Бухгалтерлік және салық есебінің үйлесімдігі: корпоративтік табыс салығын есептеу

Аталмыш мақала отандық нормалар , сонымен қатар халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сай бухгалтерлік және салық есебінің үйлесімділігін қарастырады.

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстандық жол - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" Қазақстан халқына жолдауында қаржылық секторды дамытудың кешенді бағдарламасында тиімді салық жүйесін қалыптастыру саясатына, салық салу базасының мөлдірлігіне баса назар аударды. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бері жиырма төрт жыл ішінде салықтық заңнама бірнеше мәрте қайта қарастырылып, салықтарды есептеу әдістері мен тәртібі өзгертілді, салықтық үдерістер жеңілдетілді. Аталмыш шаралардың нәтижесі бір мезгілде бюджетке ақша ағымдарының үздіксіз түсуін қамтамасыз ететін және бизнес субъектілерінің қызметіне қолайлы жағдай жасайтын икемді салық саясатын қалыптастыру болып табылады[1].

Салықтар - барлық елдерде олардың қоғамдық - экономикалық құрылысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының аумағында салықтардың он үш түрі қолданылады және соның ішінде бюджетте ауқымды орын алып отырған корпоративтік табыс салығы болып табылады.

Қазақстан Рсспубликасында табыс салығы "Қазақ КСР азаматарынан, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардан табыс салығы" тұралы Заңымен 1991 жылдан бастап енгізілді Заңды тұлғалар табыс салығын 1994 жылдан бастап 2001 жыл аралығында төледі). 2002 жылдан бастап табыс салығы корпоративті табыс салығы деп аталатын болды.

Корпоративтік табыс салығы мемлекетік бюджеттің кіріс бөлігі мен маңызды бабы болып табылады. Бұл салықтық реттеудің негізгі құралы болып табылады. Өйткені кез-келген кәсіпкерлік кызметтің түпкі мақсаты пайда алу, яғни ол жылдық жиынтық табыстан барлық шегерімдер мен бюджетке төленетін салықтарды алып тастағанға тең.

Корпоративті табыс салығындағы реттеушілік бастамасы, экономикалық және әлеуметтік тиімділікке жету мақсатында салық төлеушшерді әр түрлі жеңілдіктермен және санкциялармен манипуляциялау мүмкіндігінде қорытылады.

Корпоративтік табыс салығының функциясы әр түрлі. Ол бюджеттің кіріс бөлігінің кайнар көзі каржылық пропорциялардың және жалпылау процестерінің реттеушісі; экономикалық өсу ырғақтылығы; кәсіпкерлік қызметті экономикалық ынталандырудың тұтқасы; басқару құралы; шаруашылықтың экономикалық шарықтарын тузеудің нақты формасы болып табылады.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері табыстарға салық салудың үш схемасын пайдаланды. 1994 жылдың акпанына дейін Қазақстанда салық салу ретінде пайда және кірісі болды. 1995 жылдың ішілдесінен бастап 2001 жылдың аяғына дейін салық салу субьектісі ретінде, салық салынатын табыстан табыс салығы енгізілді, ал 2002 жылдың қаңтарынан бастап салық салынатын табыстан корпоративтік табыс салығы алынды, осылайша, салық салу жүйесінде жаңа категория - корпоративтік табыс салығы пайда болды, бұл экономикасы дамыған елдердің тәжірибесімен тексерген.

Корпоративтік табыс салығын төлеушілер болып мемлекеттік мекемелер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкті қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент Заңды тұлғалары, сонымен қатар Қазақстан Республикасында өз кызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасының көздеген табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар болып табылады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған "Салықтар мен бюджетке төленетін баскада міндетті төлемдер" туралы Заңына сәйкес арнайы салық режимін қолданатын Заңды тұлғалар корпорациялық табыс салығын төлейді[2].

Салықтық заңнамаға енгізілген өзгерістерге сәйкес салықтық есеп деп аталатын бухгалтерлік есептің тағы бір құрастырушы бөлігі анықталды. Қаржылық есеп пен салықтық есеп түрлерін бір бухгалтерлік есептің ішкі жүйелері деп қарастыратын болсақ, онда әрине олардың арасында өзара байланыс бар екендігі сөзсіз. Негізінен алғанда қаржылық есепті салық есебінің негізі деуімізге болады, себебі салық салынатын табыс сомасын анықтау мақсатында салық есебі қаржылық есептілік мәліметтеріне жүгінеді.

Бухгалтерлік есептің регистрлері салықтық төлемдер есептелуінің базасы болып табылады.

Табысты максимилизациялау мен бюджетке төлем түріндегі қаржылық ресурстардың шығынын минимилизациялау - мынадай көрсеткіштерді есептеу әдістерінің таңдауымен жүзеге асады: амортизацияның есептелінуі, қорлардың бағалануы, өндіріске материалдардың жіберілуі, күмәнді қарыздар бойынша резервтерді қалыптастыру, салық салу, резервтер, алдағы кезең шығыстары мен төлемдер мақсатындағы сатылымнан түсімді анықтау көрсеткіштері.

