Көптеген шетелдерде жергілікті басқару сайлау органдары мен атқарушы аппараттар арқылы жүзеге асырылады. Әдетте, жергілікті басқару органдарын (ЖБО) сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине, мұндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың өзіне тән ерекшеліктері болады.
Мысалы, АҚШ-та муниципальдық кеңеске сайлау өткізуде бірмандатты және көпмандатты округтер құрылады. Ал, Ұлыбританияда графтар кеңесі мүшелері бірмандатты сайлау округтері бойынша сайланады. Францияда департаменттердің бас кеңестері екі турда өтетін мажоритарлық жүйе бойынша сайланады. Ал, енде, айталық, Италияда жергілікті басқару органдарының сайланатын мүшелеріне сайлаушылар міндеттер жүктей алмайды.
Муниципальдық кеңестер әр түрлі мерзімге сайланады. Мысалы, Ұлыбританияда – төрт жылға, Жапонияда – төрт жылға, т.с.с. сайланады. Беларусь Республикасында жергілікті кеңес депутаттары төрт жыл мерзімге сайланады.
Муниципальдық кеңестер саны жағынан да әр түрлі. Мысалы, АҚШ- та – 5-тен 50-ге дейін, Францияда – 9-дан 165-ке дейін, Италияда – 15-тен 80-ге дейін, Жапонияда – 12-ден 120-ға дейін, Ұлыбританияда – 70 адам шамасында.
Муниципальдық кеңестер негізгі жұмыс түрі отырыс болып табылады. Бұл отырыстар сессиялық тәртіппен өткізіледі. Мысалы, Франция мен Жапонияда бұл сессиялар жылына 4 реттен кем өткізілмесе, АҚШ-та 1-ден 4 ретке дейін өткізіледі
Бұл арда біз (ЖБО) жергілікті басқару органдары басшыларына кең өкілдік берілетінін айта кеткеніміз жөн. Мысалы, Жапонияда губернатор (префектурада), мэр (қауымдастықта) мол билікке ие болып әрі ел үкіметінің өкілі ретінде саналады. Губернаторлар мен мэрлер тұрғындар тарапынан төрт жылға сайланып, олар муниципальдық аппараттардың басшы шенеуніктерін өздері тағайындап, өздері орнынан алады [1, 3].
Молдова Республикасында аудандық кеңес ауылдық және қалалық кеңестердің маңызға ие қоғамдық істерін басқаруды үйлестіреді. Жергілікті көпшілік биліктердің ара-қатынасын автономия принциптеріне негіздеп шешеді әрі жалпы мәселелерді шешуде ынтымақтастық қарым- қатынаста болады.
Түрікменстанда әкімдер жер-жерде мемлекет басшысының өкілі есебінде саналып, оларды президент қызметке тағайындап, орнынан алады әрі олар президентке есеп береді. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінкеңестер және аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқару органдары құрайды. Кеңестер халықтық өкіметтің өкілетті органы болып табылады, олар азаматтар тарапынан тікелей бес жыл мерзімге сайланады әрі әкімшілік бағыныштылық қатынастарда болмайды.
Армения Республикасы Президенті Премьер-министрдің ұсынысы бойынша облыстарға префектура қызметіне тағайындайды әрі қызметінен босатады. Олар үкіметтің аумақтық саясатын жүзеге асырады, республикалық атқарушы органдардың аумақтық қызметінің атқарылуын үйлестіреді әрі Армения Республикасы заңдарына жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің сәйкес болуын қадағалайды [4].
Өзін-өзі басқару органдары қалалар мен ауылдардағы қауымдық меншікті иелік ету, қоғам тәртібін сақтауды ұйымдастыру, қауымның өзге де өзіне тиісті мәселелерін шешу үшін үш жылға сайланады: құрамында үштен он бірге дейін адамы бар және қауым басшысы старейшиндер қауымы кеңесін құрады. Қауым жетекшісі өз аппаратын түзеді.
Өзбекстанда облыстар мен Ташкент қаласы әкімінің қызметіне Президент өзі тағайындап, қызметінен босатады әрі өзіне тиісті халық депутаттары Кеңестері оны бекітеді. Ал, аудан мен қалалардың әкімдерін өзіне тиісті облыстардың әкімдері қызметке тағайындап, орнынан босатады әрі бұларды да өзіне тиісті халық депутаттары Кеңесі бекітеді. Ал, қалалардағы аудан әкімдерін сол өзіне тиісті қала әкімі қызметке тағайындап, орнынан босатады, халық депутаттары бекітеді. Ал, аудандық маңызға ие қала әкімдерін аудан әкімі халық депутаттары Кеңесі бекітуімен қызметке тағайындап әрі қызметінен босатады.
