Оқушыларды оқу – танымдық іс - әрекеттерді өз бетінше жүргізу дағдысын қалыптастыру – оқытудың аса маңызды мақсаттарының бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтылыққа, өзін - өзі дұрыс басқаруға үйретеді, білімді саналы түрде игеріп, оны танымдық - шығармышылық және қарапайым есептерді шешуде дұрыс қолдана білуге жетелейді, әсіресе, төменгі курс оқушыларымен жүргізілген жұмыстарда айқын білінеді. Сондықтан оқытушы оқушылар өзінің қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай жағдай туғызуы тиіс.
Танымдық белсенділік жеке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналу үшін оның бойында өз күші және білім игеру қабілетімен қатар дербес танымдық іс - әрекетке оң көзқарас қалыптастыру керек.
Танымдық белсенділік немесе ізденімпаздық, оқушының берілген тапсырманы басқаның көмегінсіз орындауымен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде мақсаттар қойып, соған сәйкес өзінің іс - әрекетін бағыттап отыру мүмкіндігіне ие болуы керек. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесінің сан қырлылығын ескеріп және компьютерліктехниканың көмегімен оқу үрдісін жекелеуге мүмкіндіе беретін , тұлға мен оқу іс - әрекет теориясының негізгі қағидаларына сүйене отырып мынадай анықтама беруге болады. Танымдық белсенділік деп мотивациялық – тұлғалық, мазмұндық – амалдық және процессуалды – жігерлік бөліктерінен тұратын тұлғаның интегралдық құрылымын, сипаттамасын айтамыз.
- Мотивациялық – тұлғалық (өзін- өзі тану, өзіне - өзі сену , дамыту, өзінің танымдық қабілетін дамытуға және қызығуын қанағаттандыруға ұмтылу).
- Мазмұндық – амалдық (тіректік білім, жалпы дидактикалық және арнайы дидактикалық дағдылар , білімін жетілдіру дағдысы).
- Процессуалды – жігерлік (танымдық іс - әрекет үрдісінде кездесетін қиындықтарды жеңуге дайындық, өз бетінше жұмыс істей алу дәрежесі, танымдық белсенділікке ұмтылыс).
Мотивациялық – тұлғалық бөлік оқушылардың оқу үрдісіне ынталылығын қамтамасыз ететін қажеттіліктен, қызығудан, ізденімпаздықтан құралады.
Мазмұндық – амалдық бөлік негізгі білім жүйесі мен жаңа білімді өз бетінше жетілдіру мүмкіндігін ашатын басты білімдер жүйесінен және оқу – танымдық іс - әрекеттер тәсілдерінен құралады.
Процессуалды – жігерлік бөліктің негізін оқушыларды таным кезіндегі кездесетін қиыншылықтарды жеңу үшін жұмсалатын ерік – жігердің болуы және оны өзінің дербес іс - әрекетінде жүзеге асыру дайындығы құрайды. Осыған байланысты танымдық белсенділіктің негізгі бөліктерін мынадай белгі – шарттар мен көрсеткіштердің жиыны арқылы анықтауға мүмкіндік береді.
Танымдық белсенділіктің әр бөлігі өзіне тән белгілі бір қызмет атқарады: мотивациялық – тұлғалық қызығуды тудырады, оқу- танымдық белсенділікті оятады. Мазмұндық – амалдық оны іске асыру үшін негіз жасайды және жүзеге асыруға мүмкіндік береді, процессуалды – жігерлік оның аяқталуын қамтамасыз етеді. Әр бөлік өз қызметі арқылы оқу- танымдық белсенділіктің белгілі бір кезеңін жүзеге асырады.
Егер: а) оқу- танымдық белсенділіктің мотивациясы тұрақты болып, қызығудан қажеттілікке ауысатын болса; ә) оқушылар негізгі интеллектуалды іс-әрекеттерді және өзіндік жұмыстарды жүзеге асыратын болса; б)оқушының өзінің танымдық іс-әрекетін басқару сипаты сыртқыдан ішкі қажеттілікке ауысса; в) оқушылардың оқу- танымдық іс- әрекеті шығармашылық, зерттеушілік сипатқа ие болса, онда олардың олардың танымдық белсенділігі қалыптасты деп саналады.
« Қызығу - әр адамның қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым, адамның белгілі бір объектіні ұнатып, білуге ұмтылған іс- әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелік » деген пікір айтады ғалымдар М. Беляев, Н. Морозова, С. Рубинштейн. Қызығу адамды жаңаны білуге, әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда, әр түрлі әрекеттерде көрініс табады.