Қазіргі кезде ұйымдар салық салу мақсатында табыстар мен шығыстарды Қазақстан Республикасының салық заңымен белгіленген тәртіпте және жағдайларда есептеме әдісі бойынша анықтайды. Салық салу базасын анықтау бойынша салық есебі мемлекеттің қазыналық саясатына негізделіп жүргізіледі және салық әкімшілігінің құралы болып табылады. Бухгалтерлік есептің басты мақсаттарының бірі өнімнің (жұмыс және қызмет) өзіндік құны мен банктің нақты қаржылық нәтижесін (табысын немесе шығынын) анықтау болып табылады, ал салық есебі салық салынатын базаны есептеуге арналған. Соңғысы бухгалтерлік есеп мәліметтерінен алынған банктің қаржылық нәтижесіне байланыссыз анықталады.

Осы айырмашылықтарға қарамастан, есептің бұл екі түрі өзара тығыз байланысты, себебі, салық есебінде қолданылатын ақпараттар бухгалтерлік есеп мәліметтерінен алынып, содан кейін Салық Кодексінің талаптарна сәйкес түзетулер жүргізіледі[3, 284б].

Заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы есепті кезең ішіндегі Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс (алынған) табыстардан тұрады. Жылдық жиынтық табыс сомасы бухгалтерлік және салықтық есеп жүргізу нәтижесінде, есептеулер арқылы анықталады. Бухгалтерлік есеп бойынша табыстар есебін жүргізетін 6-шы "Табыстар" бөлімінің шоттары 5610 "Жиынтық табыс (зиян)" шотымен корреспонденциялана отырып жабылады. Салық есебі бойынша анықталатын жылдық жиынтық табыс сомасы бухгалтерлік есеп мәліметтері арқылы алынатын табыс сомасынан өзгеше болады. Яғни, салық есебінде салық салынатын табыс сомасы бухгалтерлік есеп аясынан тыс қалыптастырылады деуге болады.

Салық есебінде, табыс Салық Кодексіне сәйкес ЖЖТ мен тұрақты және уақытша айырмалардың түзетулері есепке алына отырып бегітілген шегерімдер арасындағы айырма сияқты есептелетін салық жылына табыс сомасы ретінде анықталады.

Бухгалтерлік және салықтық табысты құрастыру кезінде айырма пайда болады. Осылай, табыс бухгалтерлік есепте кәсіпорынның есеп саясатына және бухгалтерлік есептің түрлі әдістерін және тіркелген активтерді бағалауда қарастыратын бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес құрастырылады. Ал салық есебі ҚР - ның Салық Кодексіне сәйкес қалыптасады, мұнда бағалауды таңдау нұсқалары және салық есебін жүргізу тәртібі жоқ.

Табысты анықтау барысында кәсіпорынның бухгалтерлік есебі ХҚЕС - ы мен есеп саясатын қатаң түрде ұстанады, ал салықтық табыс берілген уақыт кезеніңде мемлекеттің салық саясатына байланысты жедел түрде өзгере алады.

Бухгалтерлік есеп пен салықтық есептегі табыс және шығыс бөлігін анықтауға қойылатын талаптардағы ерекшеліктер, бухгалтерлік және салықтық табыс арасындағы тұрақты және уақытша айырмалардың түзілуіне әкеліп соғады. Тұрақты айырмалардың пайда болу себебі жоғарыда айтылғандай бухгалтерлік табыста есепке алынатын табыстар мен шығындардың баптары салық салынатын табыста есепке алынбайды [4].

Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" (бұдан әрі салық кодексі) ХҚЕС-қа көптеген сілтемелерден тұрады, бірақ қандай стандарттың алынып отырғаны ешқайда ұсынылмаған. Калденбергер А.Н. өз мақаласында КТС есептеуге қатысты, Салық кодексінің нормаларына байланысты нақты ХҚЕС-ты бөліп көрсеткен, сонымен қатар Салық кодексінің нормаларын мен кейбір стандарттарын салыстырып мысалдар келтірген.

Салық кодексінің 84 бабының 2 тармағының 5 тармақшасы: егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, басқа тұлғадан алынуға жататыннан басқа, халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және "Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы" заңнамасының талаптарына сәйкес бухгалтерлік есепте табыс деп танылатын активтердің және міндеттемелердің құнын өзгертуге байланысты туындайтын табыс салық салу мақсатына орай табыс ретінде қарастырылмайды.

Салық кодексінің аталған нормасына жақын ХҚЕС: ХҚЕС (IAS) 2 "Қорлар", ХҚЕС (IAS) 16, ХҚЕС (IAS) 19 "қызметкерлерге сыйақы", ХҚЕС (IAS) 36 "Активтердің құнсыздануы", ХҚЕС (IAS) 37 "Бағалы қорларғ шартты міндеттемелер және шартты активтер", ХҚЕС (IAS) 38 "Материалды емес активтер", ХҚЕС (IAS) 39 "Қаржылық құралдар: мойындау және бағалау", ХҚЕС (IAS) 40 "Инвестициялық мүліктер", ХҚЕС (FAS) 5 "Сату үшін бағытталған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған әрекеттер", ХҚЕС (FAS) 9 "Қаржылық құралдар".

ХҚЕС (IAS) 2. ХҚЕС (IAS) 2-нің 9 тармағына сәйкес, қорлар екі шамада бағалануы керек: өзіндің құны бойынша немесе сатудың таза бағасы бойынша.

