Адамзаттың саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және рухани жағдайына әсер етіп отырған діни экстремизм мен терроризм ХХІ ғ. ең бір өзекті мәселелерінің біріне, әуелі дертке айналып отыр. Террорлық актілерге итермелейтін антогонизмдер және қайшылықтар өсе түсуде. Қазіргі таңда діни лаңкестік бір ғана аймаққа, бір ғана мемлекетке тән құбылысемес. Әлемдік дәрежеде лаңкестікке апаратын экстремизмнің алуан түрлері жалғаса түсуде. Әр түрлі ұйымдар осыны пайдалану арқылы саяси- экономикалық мәселелерді шешуге тырысуда. Бүкіл әлемде орын алып отырған дінді пайдаланып экстремизм мен терроршылдықтың саяси-әлеуметтік негіздерін зерделеу өте көкейтесті мәселе.
Әлем тарихындағы ланкестік әрдайым әртүрлі көріністерде болған, өйткені барлық уақыттар әртүрлі мәселелерді, соның ішінде саяси, мемлекеттік және демографиялық мәселелерді шешудің тиімді әдісі ретінде танылды. Ата заңымызда: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» және «Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс» деп көрсетілген[1]. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет ретінде өз азаматтарының заң жүзінде діни сеніміне, бүгінгі күні ланкестік және экстремистік мәселесі, адамның қай мемлекетте тұратынына қарамастан, оның алыс немесе жақын туыстары, және достарының, зардап шегуіне үлкен ықпалын тигізіп отыр.
Экстремизм мен терроризм ағымдарының көріністері кез-келген түрінде біздің заманымыздың ең қауіпті мәселелерінің біріне айналып, жеке ұжымдық зорлық зомбылықтың экстремалды нысанын туындатуда. Сонымен қатар еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіруімен қоймай: ұрлау, кепілге алу, мемлекеттік мекемелерде және қоғамдық жерлерде жарылыстарды ұйымдастыру, қару-жарақ дүкендеріне шабуыл жасау және тағы басқа іс әрекеттері өршу үстінде.
Сондықтан лаңкестік пен экстремизмге қарсы тұру мәселесі мемлекеттік деңгейде қауіпсіздікті қамтамасыз етудің аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.Ланкестік әрекеттер жоғалтудың, қорқыныш және үрейдің, көптеген көз жастың төгілуін тудырады.
Экстремизм және терроризммен байланысты мәселелер, әсіресе ланкестік әрекеттердің ауқымы,барлық жағымсыз мүмкіндіктерді қиындатқан кезде, тек жеке мемлекетте ғана емес, ғаламдық мәнге ие бола отырып, әлемдік қоғамдастыққа қауіп төндіреді.
Сонымен қатар лаңкестік әрекеттерімен экстремизмнің қауіпі мен қауіп-қатерін тек күшпен ғана толығымен жою мүмкін емес.
Елбасымыздың жолдауында көрсетілгендей «Мемлекет пен азаматтар радикализмнің, экстремизмнің және терроризмнің барлық түрлері мен бой көрсетулеріне қарсы біртұтас шеп құруға тиіс.Діни экстремизм қаупі ерекше алаңдаушылық тудырып отыр.
Дінбасылар да ортақ алаңдаушылық білдіруде.Біз Жаратушыға деген кіршіксіз сенімнің агрессиялы және қырып-жойғыш фанатизммен алмасуына жол бермеуіміз керек.Соқыр фанатизм біздің бейбітсүйгіш халқымыздың психологиясы мен діліне мүлде жат.Ол Қазақстанның мұсылмандары ұстанатын ханафи мазһабына қарама- қайшы.Қазақстандағы экстремизм мен терроризмде идеялық емес, қылмыстық негіз бар.
Жалған діни көпірмеліктің артында қоғамның негізін күл-талқан еткісі келетін қылмыстық іс-әрекет жасырынып жатыр.Бұл - біздің еліміздегі бейбітшілік пен тұрақтылыққа шабуыл.Бұл - біздің мемлекеттігіміз бен азаматтық кемелдігіміздің мықтылығының сынға түсуі.