Осылайша, біз басқа елдердегі жергілікті басқару қызметінің іс- әрекеті мен ұйымдастырылу жүйесін біршама біліп алдық. Енді, нақтылы бір шетелдердің жергілікті басқару жүйелерімен тереңірек танысуымызға әбден болады[5,7].
Әсіресе, АҚШ тәжірибесі оқырманға өте қызық болар деп санаймыз. Ең алдымен бұл елде 50 муниципальдық жүйе, муниципалитеттің алты түрі: графтық, қала, бороу, виллиджи, тауналар, тауншиптер бар. Муниципальдық басқару органдары штаттарға тәуелсіз түрде, жергілікті маңызға ие барлық мәселелерді өздері шешуге құқылы. Алайда, муниципальдық басқару органдарының әрбірінде өз жарғысы немесе хартиясы болуы талап етіледі. Хартия бірнеше түрлерді қамтиды. Мысалы, кейбір жағдайларда штаттық өкімет ұсынған, өздері негізін салып бекіткен хартиямен жұмыс істесе, кейде муниципалитет өздері жасаған, тек заң шығарушы штат жиналысы бекітуі үшін ұсынған хартиялар да болады. Муниципалитеттер өте жиі түрде өз хартияларын өздері жасайды. Бірақ, мұндайда, бұл хартиялар жергілікті референдумда бекітілуі тиіс [6].
Қазіргі кезде АҚШ-та муниципалитет ішіндегі басқаруды ұйымдастырудың үш түрі кездеседі:
- Комиссиялық;
- Кеңес-менеджер;
- Муниципальдық кеңес және мэр.
Комиссиялық. Бірнеше адамнан тұратын басқарудың мұндай түріндегі муниципальдық кеңес мүшелерін тұрғындар 3-5 жыл мерзімге сайлайды. Мүшелердің әрбірі екі сипатта: жергілікті норма белгілеуші органның – муниципальдық кеңестің мүшесі ретінде және муниципалитеттің негізгі департаментінің атқарушы аппараты жүйесіндегі басшысы ретінде болады.
Бұл қарастырылып отырған жүйеде мэр орны белгіленбеген. Егер де мэр орны белгіленсе, онда ол тек салтанатты қызметті ғана орындайды әрі кеңестер отырысында төрағалық қана етеді. Шындығына келсек, бұл жүйе тиімді деп табылмайды. Өйткені, ол ең алдымен билікті бөлісу принципін қанағаттандыра алмайды.
Кеңес-менеджер. Мұндай түрі басқарушы-маманды өте жоғары жалақымен қамтамасыз ете алатын муниципалитеттерде ғана пайдаланылады. Бұл жүйе көптеген муниципалитеттерде өріс алған.
Муниципальдық Кеңес және мэр. Тұрғындардың муниципальдық кеңес пен мэр сайлауын жүзеге асыратын нысан муниципальдық басқаруларда кең таралған. Мэрдің құқықтық мәртебесі сол өзіне тиісті муниципалитеттің хартиясымен (жарғысымен) белгіленеді. Мэр орнына лайықты кандидатура табылып, ло да өз қызметінде жүктелген міндеттерді жақсы атқарар болса, онда басқарудың мұндай түрі жергілікті маңызға ие мәселелерді шешуде өте тиімді, сондай-ақ мэр лауазымы үлкен саяси аренаға (ол конгрессмен, штат губернаторы, президент, аппартындағы мемлекеттік қызметкер, т.б.) шығуға жол ашады [8].
АҚШ-тың мемлекеттік тәжірибесін сөз ете отырып төмендегі жағдайларды да айта кеткеніміз орынды. Федеральдық өкімет органдарының жергілікті басқаруды ұйымдастыруына қатысты бұл елдің конституциясында белгілі бір нормалар нақты көрсетілмеген. Алайда, орталық өкімет органдарының жергілікті басқаруда ресми реттеушілік құқығы айтылмағанымен, олардың муниципалитеттерге әсер ету мүмкіндіктерін жоққа шығаруға болмайды. Ондай қатынастың негізіне экономикалық факторды жатқызуға болады. Олардың қатарында федеральдық займ; муниципалитет басқа да көздерден алатын федеральдық кепілдік займы; муниципалитет қызметіне жәрдем ету, т.б. атауға болады.