Сонымен қатар ХҚЕС (IAS) 2 34 тармағына сәйкесті кез-келген құнсызданған қордың сатудың таза бағасына дейінгі сомасы және жойылған қорлардығ барлығы шығындар құнсыздану болған немесе қорлардың жоғалған мерзімінде шығындар қатарына енгізілуі керек. Сатудың таза бағасының артуына байланысты қорларды есептен шығаруға қатысты кез-келген реверсивті жазбалардың сомасы қорлар шамасының азаюы деп танылуы керек, және сол аталған реверсивті жазбалар жасалған шығындар қатарында болуы керек.

Есеп беретін мерзім жағдайында мекеме қорларды сатудығ таза бағасын 15 500 000 теңгеге бағалады. Қордың өзіндік құны - 10 000 000 теңге. "Қорларды есептен шығару бойынша резервтер" 1360 есебі бойынша кредиттік сальдо есепті кезеңнің басында - 2 800 000 теңге, және ол алдында өткен есептік кезеңде қорлар бойынша құнсызданудың болуына сәйкес пайда болды.

Талдау. Ағымдағы есептік датада қорды сатудығ таза бағасы оның өзіндік бағасынан жоғары болғандықтан, құнсыздану бұл жерде болмайды, яғни, "Қорларлы есептен шығару бойынша резервтер" 1360 есебі бойынша сальдо қайта тіркеліп көрсетіледі:

Д-т 1360 "Қорларды есептен шығару бойынша резервтер" 2 800 000

К-т 6240 "құнсыздануға кеткен шығындарды қайтарудан түскен табыстар" 2 800 000

Бухгалтерлік есепте мойындалған 2 800 000 теңге көлеміндегі сома салық салу мақсатына орай табыс ретінде саналмайды.

ХҚЕС (IAS) 16. Мекеменің басшылығымен негізгі құралдарды қайта бағалау шешімі қабылданды. Негізгі құралдар бойынша ақпарат:

• Негізгі құралдардың бастапқы құны - 12 000 000 теңге;
• Қайта бағалау күніне жинақталған амортизация - 2 000 000 теңге;
• Қайта бағалау күніне негізгі құралдардың баланстық құны - 10 000 000 теңге (12 000 000 - 2 000 000);
• Әділ құны (бағаланған құн) - 15 000 000 теңге.

Бухгалтерлік есепте қайта бағалауды индекстеу әдісімен және амортизацияны есептен шығару әдісімен қалай көрсетуге болады?

Шешуі. Индекстеу әдісі:

• Қайта бағалау индексі (әділ құны/баланстық құны): 15 000 000 / 10 000 000 = 1,5;
• Бастапқы құнды индекстеу: 12 000 000 х 1,5 = 18 000 000 теңге;
• Қайта бағалау: 18 000 000 - 12 000 000 = 6 000 000 теңге;
• жинақталған амортизацияны индекстеу: 2 000 000 х 1,5 = 3 000 000 теңге;
• жинақталған амортизацияға түзету жасау: 3 000 000 - 2 000 000 =1 000 000 теңге.
• негізгі құралдарды соңғы бағалау:

Д-т 2410 Негізгі құралдар 6 000 000

К-т 5420 негізгі құралдарды қайта бағалауға резервтеу 6 000 000

• Жинақталған амортизацияға түзету жасау:

Д-т 5420 Негізгі құралдарды резервтеу 1 000 000 К-т 2420 Негізгі құралдардың амортизацияы 1 000 000

Амортизацияды есептен шығару әдісі:

Ең алдымен жинақталған амортизация есептен шығарылады.

Д-т 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы 2 000 000

К-т 2410 негізгі құралдар 2 000 000

Негізгі құралдарды соңғы бағалау: 15 000 000 - 10 000 000 = 5 000 000 теңге.

Соңғы бағалау сомасын тіркеуге алу:

Д-т 2410 Негізгі құралдар 5 000 000

К-т 5420 Негізгі құралдарды қайта бағалауды резервтеу 5 000 000

Бухгалтерлік есепте қайта бағалауды көрсеткеннен кейін негізгі құралдардың баланстық құны оның әділ құнына теңеседі яғни ол 15 000 000 теңге.

Соңғы есептеу сомасы (5420 "Негізгі құралдарды қайта бағалауды резервтеу" есебі бойынша) 5 000 000 теңге көлемінде басқадай жиынтық табыстардың құрамында көрсетіледі. Бірақ салық салу мақсатына орай табыс көзі ретінде саналмайды.

ХҚЕС (IAS) 19. Мекеме есеп беру күні жағдайында қызметкерлердің еңбек демалысына шығуы бойынша резервтерді 2 800 500 теңгеге бағалады. Есепті кезеңнің басында 3430 "Қызметкерлерге сыйақы жасау бойынша қысқа мерзімді бағалы міндеттемелер" есебі бойынша кредиттік сальдо 7 600 000 теңгені құрайды. Ағымдағы есепті кезеңде резерв есебінен қызметкерлердің еңбек демалысына 4 700 000 теңге сома көлемінде есептелді. Резервті пайдаланып болғаннан кейінгі ол бойынша қалдық 2 900 00 теңге (7 600 000 - 4 700 000) құрайды.

