Қазіргі таңда қандай да болсын экономикалық субъект бизнесінің жеке философиясы болмаса түсіндіру мүмкін емес. Сондай-ақ бұл философияға жүргізуші субъект қызметінің бар процесстері мен салалары, сонымен қатар оның басқару есебінің жүйесі де кіруі мүмкін. Басқарудың бірегей тұжырымдамасы шеңберіндегі басқару есебіН оңтайландырудың қазіргі заманғы әдістері туралы осы мақалада айтылады.
Қандай да болмасын өнім өндіру, жұмыстар жасау және қызметтер көрсету белгілі бір шығындармен байланысты. Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын нақты айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, сонымпен қатар өндірістің пайда мен тиімділігін жоспарлауға көмектеседі. Сол себептен шығын басқару есебінің негізгі обьектілерінің бірі болып табылады.
Шығындар - шаруашылық қызмет барысында тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіншілігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, "шығындар" ұғымы "өндіріске шыққан шығындар" дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар - өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар бөлігі.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің де өндіріс тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру мен өткізуге жұмсалған қоғамдық шығындар [1, 11 б.].
Қазіргі заманғы экономикалық ағымдар мен процесстер қазақстандық кәсіпкерлік құрылымына жаңа өзгерістер алып келуде. Бүгінгі таңда көптеген ұйымдар белсенді кезеңде болып табылады: нарықта қайта жаңартылған бағыттар өріс алуда, өмірдің әр түрлі салаларына жаңартпалар енгізілуде, басқарудың құрылымы қайта қаралуда. Әрине, берілген үрдістер жүргізуші субъектер басқару есебінің жүйелеріне әсер етпей қоймайды.
Қазіргі таңда оның дамуында экономикалық білімнің интеграциялану процессі маңызды рөл атқарады. Басқару есебін экономикалық субъекттің барлық өзара байланысты процесстеріндегі дәлелді басқару шешімдерін қабылдауға бағытталған түрлі буындағы басқарушылардың ақпараттық-талдау және оның әдістемелік қолдауының интеграцияланған жүйесі ретінде түсіндіруге болады: тапсырыс беруші сұранысын қанағаттандыруға бағытталған шаруашылық процесстерді; қаржылық- шаруашылық қызметтерді қамтамасыз ететін процесстерді және басқару процесстерін.
Бұл тұжырымдама ұйым шығысы сияқты негіз болатын есеп компоненттері үшін де әділетті болып табылады.
Көптеген жылдар бойы басқару есебі жүйесінде екі бір-біріне қарама-қарсы әдістер басым болды:
- "Стандарт-кост" жүйесі - шығыстарды стандарттауға, оларды шығындау үшін жаппай бақылауға және ішкі стандарттау және пайда ауытқушылықтарын талдауға негізделген есептің қиын жүйесі.
- "Директ-костинг" жүйесі - іскерлік белсенділік деңгейінің өсуіне және маржиналдық талдауға арналған дереу басқару шешімдерін қабылдауға бағытталған шығындарды есептеудің оңай жүйесі.
Бүгінгі күні шығындардың басқару есебіне тек қана сандық (есеп пен бақылауға дәстүрлі ұшырайтын) мазмұн ғана емес, сонымен қатар сапалық мазмұны да тән. Бұған қоса оның объектілері қаржы, өндіріс, өткізу, жабдықтау шеңберінен шығуда, және ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырушылық жұмыстар, маркетинг, құрылымдар, қызметкерлер құрамасы секілді санаттарда шоғырланады. Одан басқа интеграцияланған басқару есебі ішкі және сыртқы (өнім сұранысы мен бағасының өзгерісі, бәсекелестер қызметі мен маңызды серіктестер және т.б.) экономикалық орта динамикасы бар түрлі бизнес-сегменттердің қызметтерін байланыстырады. Бұған қоса қазіргі заманғы әлемдік тәжірибеде шығындарды басқару есебінің түрлі интеграцияланған әдістерін бөліп қарастырады [3].