Муниципалитет пен федеральдық өкімет арасындағы тікелей байланыс дамуының ең бір бетбұрысын американдықтар 1932 жылдан, яғни, «Ұлы депрессия» деп аталатын кезеңнен басталды деп есептейді. Осы жылы бірінші рет заң қабылданып, барлық мүдделі муниципалитеттерге несие қаржы (ссуда) ұсынылып, сонымен бірге заң жобасына лайықты қаржыландыруды іске асыруда қойылатын бірқатар талаптар да бекітілгені айтылады.
Муниципалитеттер мен федеральдық өкіметтің «ілінісу» жүйесінде арнайы тағайындалған субсидия – субвенция ерекше маңызды орын алады.
Мұндай субвенцияның шығуына АҚШ Конституциясының 8- бөліміндегі 1-бап заңды негіз болды. Онда федеральдық өкіметке көпшілікигілігіне арттыру мақсатында қаржы шығынын шығару құқығы берілген. Алайда, субвенция беру не бермеу негізінен муниципалиттердің мақсатты бағдарламаларға белсенді қатысуы не қатыспауы сапасына байланысты анықталды.
Испания. Бұл елдің аумағы муниципалитеттерге, провинциялар мен автономиялық бірлестіктерге бөлінген. Өз міндеттерін орындауда бұлардың бәрі де жеке, тәуелсіз құқықтарға ие.
Елде 17 автономиялық бірлестіктер бар. Олардың әрқайсысының өз заң шығарушы жиналысы бар. Онда заңдарды қабылдап, бірлестіктер бюджетін бекітеді әрі өз үкіметінің қызметін бақылайды. Бірлестіктегі атқарушы өкімет үкіметтік кеңеске және оның төрағасына берілген.
Оларды заң шығарушы жиналыс сайлап, короь тағайындайды. Үкімет заң шығарушы жиналыс алдында есеп береді (бірлестіктерде басқарудың парламентаралық нысаны белгіленген).
Бірлестіктер қаржы автономиясына біріккен, олар өз кірістерін толтыратын өз қаржы көздеріне ие (мысалы, жеке мүліктен түсетін пайдаға салықтар салу, т.б.). Провинцияны басқаруды тұрғындар тарапынан сайланған депутаттар жүзеге асырады. Орталық Үкімет ішкі істер министрі тағайындайтын прыинция губернаторына берілген. Мунипалитеттерді басқару халық сайлаған тиісті кеңестерге жүктеледі. Жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде муниципалитеттер бірігуі мүмкін.
Индия. 25 штаттың әр бірі округтарға бөлінеді. Штат губернаторы бірнеше округтарды (әдетте 7-8) басқару үшін комиссар тағайындайды. Ол өзінің бақылауындағы округтерді басқару үшін аппарат қызметін ұйымдастырады, әрбір округтер үшін комиссардың орынбасарын губернатор белгілейді. Олар штат үкіметіне тікелей бағынып, округтегі жоғары лауазымды адам саналады. Комиссар орынбасары салық жинауды, армияға адам алуды, несие қаржы беруді, қажеттілерге көмек беруді, түрмелерді қарау мен кейбір соттық өкілеттіктерді жүзеге асыруды ұйымдастырады. Округ аумағы сайлау кеңестері бар талук және тексилге бөлінеді, онда сайлау кеңестері болады.
Индияда 72 ірі қала округтық бағынудан шығарылған. Оларда муниципальдық корпарациялар құрылған. Бұл корпарациялар Индиядағы өзін-өзі басқаратын ең ежелгі, ең бір өкілетті және автономдық орган болып саналады. Бұл қалалардың тұрғындары 3-5 жылға бас кеңесті сайлайды. Олардың мүшелері өз құрамы арасынан бір жыл мерзімге мэр және оның орынбасарын сайлайды. Соған қарамастан барлық атқарушы билік штат үкіметі тағайындайтын корпарация комиссары қолына топталған. Әрбір муниципальдық корпорация қызметінің ең маңызды бағыттарына сай тұрғындар өз алдына комиссия құрады. 10 мыңнан артық тұрғындары бар қалаларда олар тарапынан муниципальдық кеңестер сайланады. Демек, жергілікті маңызы бар мәселелерді өздері шешеді ( елде 1500 муниципальдық кеңестер бар).