Талдау. Ағымдағы есеп беру күніне резервті жаңадан бағалау сомасын 2 800 500 теңге есепке ала отырып, 3430 "Қызметкерлерге сыйақы жасау бойынша қысқа мерзімді бағалы міндеттемелер" есебі бойынша резервтегі сальдо сомасы 99 500 теңге (2 900 000 - 2 800 500) тіркемеде қайта көрсетіледі:

Д-т 3430 Қызметкерлерге сыйақы жасау бойынша қысқа мерзімді бағалы міндеттемелер 99 500

К-т 6240 Құнсызданудан болған шығындарды кайта қалыпқа келтіруден түскен табыстар 99 500

99 500 теңге көлеміндегі сома салық салу мақсатына орай табыс болып саналмайды.

ХҚЕС (IAS). Мекеме жалға берілетін және инвестициялық мүліктің құрамына есепке алатын жылжымайтын мүлікке иелік етеді. Мекеменің есепке алу саясатымен әділ құны бойынша келесі есепке алу моделі қалыптастырылды.

ХҚЕС (IAS) 40-ң 35 тармағына сәйкес басқадай табыстарды немесе инвестициялық мүліктің әділ құнын өзгертуден болған шығындарды солар пайда болған уақыттағы табыстар немесе шығындардың қатарына енгізу керек. Сонымен қатар әділ құн бойынша есепке алу моделін қолдану кезінде инвестициялық мүлік объектілерін амотризация қатарына жатқызбайды.

Жылжымайтын мүлік ағымдағы есеп жылында 45 800 000 теңгеге алынды. Есеп беру кұні жағдайында жылжымайтын мүліктің әділ (бағаланған) құны 57 400 000 теңгені құрады.

Талдау. Бухгалтерлік есепте 11 600 000 теңге (57 400 000 - 45 800 000) көлеміндегі сома табыс болып есептеліп келесі түрде өткізіледі:

Д-т 2310 Жылжымайтын мүлік инвестициясы 11 600 000

К-т 6140 Жылжымайтын мүлік инвестициялары операцияларының табысы 11 600 000

11 600 000 теңге көлеміндегі сома салық салу мақсатына орай табыс көзі болып есептелмейді.

ХҚЕС (IFRS) 5. Мекеменің балансында есепке алу саясатына сәйкес жинақталған амортизация және құнсызданудан болған шығындарды алып тастағанда өзіндік құнымен есепке алынатын негізгі құралдар тіркелген. Мекеме басшылығымен аталған активтерді сату шешімі қабылданды. Яғни оның баланстық құны оны бұдан әрі пайдалану арқылы емес сату есебінен қайтарылады. Басшылық активтерді ағымдағы календарлық жылы сатуды күтіп отыр және оны сату үшін барлық жағдайларды жасайды. Негізгі құралдарды сатылуға арналған активтер сапасында классификациялау үшін барлық критерийлер ХҚЕС (IFRS) 5 сәйкесті орындалды.

ХҚЕС (IFRS) 5, 15 тармағына сәйкес кәсіпорын ұзақ мерзімді активтерді (немес осы топқа түсетін) бағалау қажет, сату үшін арналып классификацияланған, еі төменгі екі шама бойынша: сатуға кеткен шығындарды есепке алмағандағы баланстық немесе әділ құн.

Активтерді алғашқы классификацияламас бұрын (немесе топтан шығарылатын) сату үшін арналған негізгі құралдардың баланстық құны 10 000 000 теңгені құрайды, сатуға кететін шығындарды алып тастағанда әділ құн - 8 200 000 теңге.

Негізгі құралдар құны туралы жоғарыда келтіріліген ақпараты ала отырып, сату үшін арналған сома активтерге аударылады, ол 8 200 000 теңге.

Сату үшін арналған активтер сапасындағы негізгі құралдарды классификациялау күніне тіркеу жүргізіледі:

Д-т 1510 Сату үшін арналған ұзақ мерзімді активтер 8 200 000

Д-т Активтер құнсыздануынан болған шығындар 1 800

К-т Негізгі құралдар 10 000 000

Есептеу кезеңінің соңына дейін негізгі құралдар сатылған жоқ.

Сату үшін арналған активтер сапасындағы негізгі құралдарды классификациялап болғаннан кейін жылдық қаржылау есебін жасамас бұрын мекеме сатуға арналған шығындарды есепке алмай 12 000 000 теңге көлемінде әділ құнды бағалауды қайтадан жасады дейік.

ХҚЕС (IFRS) 5 21 тармағы былай дейді: "Кәсіпорын қазіргі жаңдайдағы ХҚЕС (IFRS) сәйкес мойындалған немесе бұдан бұрын қабылданған ХҚЕС (IАS) 36 "Активтердің құнсыздануы" сәйкес құнсызданудан болған жинақталған шығындар сомасынан аспайтын және сатуға кеткен шығындарды есептемегенде кез-келген әділ құнның бұдан әрі артқан табысын мойындауы керек".

Сатуға кеткен шығындарды есепке алмай әділ құнның артуы болғандықтан, құнсызданудан болған бұрынғы шығындарды қайта қалыпқа келтіріп тіркеу қажет:

Д-т 1510 Сату үшін арналған ұзақ мерзімді активтер 1 800 000

К-т Құнсызданудан болған шығындарды қайта қалыпқа келтіруден болған табыстар 1 800 000

1 800 000 теңге көлеміндегі сома салық салу мақсатына орай табыс көзі болып саналмайды.