Жоспарлы шығындарды есептеудің әдістері: "just-in-time" тұжырымдамасы, "target-costing" жүйесі. Бұл әдістердің барлығы шығындарды жоспарлауды түсіндіреді, бірақ ұйым жұмыстарының кейбір функционалды шеңберінде. Осылайша, "дәл уақытында" (just-in-time) әдісінде орталықтандырылған жоспарлау өндірістік құрылыммен емес, логистикалық байланыстың қорытынды түйінімен, яғни дайын өнім қоймасымен жүзеге асырылады. Алынған тапсырыстар көлемінің нәтижесіне қордың қажетті мөлшері олардың қоймада алдын-ала іркілуінсіз, сәйкес келеді, өндіріс үрдісі тиімді ұйымдастырылады, өндірістік айналсоқтықтың мерзімі қысқартылады.
"Таргет-костинг" (target-costing) жүйесінде жоспарлы шығындар үш кезеңде құрастырылады:
- Тұтынушы үшін қолайлы өнімге арналған баға белгіленеді;
- Пайданың қалаулы мөлшері анықталады;
- Өнім бағасы мен жоспарланған пайданың көлемі арасындағы айырмашылық ретіндегі өнімге қатысты максималды ұйғарымды мақсатты (жоспарлы) шығындар есептелінеді.
Бұл әдіс шығынның ұзақ стратегиясына арналған. Бұған қоса оның түрлендіруінің бірі болып калькуляцияға арналған үрдісті бағытталған тәсілді қолдануы бар мақсатты нормативтік және фактілік шығындарды есептеу әдісін түсіндіреді [2].
Берілген нұсқа барысында жоспарлы шығындар жеке өнімге арналған есеп ретінде ғана емес, сондай- ақ құндылықты, қызмет түрлерін, контрагенттерді (тұтынушыларды және бүкіл нарықты, жеке иеленушілікті және құрылтайшыларды, бәсекелестерді), конструкторды (өндірістің кеңеюі, оны басқа қызметтермен қиыстыру және т.б.) құрайтын ағын арқылы да орындалады. Бұлардың барлығы материалдардың, мерзімнің, шығындардың және т.б мақсатты норма-бруттоларын елеулі және тез арада түзетуге мүмкіндік береді. Алайда көрсетілген әдістерді енгізу барысында белгілі қиындықтар туындауы мүмкін. Үдіске барлық құрылымдардың: қаржылық, өндірістік және басқа бөлімшелер қатысуының қажеттілігі және, нәтижесінде жоғары стресс жағдайындағы қызметкерлердің жұмысы жатады. Егер істе кәсіп сегментінің үйлесімділігі салынса, жоспарлы шығындардың минимизациясы қол жетімсіз міндетке айналады:
- есептік жүйелерді жүзеге асыруға арналған бастапқы жоғарғы инвестициялар мен шығындар;
- өнімнің жоспарлы өзіндік құнынан факті түрдегі өзіндік құнның болжанбаған көтерілуі. Осындай жағдайдың алдын алу үшін маркетингілік қызмет инженерлер мен технологтарды тұтынушыға қызықсыз өнімді жобалаудан босату үшін нарықты мониторингті жиі өткізу қажет;
- қайта жөңдеуге және соған байланысты шығындардың мерзімін қысқартудың қиындығы;
- жоспарлы шығындардың максималды мүмкін қысқартуға байланысты күтпеген жағдайлармен (сынулар, қызметшілердің ереуілге шығулары, жеткізілімдердің кеш келуі) күресуге қабілетсіздігі.
Бизнес-үрдістер (AB-costing) негізіндегі шығындарды есептеудің әдістері. Әдіс мағынасы дербес операциялар бойынша салынба шығындарды бөлудің ерекше тәртібімен түсіндіріледі. Функционалды әдіске сәйкес шығындар барлық шығындар алмасу тенденциясына ие ұзақ перспектива бағыты бойынша қарастырылады. Әрбір процесс (функциялар, операциялар, қызмет түрі) үшін жанама шығындардың сомасы есептелінеді және оларды бөлудің берілген процесске максималды түрде қатысты өзіндік негізі анықталады. Нәтижесінде өнім өзіндік құнының калькуляциясы максималды тура анықталады.