Жергілікті өзін-өзі басқарудың дәстүрлі органы – қыстақтық панчаят ауылдық жерлерде құрылады. Бұларға ауыл шаруашылық, денсаулық,тазалық, кегалдандыру, т.б. салаларға байланысты қауымдық мәселелерді шешу үшін конституция бойынша атқарушылық билік берілген. Қазіргі кезде панчаяттар ауыл тұрғындарының жалпы санының 90 проценттен кебін қамтып отыр. Кептеген штаттарда панчаяттар үш тараммен (звенье) тұрады: теменгі – яғни, қыстақтық панчаяттар (бұлардың саны 226 мыңдай), орта – самит панчаяттар (бұлар 4414) және жоғары – зила парищад (елде бұлар – 274). Мысалы, қыстақтық панчаят үш негізгі органдардан құрылады: қыстақтық жалпы жиналыс, панчаяттың атқарушы комитеті және панчаят соты немесе қыстақтық сот.
Әсіресе, жақын шетелдер тәжірибесін зерттеу ете маңызды. Сондықтан да біз бұлардың арасынан Ресей Федерациясының тәжірибесін ерекше беліп керсеткіміз келеді. Ресей заңдары жергілікті езін-езі басқаруды дамытуға айрықша кеңіл беледі. Сол себепті де, жергілікті езін- езі басқаруға бұл елде кең екілеттіктер берілген. Олар жергілікті маңызы бар кез келген мәселелерді ездері шешіп қана қоймастан, муниципальдық меншіктерін ездері пайдаланып, оны билеуге құқықты. Жергілікті езін-езі басқаруды азаматтар референдум, сайлау, тағы басқа да тікелей еріктерін білдіру жолдарымен, сондай-ақ сайланбалы және жергілікті езін-езі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті езін-езі басқару қалаларда, ауылдық мекен-жайлар мен тағы да басқа аумақтарда ездерінің тарихи және жергілікті дәстүрлері есепке алына отырып жүзеге асырылады. Жергілікті езін-езі басқару органдарының құрылымын тұрғындар ездері анықтайды. Жергілікті езін-езі басқару органдары муниципальдық меншікті ездері басқарады, жергілікті бюджетті құрып, бекітіп әрі орындайды, жергілікті салықтар мен салымдарды белгілейді, қоғамдық тәртіпті сақтауды жүзеге асырады, сондай-ақ жергілікті маңызы бар басқа да мәселелерді шешеді.
Жергілікті езін-езі басқару органдарына материалдық және қаржылық қорларды жүзеге асырулары үшін кейбір заңды мемлекеттік екілеттіктер берілуі мүмкін.
Әлбетте, мұндай берілген екілеттіктің емірге ендірілуін мемлекет қадағалап отырады. Жергілікті езін-езі басқару органдарына сот тарапынан қорғалуға, мемлекеттік екімет органдары тарапынан қабылданған шешімдер нәтижесінде туындаған шығындардың етелуіне мемлекет тарапынан қосымша кепілдік құқық беріледі. Сондай-ақ, Ресей Федерациясы Конституциясы мен федеральдық заңдарда бекітілген жергілікті езін-езі басқару құқықтарын шектеуге де тыйым салынады [9].
Мұны нақтылай керсетейік: облыстық (елкелік) екілетті және атқарушы органдар мемлекеттік екімет болып табылады. Ал, жергілікті езін-езі басқарудың органдары болып (қалаларда, қыстақтық мекен- жайларда, т.б.) мысалы, дума, муниципальдық комитет, ал жергілікті езін- езі басқарудың басшысы болып - әкімшілік әкімі, мэр, староста және т.б. саналады.
Жергілікті мелекеттік басқару және езін-езі басқаруға Қазақстан Республикасы Конституциясында ерекше маңыз берілген. ҚазақстанРеспубликасы Конституциясының VΙΙΙ бөлімі осы мәселеге арналған. Мысалы, 85-86-баптарында: «Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады», - делінген.
Жергілікті өкілді органдар – мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды.
Мәслихаттарды жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы төрт жыл мерзімге халық сайлайды.
Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады...
Мәслихаттардың қарауына мыналар жатады:
- аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды, жергілікті бюджет пен олардың атқарылуы туралы есептерді бекіту;
- өздерінің қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылыс мәселелеріншешу;
- заңмен мәслихат құзырына жатқызылған мәселелер бойынша жергілікті атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау;
- мәслихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарынқұру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
- Республика заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру;
- Мәслихаттардың құзыры, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі, олардың депутаттарының құқықтық жағдайы заңмен белгіленеді.
Сондай-ақ, жергілікті атқарушы органдардың қарауына енетін жәйттер де кеңінен көрсетіледі.
Мәслихат өз құзырындағы мәселелер бойынша шешімдер, ал әкімдер – тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің аумағында орындалуға міндетті шешімдер мен өкімдер қабылдайды [10].
Қазақстан Республикасында облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың әкімдерін Премьер-министрдің ұсынуы бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды. Өзге әкімшілік- аумақтық бөліністердің әкімдерін олардан жоғары тұрған әкімдер тағайындайды.
Жергілікті атқарушы органдар Республика Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің әкімі басқарады.
Қазақстан Республиксында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін – жергілікті өзін-өзі басқару болып танылады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолықжәне қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті езін-езі басқару органдары арқылы жүзеге асырады.
Жергілікті езін-езі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың ездері белгілейді.
Жергілікті езін-езі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген екілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Мәслихат ез депутаттары жалпы санының үштен екісінің даусымен әкімге сенімсіздік білдіруге және оны қызметінен босату женінде тиісінше Республика Президентінің не жоғары тұрған әкімнің алдына мәселе қоюға хақылы.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қала және астана әкімдерінің екілеттігін жаңадан сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен кезде тоқтатуға хақылы.
Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылым жүйесі заңмен белгіленеді [11].
Муниципальдық кеңестер саны жағынан да әр түрлі. Мысалы, АҚШ- та – 5-тен 50-ге дейін, Францияда – 9-дан 165-ке дейін, Италияда – 15-тен 80-ге дейін, Жапонияда – 12-ден 120-ға дейін, Ұлыбританияда – 70 адам шамасында.
Муниципальдық кеңестер негізгі жұмыс түрі отырыс болып табылады. Бұл отырыстар сессиялық тәртіппен еткізіледі. Мысалы, Франция мен Жапонияда бұл сессиялық тәртіппен еткізіледі. Мысалы, Франция мен Жапонияда бұл сессиялар жылына 4 реттен кем еткізілмесе, АҚШ-та 1-ден 4 ретке дейін еткізіледі.
Бұл арда біз (ЖБО) жергілікті басқару органдары басшыларына кең екілдік берілетінін айта кеткеніміз жен. Мысалы, Жапонияда губернатор (префектурада), мэр (қауымдастықта) мол билікке ие болып әрі ел үкіметінің екілі ретінде саналады. Губернаторлар мен мэрлер тұрғындар тарапынан терт жылға сайланып, олар муниципальдық аппараттардың басшы шенеуніктерін ездері тағайындап, ездері орнынан алады.
Пайдаланылаған дерек көздер тізімі
- Лазарев И. В. Теория государства и право.-Москва, 2001-221 стр.
- Черданцев А. И. Теория государства и право.-Москва, 2001-215 стр.
- Златопольский Д. А. Государственное право зарубежных стр.- Москва, 1999-320 стр.
- Енгиборян Г. В. Констиуционное право-Москва, 2002-489 стр.
- Чиркин В. Е. Коституционное право зарубежных стран. - Москва 268 стр.
- Нүкенов А. Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері // Саясат. - 2003.№7- 15 стр.
- Рудебек К. Финансы местного самоуправления: Шведский опыт // Финансы. 1998. №4. б18 – 15 стр.
- Байсалбаева Т. Малые города: характеристика развития социальных индикатаров в период 1960-1990 гг. // Поиск.-2003. №1. 20 стр.
- Бурлаков И.Н Модернизация системы регионального и местного самоуправления в Казахстане. Институт экономики МОН РК. Астана, 2006 г – 275 стр.
- Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. Москва, изд. «Дело», 1998 – 215 стр.
- Гутман В.Г., Мироедов А.А., Федин С.В. Управление региональной экономикой М. «Финансы и статистика», 2001- 287 стр.