Салық кодексінің 84 бабының 2 тарауының 6 тармақшасы: халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес активтерді қайта бағалауға арналған резервтерді азайту есебінен бөлінбеген пайданы арттыру салық салу мақсатына орай табыс ретінде саналмайды.

Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IAS) 16, ХҚЕС (IAS) 38, ХҚЕС (IAS) 12 "Табыс салықтары".

ХҚЕС (IAS) 16. 2 мысалдағы шартқа қайтып оралайық және келесі қосымша ақпарат бар дейік:

1. Негізгі құралдарды қайта бағалауды жүзеге асырған мекесе КТС төлеуші болып табылады;
2. Қайта бағалауқы дейінгі жылдық амортизация сомасы 1 000 000 теңге;
3. Бухгалтерлік есепте қайта бағалаудың нәтижелерін көрсеткеннен кейінгі негізгі құралдарды тиімді пайдалануға қалған мерзім - 10 жыл;
4. Амортизацияны есептеуде бір жақты әдіс қолданылады.

Талдау. ХҚЕС (IAS)-16 41 тармағына сәйкес негізгі құралдар объектісінің капиталына кіретін активтерді мойындауды тоқтату кезінде оның кайта бағалау өсімінің құны бөлінбеген пайда құрамына ауыстырылады. Қайта бағалау өсімінің құны активтерді эксплуатациялауды тоқтату немесе оның жойылуы кезінде толығымен бөлінбейтін пайда құрамына ауыстырылады. Бірақ қайта бағалау өсім құнының бір бөлігі активтерді эксплуатациялау мүмкіндігіне байланысты бөлінбеген пайдаға ауыстырылуы мүмкін. Бұндай жағдайда ауыстырылатын өсім құнының сомасы активтердің қайта бағаланған баланстық сомасы негізінде есептелген амортизация сомасы мен және активтердің алғашқы құны негізінде есептелген амортизация сомасы арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Қайта бағалау өсім құнын бөлінбеген пайдағы ауыстыру пайда немесе шығыс есептерн қатыстырмай жүзеге асады.

Сонымен қатар негізгі құралдарды қайта бағалау бухгалтерлік есептерде ғана көрсетілетінін есепке алсақ, яғни ол КТС мақсатына орай есепке алынбайды, кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелерді мойындатуға қатысты қайта бағалау салық аслынатын уақытша айырмашылықты көрсетеді.

ХҚЕС (IAS) - 12.64 тармағында көрсетілгендей, егер кәсіпорын әр жыл сайын қайта бағалаудан болған өсім құнының есебінен бөлінбеген пайда сомасына ауыстыру жасап отырса, және ол қайта бағаланған активтер амортизацияы мен осы активтердің өзіндік құнына негізделген амортизация арасындағы айырмашылық сомасы бір-біріне тең болса, онда ауыстырылған сома кейінге шегерілген салыққа еш қатысы болмайды. Осыған ұқсас жағдай негізгі құралдар объектілерінен шығару кезінде қолданылатын ауыстыруларға да қолданылады.

Жоғарыда көрсетілгендей, қайта бағалау салық салынатын уақытша айырмашылықты көрсетеді, осыған қатысты кейінге шегерілген салық (салық міндеттемелерін кейінге шегеру) КТС ставкасын соңғы есептеу сомасына қолдану жолымен шығарылады.

2 мысалдың шешуі бойынша соңғы есептеу 5 000 000 теңгені құрайды, КТС ставкасы 20 %, онда кейінге қалдырылған салық міндеттемелерінің сомасы 1 000 000 теңгеге (5 000 000 х 20%) тең. Кейінге қалдырылған салықты мойындау бойынша проводка:

Д-т 5420 Негізгі құралды қайта бағалауды резервтеу 1 000 000

К-т 4310 Корпоривтивті кіріс салығы бойынша кейінге қалдырылған салық міндеттемелері 1 000 000

Осындай жағдаймен, 5420 "Негізгі құралдарды қайта бағалауды резервтеу" есебі бойынша кейінге қалдырылған салық тиімділігін мойындағаннан кейін 4 000 000 теңге (5 000 000 - 1 000 000).

Мекеменің есепке алу саясатына сәйкес, қайта бағалау резерві жыл сайын бөлінбеген пайдаға ауыстырылып отырылады. Есептен шығару сомасын анықтайық:

• Қайта бағалауға дейінгі амортизацияның жылдық сомасы 1 000 000 теңге;
• Қайта бағалауға дейінгі және кейінгі амортизация арасындағы айырмашылық сомасы (қайта бағалау резервісі есебінен шығарылған сома) - 500 000 теңге (1 500 000 - 1 000 000);
• Қайта бағалау резервісі есебінен шығарылған жылдық сома - 400 000 теңге (немесе 500 000 - 20% (КТС), немесе 4 000 000 (қайта бағалау резерві) / 10 жыл (тиімді пайдаланудың қалдық мерзімі)).