Психологтер Л.Боржович, Н.Морозова, Л.Славина себептің екі негізгі құрамын көрсетеді: 1) Оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған ортасы; 2) Мазмұндық және үрдістік сипаттан тұратын, оқу іс- әрекетінің өзі түрткі болатын таным қызығуы.
Оқу- тәрбие жұмысында ойындарды қолданудың кең спектрін сипаттау мақсатында көптеген ғылыми зерттеулер жасау арқылы мынандай мәселелердің басы ашылады:
- ойлау, ес, сөйлеу, жігер, назар психикалық үрдістеріне дидактикалық ойындардың әсер ету сипаты;
- жеке оқыту маңызының артуы;
- оқу ойындарына қатынасушылардың таным қызығуы арқылы шығармашылық ізденіске ұмтылуы, т.б.
Оқу - тәрбиелеу үрдісі оқытушы мен оқушының әр-түрлі іс-әрекетінен тұрып, осы іс әрекеттің барлығы оқушының білім мазмұнын меңгеру
мақсатында қолданады. Педагогикалық дидактикада осы ǐс- әрекет түрлершщ сипатына, тиǐмдǐлǐгǐне, жинақтау тұтастығына , орналасуына кеп кеңш белǐнедǐ.
Оқытушы ойлауды қажет ететǐн әр турлǐ əдǐстердǐ қолдануды тусǐндǐрǐп керсетǐп, оқушыларға есептер мен жаттығулар бере отырып, шеберлǐктǐ, дағдыны бекǐтǐп, шығармашылық қолдануды үйретедт Оқытушы мен оқушының осындай ǐс- əрекетǐн дидактикалық оқыту əдǐсǐне жатқызады. Оқыту əдǐстерǐ кептеп саналады. Оқыту əдǐстерǐ мен бǐлǐм кездерǐн логикалық негǐздей отырып классификациялау Н. Верзилиннщ , А.Алексик пен И. Зверевтщ еңбектершен керǐнедǐ. Ал əдǐстщ терт жағы кǐретǐн классификацияны : логикалық мазмұны, бǐлǐм кездерǐ, оқу урдǐсǐ, ұйымдастыру жəне басқарушылықты С. Шаповаленко ұсынады. Жалпы əдǐстерǐнщ маңызы оқу урдǐсǐндегǐ оқушылардың ездǐгǐнен жұмыс ǐстей алуы, яғни ауызша тусǐндǐрудǐ тыңдау, демонстрация, кǐтаппен жұмыс, есептер шығару, жаттығулар. т.б байқалады.
С. Архангельский оқыту əдǐстерǐ классификациясын қарастыра отырып ғылыми əдǐстǐ белǐп шығарады, сол əдǐстен оқып-үйренетш пəннщ танымдылығы белǐнǐп алынып, оқу урдǐсǐн тиǐмдǐ ұйымдастыру əдǐсǐн таңдайды.
Қазақстан Республикасының бǐлǐм берудǐ дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттǐк бағдарламасында бǐлǐм берудǐ дамыту үшш несиелǐк оқу жүйесш енгǐзу белгǐленген.
Мен оқушылырдың танымдық белсендǐлǐгǐн қалыптастырудың негǐзгǐ жолының бǐрǐ ретǐнде олардың сабақтағы жəне сабақтан тыс дербес оқу-зерттеу жұмыстарын пайдаланамын.
Осыған орай оқушылардың белсендǐ езǐндǐк жұмысын қамтамасыз ету үшш езǐндǐк жұмыс, езǐндǐк бақылауға бейǐмдеу əдǐстерǐн кеңшен қолдану қажеттǐлǐгǐ туады. Кредиттǐк оқыту сыни тұрғыдан ойлау технологиясының элементтерǐн пайдалануға мүмкǐндǐк бередǐ. Сондықтан мен езǐмнщ тəжǐрибемде 2 жылдан астам уақытта сыни тұрғыдан ойлау технологиясын қолданып жүрмш. Осы технология түрǐ оқушымен жеке жұмыс жасауға кемегǐн тигǐзедǐ.
Əзǐндǐк жұмысты ұйымдастыруда дəрǐсханальщ сабақтардың орны үлкен. Мысалы, оқушыларға берǐлетǐн тапсырмалар ез мамандығына байланысты құрастырылады. Сонда оқушылардың кемǐнде екеуǐне баяндама-реферат жасау тапсырылса, олар берǐлген тақырып бойынша əр түрлǐ кǐтаптардан ақпарат жинап, оларды салыстыру бағытында еткǐзу оқушыларды қызықтыратындығы байқалады.