Біз діни радикализм мен экстремизмнің пайда болуын бейтараптандыру мақсатында заңдарымызды жетілдіруіміз қажет, өйткені, атқару тарпынан әлі де кемшіліктер жоқ емес.Біз терроризмге қарсы заңдарды да жетілдіруге тиіспіз. Мемлекетқайдан бой көтерсе де, радикализм мен экстремизмніңжолынкесукерек.Біз әлеуметтік, этностық және діни шиеленістер мен қақтығыстарды еңсерудің жаңа сенімді механизмдерін жасауымыз керек.
Дәстүрлі емес жаңа діни қозғалыстар мен күмәнді жалған діни ағымдардың іс- әрекетін қатаң түрде тыйып отыру қажет.Біз қоғамда, әсіресе, жастар арасында діни экстремизм профилактикасын күшейтуіміз керек.
Демек, азаматтық тұрғындар халықтың бейбітшілігі үшін күресіне қосылуға және белсенді қатысуға тиіс. Ішкі және халықаралық деңгейде осы құбылыстың алдын алу жөніндегі шараларды әзірлеу мен қабылдаудан басқа да жүйелер үшін тиімді шаралар әзірлеу туындайды. Атап айтқанда, террористік және экстремистік қылмыстары үшін тікелей сотталған тұлғаларға, сондай-ақ оларға бейімделген қылмыскерлердің басқа санаттарына әсеретуі қарқынды өршуде.
Еліміздегі саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайды ескере отырып, жақын болашақта терроризм мен экстремизмнің таралу қаупінің ұлғайуын өкінішке орай күтуге барлық негіз бар, қазіргі террористік және экстремистік жағдай, біздің мемлекетімізде ланкестікпен бірге салт-дәстүрімізге жат ағымдардың таралу қаупі, төніп келе жатқан қауіп-қатерлері уақыт өте келе өз күштерін ашық жариялауда.
Қазіргі уақытта терроризм әлемдегі ешқандай мемлекет сақтандырылмаған нақты қауіп болып табылады. Терроризммен байланысты ең жағымсыз фактілердің бірі - оның жүзеге асырылуының мотивациясы өзгерді. Егер бұрынырақ террористік актілер мемлекеттер мен халықтар арасындағы мүдделердің саяси, экономикалық және мәдени қайшылықтарымен ғана шектелген болса, енді лаңкестік топтардың қызметі ұлтаралық, конфессияаралық және конфессияаралық қақтығыстарды тудыруға бағытталған.
Яғни, террористік актілер радикалды діни идеологиямен негізделген экстремистік бейімділіктерге ие болды. Террористік актілердің саны арта түсті және ядролық пен технологиялық терроризм сияқты терроризмнің жаңа түрлері пайда болды.
Мысалы, біздің еліміздегі жақында болған террористік шабуылдар, әр түрлі діни экстремистік ұйымдардың қызметін жандандыру, шетелдік террористік ұйымдардың өкілдерін анықтау және осы ұйымға қазақстандық азаматтарды тарту мәселесі, Қазақстан үшін проблеманың өзектілігін көрсетеді. Қауымдағы лаңкестерден қорқу, аты-жөнсіз және қауіп төндіретін қауіпке қарамастан, толықтай қорғансыздық сезімі, мемлекеттік органдардың өз азаматтарын қорғауға деген сенімін жоғалту бұл лаңкестікке жеткіліксіз тиімді қарсы тұрудың ең айқын нәтижесі ғана. Терроризм проблемасын талдау тек қана құқықтық шеңбермен шектелмейді. Қазіргі уақытта Қазақстан жаһандық және өңірлікдеңгейде, сондай-ақ екі жақты форматта терроризмге қарсы халықаралық ынтымақтастыққа қатысады. Атап айтқанда, біздің еліміз терроризмге қарсы күрес бойынша БҰҰ-ның он төрт халықаралық конвенцияларына қосылды, сондай-ақ осы саладағы бірқатар халықаралық келісімдерге қол қойды.
Олар жасасқан тараптардың халықаралық шарттарға сәйкес, лаңкестік және басқа да қылмыстық актілерді дайындау ынтымақтасады алдын алу сатысында, анықтау және жолын кесу ғана емес, міндетті, бірақ олар сондай-ақ өзара іздеу операцияларды жүзеге асыру кезінде көмек және қылмыстық сот ісін тергеу іс-шараларын жүргізуді қамтамасыз ету міндеттеліп жатыр.