Қайта бағалау резервісінің есебінен бөлінбеген пайдаға шығарылып тасталған соманың жылдық сомасын тіркеуге алу:

Д-т 5420 Негізгі құралдарды қайта бағалау резерві 400 000

К-т 5510 Есеп жылыныңбөлінбеген пайдасы (өтелмеген шығындар) 400 000

400 000 теңге көлеміндегі сома салық салу мақсатына орай табыс ретінде саналмайды.

Салық кодексінің 84 бабының 2 тармағының 7 тармақшасы: халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес іс жүзінде орындалуға тиіс міндеттеме мен бухгалтерлік есепте танылған осы міндеттеменің құны арасындағы оң айырма түрінде бухгалтерлік есептегі міндеттеменің танылуына байланысты туындайтын табыс салық салу мақсатына орай табыс ретінде қарастырылмайды. Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IAS) 37, ХҚЕС (IAS) 39, ХҚЕС (IFRS) 9.

ХҚЕС (IAS) 20. Мекеме монетарлы емес субсидия алды (негізгі құралдар).

ХҚЕС (IAS) 20, 23 тармағына сәйкес, мемлекеттік субсидия монетарлық емес активтерді беру формасын қабылдауы мүмкін, мысалға, кәсіпорынға пайдалану үшін берілетін жер телімдері немесе басқа да ресурстар. Бұндай жағдайда кәдімгі тәжірибе болып монетарлы активтерді әділ бағалау және субсидияны есепке алғандай активтерді де аталған әділ құнмен есепке алу табылады. Кей кезде активтерді де, субсидияны да атаулы шама бойынша есепке алуда баламалы жолдар қолданылады.

Монетарлы емес субсидия активтер негізінде алынғандықтан, оны есепке алу үшін ХҚЕС (IAS) 20, 24-27 тармақтарын басшылыққа алу қажет.

Төменде осы тармақтардың мазмүны келтірілген.

Активтерге қатысты мемелекеттік субсидияларға, соның ішінде монетарлы емес субсидиялар әділ құны бойынша қаржылық жағдайы туралы есептемеде беріледі немесе кейінге қалдырылған табыстар сапасында субсидияларда көрсетіледі, немесе активтердің теңгерімдің құнын анықтау кезінде оны есептеу жолымен көрсетіледі.

Қаржылық есептемелерде өолжетімді баламалы активтерге жатқызылатын субсидияны көрсетудің екі әдісі бар (немесе соларға сәйкесті бөліктердің).

Бірінші әдіске активтерді тиімді пайдаланудың ағымдағы мерзімінде жүйелеу негізінде табыс немесе шығын құрамына енгізілетін кейінге қалдырылған табыс болып мақұлданған субсидия жатады.

Екінші әдіске активтердің баланстық құнын анықтау кезінде есептелетін субсидиялар жатады. Субсидия амортизация активтерін есептелетін амортизация шығындары шамасының кемуі сапасында ағымдағы мерзімде өолданылған табыстар не шығындар құрамына енгізгенде мақұлданады.

Осы жағдайда қарастырып отырған мекемеде ң оның есепке алу саясатына сәйкес бірінші әдіс қолданды (болашақ периодтардағы табыстар сипатындағы есебі), сонымен қатар монетарлы емес субсидияларды бағалау әділ құны бойынша жүзеге асты деп алайық.

Мемлекеттік субсидия негізінде алынған негізгі құралдардың әділ құны 6 000 000 теңгені құрайды деп алайық.

Бухгалтерлік есептеме мақсаты үшін амортизациядың жылдық нормасы - 10%.

Негізгі құралдар әкімшілік мақсаттарда қолдану үшін арналған.

Талдау

Бухгалтерлік есептегі проводкалар:

• Негізгі құралдарды түсуі:

Д-т 2410 Негізгі құралдар 6 000 000

К-т 4420 Болашақтағы периодтардың табысы 6 000 000

Жылдық амортизация сомасына (6 000 000 * 10% = 600 000) екі проводка жасалады:

• Табыстарды мақұлдау:

Д-т 4420 болашақ периодтардыға табыс 600 000

К-т 6230 Мемлекеттік субсидиялардан түскен табыстар 600 000

• Амортизацияды есептеу:

Д-т 7210 Әкімшілік шығындар 600 000

К-т 2420 негізгі құралдар амортизацияы 600 000

Соңғы екі проводка негізгі құралдарды тиімді пайдалану мерзімінің ағымында бір сомамен жыл сайын көрсетіліп отырады.

Салық кодексінің 96 бабындағы нормаларды ескере отырып, өтеусіз алынған мұлік түріндегі табыс осындай мүлік алынған салық периодында көрсетіледі. Яғни жиынтықталған жылдық табысқа салық салу мақсаты үшін осы негізгі құралдар алынған сол салық периодында өтеусіз алынған негізгі құралдардың (600 000) әділ құны мөлшеріндегі сома кіреді.

Бухгалтерлік есепте де монетарлы емес мемлекеттік субсидиялар негізгі құралдарды пайдалану мүмкіндігіне қарай көрсетіледі, бірақ бұл табыс Салық кодексінің 85 бабының 2 тармағы негізінде салық салу мақсатына орай жинақталған жылдық табысқа жатпайды.