Алайда әдістің келесі ерекшеліктерімен түсіндірілген функционалды әдісін қолданудың шектеулері туралы ұмытпау қажет:
- есептілік жүйені жүзеге асырудың жоғары құндылығы, қиындығы мен еңбектілігі;
- жүйені қолданудағы нәтиже тек ұзақ мерзім аралығында алынуы мүмкін;
- алынған ақпаратты түсіндірудің қиындығымен.
Берілген калькуляцияланулар басшылардың өсіп-өнген өнімдерін өндірудің көлемін ұлғайтуларына және аз мөлшермен шығарылатын жаңа өнімдерден бас тартуларына себепші болады. Функциялар бойынша шығындарды есептеу әдістерімен ұсынылған ақпараттар, сондай-ақ басшылықтың шығындарды шамадан тыс қысқартуларына себепші болады.
- Өнімнің өмірлік айналасындағы шығындарды есептеудің әдісі (Life Cycle Costing) LCC әдісін қолдану өнімнің өмірлік айналасындағы барлық кезеңдерінде іске асыруды түсіндіреді және бұйымның тек өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар барлық өндірістік бағдарлама бойынша толық инвестициялық соманы қамтамасыз етеді. Бұған қоса өнімнің жоғарғы техникалық қиындығы (жұмыстардың, қызметтердің) дәл оның құрылу және қайта құру кезеңіндегі өндірістік шығындардың 90 % дейін есептелінеді. Нәтижесінде ұйымда өнімнің жаппай шығуына дейін өндіріс пен логистика шығысын қысқарту мүмкіндігі, сондай-ақ оны сатуда қаржы нәтижесін анықтау пайда болады. Қазіргі уақытта берілген әдісті қолдану қиындады және, заңды түрде өмірлік циклі аз бұйымдарды калькуляциялауымен жасалды.
- Бәсекелестердің жақсы көрсеткіштерімен салыстыру әдісі (benchmarking). Берілген тұжырымдама шығын, мерзім, сапа сияқты экономикалық параметрлеріндегі алғашқы қызметтерді оңтайландыру мақсатымен басқа жүргізуші субъектердің ұқсас деректері бар жинақ, есеп және компанияның экономикалық ақпараттарын үйлестіруге арналған.
Бенчмаркинг тәсілдері бойынша өте маңызды аудандарда ұйымдардың артта қалу себептері және нарықта ұзақ болуды қамтамасыз ететін фирмалардың қаржылы-шаруашылық қызметтерінің жақсаруы анықталуы мүмкін.
- артықшылықты талдаудың мақсаттары мен объектерін анықтау, яғни сәттілікке жетудің қайнар көзі болып танылған тәсілдерді;
- таңдалған тәсілдер бойынша бастапқы тәжірибеге ие лидер-ұйымдарды табу;
- лидер-ұйымдар туралы сандық және сапалық ақпараттарды жинау, есептеу және талдау;
- алынған мәліметтерді толық көшіру жолымен продуктивті қолдану емес, керісінше, жеке ұйымдастырушылық құрылым және бизнес процесстерінің келешекте жаңартпа дамуы үшін қойма ретінде қолдану болып табылады;
- берілген және кейінгі ақпараттарды талдауды қолдануды бақылау.
Берілген тұжырымдаманы кең қолданудың негізгі бөгеттері болып экономикалық деректер салыстырымдылығының максималды түрдегі белгілердің жоғары қиындығы мен шығарудың еңбектілігі болып табылады.
Шығындардың стратегиялық басқаруының әдістері (Sirategic Cost Analysis) қайта құру мен даму үшін негіз болып табылатын ұйымның ортақ істі стратегиясына қаншалықты байланысты болса соншалықты жылдам тактикалық мәнмәтіні есептелінеді. Басқару есебі осы тұжырымдама шеңберінде нарық сыйымдылығын маркетинг түрінде бағалауға және бәсекелестікке қабілеттілік фактісі түрінде: SCA әдісі стратегиялық шешімдер үшін ақпараттар өнімнің жеке сұраныс қасиеттері мен атрибуттарының өзгеруіне байланысты шығындарды ақшалай бағалау (тұтынушы алдында олардың сапасының өсуі), тұрақты бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізу үшін бәсекелестік тосқауылдарының құндылық бағасы. Басқару есебіндегі осындай жүйелердің негізгі құрылымдары болып: стратегиялық шығындардың есебі (жылдар қатары); ортақ мерзімді перспективаға арналған шығын есебі; бір жылға арналған мақсатты шығындарды есептеу; ҒЗжТҚЖ кезеңіндегі өнімнің салыстырмалы мақсатты шығындарды есептеу, өндіруші кезеңдегі өзіндік құнды мақсатты түрде түзету, шығындардың өндіруші және ағымды есебі; шығындарды тез арада жоспарлау; шығындарды басқару түрінде бақылау және талдау.