Сондай-ақ елімізде терроризм бойынша қылмыскерлерді жазалау, Қолданыстағы қылмытық кодекс шеңберінде:«255 баптың төртінші бөлімінде, Қоғамдық қауiпсiздiктi бұзу, халықты үрейлендiру, Қазақстан Республикасы мемлекетгік органдарының, шет мемлекеттщ немесе халықаралық ұйымның шешǐмдер қабылдауына ықпал ету, соғысқа арандату не халықаралық қарым-қатынастарды шиеленǐстǐру мақсатында жасалған, адам тпрше қол сұғу, сол сияқты дәл сол мақсаттарда, сондай-ақ мемлекет немесе қоғам қайраткершщ мемлекетгік немесе өзге де саяси қызметш тоқтату не осындай қызметі үшін кек алу мақсатында жасалған оның өмiрiне қол сұғу не халықаралық қорғауды пайдалантын адамдарға немесе ұйымдарға, ғимараттарға, құрылыстарға шабуыл жасаумен, адамды кепǐлге алумен, ғимараттарды, құрылыстарды, қатынас және байланыс құралдарын басып алумен, әуе немесе су кемесін, жылжымалы темǐржол составын не өзге де қоғамдық көлікті айдап әкетумен, сол сияқты басып алумен ұштасқан адам өмiрiне қол сұғу – мүлкі тәркіленіп, Қазақстан Республикасының азаматтығынан айыра отырып немесе онсыз, он бес жылдан жиырма жылға дейǐнгǐ мерзǐмге бас бостандығынан айыруға не өмір бойына бас бостандығынан айыруға, не өлім жазасына жазаланады» делінген[3].
Террористік қылмысқа қарсы күрестегі ең тиімді құралдардың бірі экстрадициялау болып табылады, бұл оларды жасаған адамдарға қатысты да, сондай-ақ оларға көмектесетін адамдар үшін де жазаның сөзсіздігі принципін жүзеге асыруға ықпал етеді.
Экстрадициялау түрінде Халықаралық ынтымақтастық сот алдында немесе жазасын өтеп, және террористік активтерді табысты қудалау және мұздату үшін айғақ пен дәлелдемелер алу үшін пайда, террористік күдіктілерді тұтқындау және аударуы үшін маңызы болып табылады.
Әлемдік саясатта қандай рөл атқаратынына қарамастан, әлемде дамыған елдердің ешқайсысы тек лаңкестердің әрекеттеріне кедергі келтіре алмайтынын атап өткен жөн.
Осыған байланысты әлемдік қоғамдастықтың мемлекеттері халықаралық деңгейде лаңкестікпен экстремистердің әрекеттердің алдын алуға, оның ішінде қаржыландыруға бағытталған шараларды қабылдауы маңызды.
Дәстүрлі емес ағымдардың қылмыстық көріністерінің салдары тиісті актілерді орындағаннан кейін де, ұзақ мерзімді болашақта да көрінеді.
Біз қоғамымыздағы тұрақтылыты әрі қарай дамытуға кері әсер беретін ланкестікпен экстремистік ісқимылдардың ашық жариялауларына, немқұрайлы қарамауымыз керек. «Дін тек салт-дәстүр, әдеп-ғұрып шеңберімен шектелмейді, ол рухани мәдиеттің баламасы, дүние танымның бір бітімі, дүниедегі бағдар мен жол көрсетуші»[4].
Сол үшін де рухани қауіпсіздік аясында тәуелсіз мемлекетіміздің, барлық азаматтарының өмірі мен денсаулығының мүдделерін қамтамасыз ету бойынша ең тиімді шараларды әзірлеудің практикалық қажеттілігі туындап отыр.
Әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының Конституциясы.2007 жылғы 21мамырдағы № 254111, 2011жылғы 2 ақпандағы № 403-IV. Заңдарымен енгізілген өзгертулер мәтінде қарамен боялған.
- ҚР Президентінің Қазақстан халқынажолдауы 14 желтоқсан 2012 жыл«Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты.
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: ЖШС «Издательство «Норма -К», 2014. -236 бет.
- Тойматаев Д.Б. Дінтану пәні бойынша практикум: Оқу құралы.-Қостанай: ҚРӘдМ ҚАЖК Академиясы, 2010.-108 бет.