Салық кодексінің 100 бабының 15 тармағы: Егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, төленуге жататыннан (төленгеннен) басқа, халықаралық қаржылық есептілік стандарттарын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасын қолдану кезінде бухгалтерлік есепте активтердің және (немесе) міндеттемелердің өзгеруіне байланысты туындайтын шығыс, салық салу мақсатында шығыс ретінде қарастырылмайды.

Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IAS) 2, ХҚЕС (IAS) 16, ХҚЕС (IAS) 19, ХҚЕС (IAS) 36, ХҚЕС (IAS) 37, ХҚЕС (IAS) 38, ХҚЕС (IAS) 39, ХҚЕС (IAS) 40, ХҚЕС (IAS) 41, ХҚЕС (IFRS) 5, ХҚЕС (IFRS) 9.

Келесі мысал бойынша, мекеме балансында тиімді қолданудың соңғы мерзіміндегі материалды емес активтер бар, оның алғашқы құны 2 400 000 теңгені құрайды. Мекеменің есепке алу саясатына сәйкес материалдық емес активтерді бұдан кейін есепке алу кез-келген жинақталған төлемпұл және құнсызданудан болған кез-келген жинақталған шығындарды санамай өзіндік құны бойынша жүзеге асады.

Екі жылдан кейін материалды емес активтердің баланстық сомасы 1 440 000 теңгені құрады, , ХҚЕС (IАS) 36 ережелері бойынша анықталған қайтарылатын сома - 1 000 000 теңге.

Талдау. ХҚЕС (IАS) 36, 59 тармағына сәйкес, егер активтердің қайтарылатын құны оның баланстық құнынан аз болса, активтің баланстық құны оның қайтарылатын құнына дейін төмендейді. Бұндай төмендеу құнсызданудан болған шығын болып табылады.

Активтің қайтарылатын құны оның баланстық құнынан төмен болғандықтан, материалдық емес активтердің шығыны 440 000 теңге сомасында жинақталады (1 440 000 - 1 000 000). Құнсызданудан болған шығын сомасына проводка құрылады:

Д-т 7420 Активтердің құнсыздануынан болған шығындар 440 000

К-т Басқадай материалдық емес активтердің құнсыздануынан болған шығындар 440 000

440 000 теңге көлеміндегі сома шығыс ретінде саналмайды.

Салық кодексінің 113 бабы: Теріс бағамдық айырманың сомасы оң бағамдық айырманың сомасынан асып кеткен жағдайда асып кету шамасы шегерімге жатады.

Бағамдық айырманың сомасы халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес айқындалады.

Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IАS) 21. Мекеменің балансында операциялық арендаға жалға берілетін ғимарат бар. Бухгалтерлік есептемеде ХҚЕС бойынша бұл ғимарат инвестилық жылжымайтын мүлік болып табылады, ал салық есебінде - тіркелген актив болып саналады.

Салық кодексінің 116 бабының 2 тармағының 11 тармақшасы: осы баптың 1-тармағының 2), 3) және 4) тармақшаларында көрсетілген активтерді; осындай активтерді қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес әділ құны бойынша ескеруге орай амортизациялық аударымдарды есептеу жүргізілмейтін биологиялық активтерді, жылжымайтын мүлікке инвестицияларды қоспағанда қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес амортизациялық аударымдарды есептеу жүргізілмейтін активтер тіркелген активтерге жатпайды. Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IАS) 16, ХҚЕС (IАS) 40, ХҚЕС (IАS) 41.

Салық кодексінің 116 бабының 2 тармағының 10 тармақшасы: халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес пайдалы қызмет мерзімі белгісіз деп танылған және салық төлеушінің бухгалтерлік балансында ескерілетін, пайдалы қызмет мерзімі белгісіз материалдық емес активтер тіркелген активтерге жатпайды.

Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IАS) 38.

Салық колексінің 118 бабының 2-6, 11 тармақтары: халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес анықталатын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес Салық кодексінің 118 бабының талаптарын есепке ала отырып, Салық кодексінің барлық көрсетілген нормалары тіркелген активтердің алғашқы құнына қатысты мазмұндардан тұрады.

Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IАS) 2, ХҚЕС (IАS) 16, ХҚЕС (IАS) 17, ХҚЕС (IАS) 38, ХҚЕС (IАS) 40, ХҚЕС (IАS) 41 "Ауыл шаруашылық қожалығы", ХҚЕС (IFRS) 5, ХҚЕС (IFRS) 13.

ХҚЕС (IАS) 17. 2014 жылдың басында мекеме қаржылық аренда шартына қол қойып, өндірістік құралдарды 5 жыл мерзіміне жалға алды.

Құралдарды тиімді пайдалану мерзімі - 6 жыл. Жалға алу төлемі 1 440 000 теңгені құрайды, ол әр жылдығ соғында төленеді. Бастапқы жалға алу мерзімінің басында құралдардың нарықтық әділ құны 4 900 000 теңгеге тең. Келісім-шартпен қарастырылған пайыз ставкасы - 15%. Аннуитет үшін дисконталған коэффициент (5 периодта, жылдық 15%) 3,3522 құрайды.

Талдау. ХҚЕС (IАS) 17, 20 тармағына сәйкес, жалға алу мерзімінің алғашқы күнінде жалға алушылар қаржылыұ ареданы өзінің есептемелеріндек мүліктің әділ құнына тең болатын активтер және міндеттемелер саппасында қаржылық жағдайында көрсетуі керек, ол жалға алудыі негізі болып табылады немесе минималды арендалық төлемдердің құнына келтірілген (егер бұл сома төмен болса), бұған қоса әрбір көрсетілген бағалар аренда қатынасының алғашқы күнінде анықталады.