- кәсіп өнімінің құндылығын құрайтын қызмет түрлері бағыты ұзындығы буынының бірі ретінде қарастырылатын құндылықтарды талдау (алғашқы шикізаттан бастап соңғы тұтынушыға дейін);
- қажет бәсекелестік артықшылықтарды алу үшін;
- стратегиялық бағыттауды бағалау қажет бәсекелестік артықшылықтарды алу үшін бірнеше стратегиялық құруды және модельдеуді қамтамасыз етеді.
- өндірістік процесстің маңызды шығындарын ғана емес, сонымен қатар өнімнің пайдалылығы мен құндылығының сыртқы функцианалды буынын да айқындайтын факторлардың экономикалық талдауы.
Бұл көбінесе шығынның басқару есебінің қазіргі заманғы тұжырымдамасының ұйымның жоғарғы стратегиялық маңызды ретіндегі сапа менеджментінің идеологиясымен тығыз болуына байланысты. Берілген идеологияға сәйкес сапа түсінігі тек техникалық қана емес, сондай-ақ өнімнің маркетингілік сипаттамасы (жұмыс, қызмет) болып айқындалады және оның ішкі талаптары және стандарттарымен шектеліп қана қоймайды. Яғни, технологиялық цикл мен өндірістік бақылаудың барлық санаттарынан өткен, бірақ тұтынушы үмітін ақтамаған және саудада сәттілікке жетпеген тауар сапалы болып есептелінбейді.
Бұдан басқару есебінің қазіргі заманғы тұжырымдамасының (өнімнің объективті сапасына қол жеткізуге негізделген және шығыстың классикалық түрдегі әдістері (техникалық стандарттар мен нормаларға сәйкес тәсілдерімен өнімнің шығыстары мен өзіндік құндарының тармақтарын бақылауға негізделген) арасындағы принциптік айырмашылықтарды көруге болады.
Жаңа тұжырымдама шығыстарды есептеудің дәстүрлі әдістерінің қарапайым кемшіліктерін жояды:
- цехтік, өндірістік немесе толық өзіндік құнды калькуляциялаудың ерекшелігімен түсіндірілген өндірістік процесстердің экономикалық көрсеткіштерімен орасан зор көрініс табады, сондай- ақ, берілген мерзімді және релеванттық шығындардың есептік ақпараттарымен ғана операциялану;
- экономикалық субъектінің жеке функцияларына, операцияларына және бизнес процесстерге қатысы жоқ бір ғана фактор (негізгі өндірістік қызметкерлердің еңбек ақысы, құрылғы қызметінің нормативтік уақыты, тура материалды шығындар және т.б.) іс-әрекетін жанама шығындарды бөлудің ортақ базасын таңдау барысындағы калькуляциялаудың нақтылығына қатысты.
Сапа менеджментінің қазіргі заманғы жүйесі тек өндірістік процессті бақылау мен оңтайландыруға негіз болып қана қоймай, сонымен қатар бүкіл басқару жүйесін жақсартуға негіз болып табылады. Бұл ұйымдардың барлық өзара байланысты процесстерінің сапасы және тиімділігі өндірістің ұйымдастырушылығымен, қайтарымды қалдықтардың жоғарғы бөлігімен, ақаулылықты жоюға, сапасыз өнімді қайта өңдеуге және оны тұтынушымен қайтарып алуға, өндірістік қордың шамадан тыс болуына, іскерлік белсенділіктің және қаржылы-өтімді саясат деңгейінің өсуін.е және т.б байланысты шығындардың түрлі тармақтарын минимизациялайды және автоматты түрде өндіріс қуатын жоғарылатуға көмектесетініне байланысты.