Сонымен қатар езǐндǐк жұмысты орындаудың тəрбиелǐк мəнǐнде атап керсету керек. Оқушылардың ынтасын, маман ретǐнде алдына қойған мəселесǐн тиянақты орындау дағдысын қалыптастырады. Бүгшгі бǐлǐм жүйесі бүкы әлем деңгешнде қоғамдық дамудың елшемǐ мен сол қрғамның негǐзǐн құрайтын басты тетǐктердщ бǐрǐне айналды. Сондықтан да əлемдǐк қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан елǐмǐздщ бǐлǐм беру саласын халықаралық дәрежеге кетеру және бәсекеге қабǐлеттǐ маман даярлаумақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда. Әрине қазіргі таңда жалпы білім беретін орындардың функционалдық қызметінің басым бағыттары оқушылардың ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың бойында тұлғааралық және этникалық топаралық қатынастар мәдениетін, жеке тұлғаның өзін өзі айқындау және кәсіптік бағдарламаларын анықтау қабілетін қалыптастыру болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор міндетін жүктейді. Соның ең бастысы – сапалы білім және саналы тәрбие беру барысында оқушылардың өзіндік жұмыс қабілеттерін, ақыл-ой белсенділігін дамыту.
Мемлекеттік тілде арнайы пәндерді оқыту кезіндегі әртүрлі тәжірибелік өзіндік жұмыстарды қолданамын.
Мысалы: Қаржы мамандығы бойынша өткізілетін «қаржылық есепті талдау» пәні бойынша оқушылар әртүрлі тәжірибелік өзіндік жұмыстарды орындайды.
Әртүрлі меншік нысандарындағы фирмалардың қаржылық жағдайын талдайтын болсақ, қаржылық жағдайды талдауға байланысты оқушылар өткен пәндерді және қазір оқып жатқан пәндерді байланыстырады. Арнайы пәндерді оқыту кезінде өзіндік бақылауда жоғары табыстарға қол жеткізуге,оны әрі қарай мойындап өз әрекетінде қолдануға жол ашатын есептер мен тапсырмалар.
- Тапсырма түрі. Кестенің сол жағында жағында экономикалық глоссарий,оң жағында ретсіз түрде анықтамалары беріледі.
|
Глоссарий |
Анықтама |
Жауабы |
|
|
1.Капитал |
А.бизнес сипатымен байланысты компания қызметінің тәуекелі |
1. |
Б. |
|
2.Жеке сектор |
Б.пассивтерді оның активтерінен шегеру арқылы алынған фирмалардың меншікті қаржылары |
~2. |
¯В |
|
3.Төлем қабілеттілік |
В.елдегі үй шаруашылығы мен фирмалардың жиынтығы |
г |
|
|
4.Кәсіпкерлік тәуекел |
Г.фирманың міндеттемелерін төлеу бойынша мүмкіндігі |
¯4. |
¯Ā |
|
5.Дискоттау |
Д.пайыз нормасында белгілі мерзім өткеннен кейін төленетін соманың қазіргі мөлшері есептелетін тәртіп |
“5 |
|
2.Тапсырма түрі тест.
Оқушылардың тақырыптық материалды меңгеру кезінде , сабақтың әр түрлу кезеңінде тест материалын түрліше пайдалануға болады. Тесттің бес түрін пайдаланамын. Мысалы: жаңа сабақты пысықтау,қайталау, жалпылау, қорытындылау үшін көпше түрде таңдалынатын тесттер, сәйкестікті көрсету , тәртіпке келтіру тізім тесттерін қолданамын. Өткен тақырыпты өзектілеу, қайталап еске түсіру кезінде тесттің ашық, жалғыз жауапты түрде таңданатын тест түрін пайдаланамын.
- Көпше түрде таңдалынатын тест
Факторлық есеп айырысу тәсілдеріне мыналар жатады (4)
+қатысты айырмашылық тәсіл
+абсалютті айырмашылық тәсіл
+индексті тәсіл
+қатарынан қойылған тәсіл
топтау тәсілі.