Біздің мысалдағы шарттарға сәйкес, аренда қатынастарының алғашқы күніне минималды арендалық төлемдердің келтірілген құны мынаған тең болады: 1 440 000 * 3,3522 = 4 827 168 теңге.

Аренда шарттарын бухгалтерлік есепке ангізу төменгі екі шама бойынша іске асады: минималды арендалық бағалардың келтірілген құны немесе аренданың негңзң болып табылатын активтердің әділ құны. Қарастырылып отырған мысал жағдайында бұл құн 4 827 168 теңге құрайды.

Салық есебінде тіркелген активтердің алғашқы құны 4 827 168 теңге көлеміндегі соманы құрайды.

Салық кодексінің 119 бабының 2,3,10 тармақтары: халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес анықталатын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес Салық кодексінің 119 бабының талаптарын есепке ала отырып, Салық кодексінің барлық көрсетілген нормалары тіркелген активтердің алғашқы құнына қатысты мазмұндардан тұрады.

Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IАS) 16, ХҚЕС (IАS) 17, ХҚЕС (IАS) 38, ХҚЕС (IАS) 40, ХҚЕС (IАS) 41, ХҚЕС (IFRS) 5.

ХҚЕС (IFRS) 5. Мекеменің балансында негізгі құралдар бар, есепке алу саясатына сәйкес, ол құнсызданудан болған жинақталға амортизация және шығындарды алып тастағанда өзіндік құны бойынша есепке алынады. Мекеменің басшылығымен аталған активтерді сату жөнінде шешім қабылданды, оның баланстық құны бұдан әрі қолданғаннан емес, сату есебінің негізінде қайтарылады. Басшылық активтерді ағымдағы күнтізбелік жылда сатуды көздеп отыр және осыған қатысты барлық мүмкіндіктерді жасайды. Сатуға арналған активтер сипатында негізгі құрал - жабдықтарды классификациялау үшін барлық критерийлер ХҚЕС (IFRS) 5 сәйкес орындалды.

ХҚЕС (IFRS) 5, 15 тармағына сәйкес, кәсіпорын сату үшін арналып классификацияланған ұзақ мерзімді активтерді төменгі екі шама бойынша бағалау қажет (немесе осы топтан шығарылатын): теңгеріңмдңк немесе сатуға кеткен шығындарды санамағандағы әділ құн.

Сатуға арналған (немесе осы топтан шығарылатын) активтерді алғашқы классификациялауға дейін негізгі құралдардың баланстық құны 10 000 000 теңгені ққұрады.

Талдау. Салық есептемесінде тіркелген активтерді және осы актив жататын топтың баланстық құнына сәйкес төмендетілген шығарып тастау көрсетіледі, ол 10 000 000 теңге көлеміндегі сома.

Салық кодексінің 122 бабының 2 тармағының 2 тармақшасы: Осы баптың 3 және 6-тармақтарында көрсетілгендерін, сондай-ақ амортизацияға жатпайтын активтердің бастапқы құнын осы Кодекстің 87-бабының 4-тармағына сәйкес ұлғайтатын келесі шығыстарды қоспағанда, келесі шығыстар олар іс жүзінде жүргізілген салық кезеңінде шегерімге жатқызылуға тиіс.

Мынадай активтерге: 1) тіркелген активтерге және 2) мыналарда: коммерциялық табудан кейін өндіру басталған кезге дейінгі кезеңде осы Кодекстің 116-бабы 2-тармағының 6), 13) тармақшаларында көрсетілген активтерді қоспағанда, қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары мен Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес салық төлеушінің бухгалтерлік есебінде ескерілетін және табыс алуға бағытталған қызметке пайдалануға арналған негізгі құралдарға, жылжымайтын мүлікке инвестицияларға, материалдық емес және биологиялық активтерге; Салық кодексінің аталған нормасына сай ХҚЕС: ХҚЕС (IАS) 16, ХҚЕС (IАS) 38, ХҚЕС (IАS) 40, ХҚЕС (IАS) 41[5, 2б].

Әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан-2050" стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жыл 14 желтоқсан
2. Салықтар мен бюджетке төленетін баскада міндетті төлемдер" туралы ҚР Салық кодексі. 10.12.2008 ж. (1.01.16 жылға өзгерістер және толықтырулар)
3. Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А. / Салық және салық салу: Оқу құралы.- Астана, 2009 ж. - 284 б.
4. Саринова А.Е. Нарықтық қатынаста бухгалтерлік есеп пен салық есебінің ақпараттық жүйе ретінде қалыптастыру ерекшеліктері [Электрондық ресурс]. - URL: 09 Желтоқсан 2014 http://group- global.org/kk/publication/14886-naryktyk-katynasta- buhgalterlik-esep-pen-salyk-esebinin-akparattyk- zhuye-retinde
5. Калданбергер А.Н. Сопоставление норм Налогового кодекса РК И МСФО в целях исчисления КПН // Учет и финансы. -2015 г. - № № 9(III). - C. 2-11.