Берілген тәсілдің: шығын мен сапа арасындағы қарама-қайшылықты жоюға байланысты, ұйым өнімінің бағасы сондай-ақ тапжылмай төмендейді.
Сонымен қатар өнімнің сұраныс қасиеттері сапасының өсуі экологиялық жағдайлардың нашарлауымен, профессионалды аурулар санының және травматизм деңгейінің өсуімен байланысты. Сондықтан сапаның қазіргі заманғы тұжырымдамасын барлық функционалды деңгейлердің тек ішінен ғана емес, сонымен қатар экономикалық субъектінің өзінен тыс үздіксіз жақсаруы мен дамуынан тұратын кайдзен философиясы толықтырады. Бұл бәріне ортақ сапа менеджменті - TQM - жүйесі - үш өзара байланысты компоненттердің: сұраныс сапасындағы менеджмент, денсаулық және еңбек қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ экологиялық менеджменттің тұрақты жақсаруына бағытталуы мүмкін дегенді білдіреді.
TQM қазіргі заманғы жүйесін басқарудың кең таралған технологияларын қолдану мүмкін еместігін атап өткен жөн, соның ішінде:
- Manufacturing Resource Planning - "өндіріс" және "логистика" сияқты информациялық блоктар базасындағы ұйымдардың бүкіл өндірістік циклін автоматты түрде жоспарлауды және бақылауды түсіндіреді;
- Enterprise Resource Planning - "өндіріс", "логистика", "қаржы" блоктарымен жұмыс істеу барысында ішкі бизнес-процесстерді автоматты түрде бюджеттеуді қамтамасыз етеді;
- Orgware және workflow технологиялары - ұйымдарды басқарудың құрылымын толығымен, және оның жеке бизнес-сегменттерін модельдеуге мүмкіндік береді;
- • Customer Synchronized Resource Planning - ұйымдардың ішкі бизнес-процесстерін ұйымдастырудың негізі ретінде тұтынушылармен өзара қарым-қатынас маркетингін интеграциялайды;
- • Enterprise Resource and Relationship Processing - өндірістік және қаржылық қорларды, сондай-ақ компанияның сыртқы байланыстарын балансты түрде басқаруға негіз болады (ERP, CRM, SCM жүйелерін қосады).
Жоғарыдағылар қорытындылайтын болсақ, өзіндік құнды калькуляциялау мен шығындарды есептеу шеңберінде жаңартуға алға ұмтылған өндіріс басқару есебінің жаңа жүйесін жеке құрайтынын ескеру қажет, себебі қазіргі таңда шығыстарды есептеудің дәстүрлі әдістері тиімді болып табылмайды немесе кері әсер беруі мүмкін, яғни нақты айтатын болсақ, шығындардың жасанды өсуі, қаржы нәтижесінің бұрмалануы мен пайдалы басқару шешімдерін жоққа шығаруы. Бүгінгі күні өнімді өндіру және іске асыру - тоталды және маржиналды кезеңдеріндегі өзіндік құнның калькуляциялануына екі негізгі тәсілін көрсетуге болады. Олардың әрқайсысында өзіндік артықшылықтар мен кемшіліктер бар және олар ұйым алдында тұрған нақты стратегиялық мақсаттар мен тактикалық міндеттерге байланысты болып келеді. Қалай болса да, шығыстарды басқару жүйесі табысының кепілі ұйымдардың барлық функционалды үрдістерін ұйымдастыруды күшейту мен есептеуді интеграциялауға негізделген комплексті жүйелік әдіс болуы керек.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Мадиева.Қ.С. Басқару есебі - 1. Оқулық. - Қарағанды: ҚҚЭУ, 2009. - 160 бет.
- Друри, Колин Управленческий и производственный учет: учебный комплекс для студентов вузов/Колин Друри; пер. с англ. В.н. Егорова - 6-ое издание - М.: ЮНИТИ ДАНА, 2007.1423 с.
- Ушурелу О. Новые методы управления затратами в современной мировой практике // Интернет издание Тираспольской школы политических иследований. 2007. URL: http// www.pmr21.info/article.php?art=27 (дата обращения 13.10.2012).