалпы кылмыстык кұкык бойынша кыылымыс жасаған тұлғаға тағайындалуға тиісті жазаны осылайша бөліп карастырмаса, және ол жазаларды кылмыс жасаушы тұлғаның жасаған кылмысының коғамға кауіптілігі мен келтірген зиянының сипатына, сондай-ак, кылмыс жасаушының жеке бас ерекшелігіне карай тағайындамаса, онда коғамда әлеуметтік әділетсіздік орын алар еді, яғни кылмыс жасаушылардың әрекетіне тиісті жаза тағайындалмас еді, сондыктан да жазаны үш үлкен түрге бөліп карастырудың маңызы өте зор екендігі сөзсіз"-, деп жазады з.ғ.д., профессор У.С.Джекебаев [5,211-213бб].
Бұл пікірмен баска да заңгер ғалымдар келісе отырып, жазаны осылайша үш түрге бөле отырып және оны кылмыс жасаушыға тағайындаған кезде кылмыс жасаушының жасаған кылмысының санаты ескерілетіндігі сөзсіз, олай болмаған жағдайда заң нормаларында көрсетілген кылмыстык заңның максаты орындалмас та еді, деп ойын түйіндейді И.С.Рогов[6,56-57бб].
Сонымен қылмыс жасаушыға тағайындалатын жазаның негізгі түрлеріне тек өз алдына жеке жаза ретінде тағайындауға болатын жазалар жатады және оларға айыппұл, түзеу жұмыстары,бас бостандығын шектеу; бас бостандығынан айыру, өлім жазасы жатады.
Ал, қосымша жазалар - негізгі жазамен салыстырғанда қосалқы сипатта тағайындалатын жаза, ол тек негізгі жазаны қолданған кезде заңда көрсетілген жазалау мақсатын қамтамасыз ете алмайтын жағдайда ғана қолданылады және жазаның бұл түріне: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық д?режесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекттік наградалардан айыру және мүлкін тәркілеулер жатады. Әрі қосымша әрі негізгі жазалар қатарына айппұл салу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазасын жатқызады, яғни бұл жазаларды жаза ретінде жеке дара қолдануға болмайды, оларды тек заң нормаларында көрсетілген жағдайларда ғана жазаның басқа түрлерімен де бірге қолданады.
Жаза - мемлекет қолындағы қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қарсы қолданылатын маңызды құрал, яғни мәжбүрлеу шарасы, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін, мемлекеттік және меншікі ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, еліміздің конституциялық құрылысымен аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайды және ондай әрекеттердің алдын алуға қатысты іс-шаралар ұйымдарып жүзеге асырады. Жаза-қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты қылмыстық жауаптылықтыжүзеге асырудың басты формасы және қылмыскерліктің алдын алу шараларының негізгі шараларының бірі.
Осы орайда еліміз өз алдына тәуелсіздік алып, демократиялық, құқықтық мемлекет болып қалыптасу кезеңдерінде адамадар мен азаматтардың құқықтыры мен бостандықтарын қамтамасыз етуге қатысты көптеген заңнамалар жарық көрді. Осы мақсатты жүзеге асыруда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ""Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік"" атты 2017жылғы 31 қаңтардағы Қазақстан халқына арнаған жолдауында "Біздің қалалардың көшелері мен ауылдардағы тыныштық сіздерге байланысты. Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуы- мен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек"деген талаптарына сай, ойымызды тұжырымдай келе, Құқық қорғау органдары тарапынан қылмыстылыққа, құқық бұзушылыққа қарсы күрес бағытында атқарылып жатқан шаралар аз емес екендігін атап көрсеткіміз келеді.[7]. Алайда қоғамға жат қылықтармен барлығымыз жұмыла күрескенде ғана оң нәтижелерге қол жеткiзерiмiз кәміл, сонда ғана еліміздің экономикасы алға қарай қарышты қадам басып дамып, дағдарыстан шығудың нақты жолдары табылады, елдің еңсесі көтеріліп, халықтың әл-ауқаты жақсарады.
Әдебиеттер тізімі:
- ҚР қылмыстық кодексі. 04.07.2014ж.
- Дулатбеков Н.О. Жаза тағайындау. Астана, 2003., 28-29бб
- Ағыбаев А.Н.Индивидуализация наказания в уголовном праве РК. Алматы. 2011.,101-103бб
- Шаргородский М.Д. Наказание по уголовному праву.М.2008.198 б.
- Джекебаев У.С., Судакова Р.Н., Шапинова С.А. и др. Криминологические и уголовно - правовыепроблемы наказания. Алматы. 2003., 211- 213бб
- Рогов И.С. Гуманизация уголовной политики Республики Казахстан. Алматы, 2004., 56-57бб
- Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың"Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік"" атты 2017жылғы 31 қаңтардағы Қазақстан халқына арнаған жолдауы.