- Сәйкестікті көрсет:
- негізгі өндірістік қорлардың қорқайтарымдылығы
- қор төлемқабілеттілігі
- негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөліктерінің қорқайтарымдылығы
- қор сыйымдылығы
- Негізгі өндірістік қорлардың бірлік құнына келетін өнімнің таратылу көлемін сипаттайтын негізгі өндірістік қорлардың пайдалану жан-жақтылау көрсеткіші.
- Негізгі құралдардың жылдық орташа құнына қор пайдасының қатынасы
- Негізгі құралдардың жылдық орташа құнының белсенді бөлігіне келетін өндірілетін өнімнің құнының қатынасы.
- Есептік кезеңге өндірілген өнімнің құнына негізгі өндірістік қорлардың сыйымдылығы,жылдық орташа құнының қатынасы.
- Тәртіпке келтіру тізім тест
Қаржылық жоспарлауды құрудың бастапқысынан көрсет:
- қаржылық көрсеткіштерді алдын-ала есептеу.
- қаржылық жоспарлаудың проектісін әзірлеу,
- жоспар проектісінің кейбір көрсеткіштірін бекіту;
- кәсіпорын басшыларына қаржылық жоспарлаудың проектісін ұсыну
- Ашық тест
- Шаруашылық операцияларды жүзеге асырмас бұрын өткізілетін талдау.
Жауабы: Алдынала
- Жалғыз жауапты түрде таңданатын тест
Бір бүтін бөлік ретінде қарастыру үшін процесті құрамды бөліктерге бөлу түрін көрсет:
- талдау
- синтезі.
- дедукциясы.
- индукциясы.
- математикалық модельдеуі.
Білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп,қоғамның әлеуметтік- әкономикалық дамуыналайықты үлес қоса алады.Ендеше өскелең ұрпақ оқытушы берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдеп қоймай,оны әрі қарай өзінің белсенді,зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы тиіс.Осыған сәйкес:
Ерекшеліктері:
- Оқушылардың жаңа ақпарат алу үшін қойылатын есепті оның шешімі немесе жауабы пайдаланылған экономикалық түсінікке тән қасиеттерді білуді талап ететіндей болғаны жөн;
- Есептің мағынасындағы экономикалық терминдерді түсіндірумен, мәтінде жағдайды түсіндіретін көмекші сөйлемдер енгізу немесе сөздің өзімен мағынасы түсіндірілетін терминдерді пайдаланудан құралады;
- Оқушыларға тәжірибеге тән жағдайлар қойылғандықтан олардан қолда бар экономикалық білім мен тәжірбиені маңыздандыруды талап ететіндей деректері артық немесе жетіспейтін есептерді пайдалану;
- Есептің жауабы немесе мәтінін дайын анықтамамен қамтамасыз етуден тұрады;
Экономикалық тақырыптағы есепті үлгілі-есеп түрінде қою.
Күтетін нәтиже
- Оқу процесстің жүзеге асырылуына оқушылардың мотивациясын көтеру
- Өзіндік жұмыс элементтері негізінде өзіндік жұмысқа бақылау,бейімдеу қабілеттерін дамыту
- Өз бетімен шығармашылық түрде ойлауды дамыту
Болашақ кәсіби маман болатындығына септігін тигізу
Оқыту әдістері әр түрлі сипатта болып, оқып - үйренетін пәннің мақсаты мен міндеті оқушыға қойылатын талаптарға , білімнің тереңдігі мен кеңдігіне , қабылданған дағды мен шеберліктің сапасына тәуелді. Оқытудың ұстанымдары мен заңдылықтары оқу үрдісін, мазмұнын, оқу құралдары мен формаларын жан-жақты қамтиды. Оқыту әдістерін классификациялау оқу мен оқыту іс - әрекетіндегі негізгі бағыттарды айқындайды.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Эльконин Д.Б. Психология игры. М., Педагогика , 1976. 304-б.
- Пидкасистый П.И., Арыстанов М.Ж., Хайдаров Ж.С. Проблемно - модельное обучение: вопросы теории и технологии. Алматы. Мектеп. 1980. 204-б.
- Ахметов Н.К., Хайдаров Ж.С. Игра, как процесс обучения. Алматы. Знание. 1985. 38-б.
- Кларин М.В. Разработки имитационно - моделирующих игр в современной буржуазной педагогике. « Советская педагогика » . 1982. №. 103-112-бб.
- Бедерханова В.П. Опыт применения профессиональных игр в решении профессиональных задач « Современные психолого - педагогические проблемы высшей школы » . Л., ЛГУ, 1978. 124-126-бб.