Теріскей Алатауындағы дәрілік өсімдіктердің кең таралған қауымдастықтары жəне биоэкологиялық ерекшеліктері

Мақалада Теріскей Алатауындағы дәрілік өсімдіктердің таралуы, өсу ортасы анықталған. Зерттеу ауданында дәрілік өсімдіктердің таралу ерекшеліктері біркелкі таралмағандығы апықчалды. Жочаның өсімдіктер жамылғысы жəне ондағы түрлердің таралуы зерттеу ауданының географиялық жағдайына, биіктік белдеулерге, олардың өсу ортасына, экологиялық жағдайларына тікелей байланысты. Мысалы, тауаралық аңғарларда: ағашты, бүталы жəне шөптесін өсімдіктердің көптеген түрлері кездеседі. Зерттеу аймағының дала белдеуінде шалғындық астықтүқымдастар кең таралған. Шалғын түзуші түрлер: Phleum phleoides, Dactylis glomerata, Bromopsis inermis, Elytrigia repens, Agrostis vinealis, Elymus туысының кейбір түрлері жəне т.б. Нағыз далалы-шалғынды аймақтарының өсімдіктер жамылғысы әртүрлі шөптесін өсімдікті-астықтүқымдасты жəне селеулі-шымды астықтүқымдасты өсімдіктер қауымдастықты сипатқа ие: Stipa capillata, Festuca valesiaca, Helictotrichon desertorum, Koeleria cristata, сондай-ақ қауымдастыққа Agropyron pectinatum, Ajania fastigiata жəне т.б. Далалық шөптесін өсімдіктерден төмендегідей түрлер кездеседі: Salvia stepposa, Achillea millefolium, Medicago falcata, Potentilla asiatica, Scabiosa isetensis жəне т.б.

Теріскей Алатау — Алматы облысының оңтүстік-шығысында орналасқан таулы жота. Батысы Шу аңғарынан басталып доға тәрізді иіліп, шығысында Хан-Тəщрí шыңына дейін 380 км-ге созылып жатыр. Ең биік нүктесі жотаның шығысында орналасқан, биіктігі — 5216 м. Жотадағы мүздану ауданы 1080 км² аумақты алып жатыр. Жотаның солтүстік беткейінің өсімдіктер жамылғысында (2100-2900 м биіктікте) шыршалы орман алқабы кең таралған [1].

Теріскей Алатауының өсімдіктер жамылғысын зерттеуде төмендегідей атақты ботаник-ғалымдар қатысты, Н.И. Рубцов, Н.В. Павлов, Б.А. Быков, И.И. Ролдугин, М.С. Байтенов секілді ғалымдар зерттеді [2-6].

Зерттеу мақсаты — Теріскей Алатауындағы дəрíлíк өсімдіктердің таралу ерекшеліктерін жəне сирек кезесетін түрлерін анықтау.

Зерттеу əдíстерí өсімдіктерді анықтауда көп томдық «Флора СССР» [7], «Флора Казахстана» [8], «Растения Центральной Азии» [9], «Определитель растений Средней Азии» [10], «Иллюстрированный определитель растений Казахстана» [11], «Злаки СССР» [12] жəне т.б. еңбектер пайда- ланылды. Зерттеу жүмыстары маршруттық-рекогностикалық əдíстер арқылы жүргізілді. Өсімдіктер жамылғысын анықтауда геоботаникалық əдíс-тəсíлдер қолданылды [13,14].

Теріскей Алатауында тауаралық қазаншүңқыр жəне аласа таулар жиі кездеседі [15]. Жотадағы орта таулы аудандардың биіктігі (2000-2500 м). Тауаралық қазаншүңқырлардың биіктігі 600-1000 м. Тектоникалық жəне экзогендік процестердің əсерíнен жотаның жер бедері алуантүрлі: биік таулы альпілік, тік беткей; биік таулы, тегіс-үстіртті таулы өлке, орта таулы эрозиялы, аласа таулы алқаптар, эрозиялы, тауалды эрозиялы, тауалды аккумулятивті-эрозиялы, тауаралық аккумулятивті, аккумулятивті-эрозиялық, тектоникалық ойпаңдар; тауалды аккумулятивті-эрозиялы жазықтар; тау етегіндегі аккумулятивті жазықтар жиі кездеседі. Жотаның жер бедеріне байланысты ондағы таралған өсімдіктер жамылғысы да алуантүрлі.

Теріскей Алатауының аласа таулы алқаптары: әртүрлі шөптесін өсімдікті-астықтүқымдасты өсімдіктер қауымдастығымен ерекшеленеді. Қауымдастықтың доминантты түрлері: Achnatherum splendens, Leymus angustus, сондай-ақ, қауымдастықтағы жиі кездесетін түрлер: Stipa capillata, Poa angustifolia, Trifolium pratense, Salvia stepposa, Ziziphora clinopodioides, Scabiosa isetensis жəне т.б. Бүл белдеуде пайдалы өсімдіктердің көптеген түрлері кездеседі (1-кесте).

Жотаның таулы шатқалдары мен тауаралық өзен аңғарларындағы өсімдіктер жамылғысы ботаникалық алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Тауаралық аңғарларда бүталы жəне шөптесін өсімдіктердің көптеген түрлері кездеседі, мысалы: Rosa alberti, Spiraea hypericifolia, Lonicera hispida,Lonicera altmannii, Cotoneaster pojarkovae, Melica transsilvanica, Poa nemoralis, Poa angustifolia, Piptatherum songaricum.

1. кесте

Аласа таулы алқаптардағы шөптесін өсімдікті-астықтұқымдасты өсімдіктер қауымдастығы

Теріскей Алатауының далалы алқаптарында шымды астықтұқымдасты өсімдіктер қауым- дастығы доминантты болып табылады: Stipa sareptana, Stipa lessingiana, Stipa capillata, Koeleria cristata), олар каштан топырақты алқаптарда кең таралған. Осы алқаптарда жусанның төмендегідей түрлері жиі кездеседі: Artemisia heptapotamica, Artemisia sublessingiana, олар өз кезегінде дала зонасының шөптесін өсімдіктерімен араласып өседі: Salvia stepposa, Potentilla asiatica, Galatella angustissima, Medicago falcata, Nepeta pannonica, Galium verum жəне т.б. Алайда жотаның жайылымдық жерлері айтарлықтай антропогендік факторларға ұшыраған. Аталмыш территорияларда Artemisia dracunculus, Flomis oreophylla жəне т.б. өсімдіктер өсуге бейім (2-кесте).

1. кесте Өзен аңғарлары мен жайылымдардағы шалғындық өсімдіктердің түр құрамы

Зерттеу аймағының дала белдеуінде шалғындық астықтұқымдастар кең таралған жəне олар шалғындық дала өсімдіктерінен тұрады. Шалғын түзуші түрлер: Phleum phleoides, Dactylis glomerata, Bromopsis inermis, Elytrigia repens, Agrostis vinealis, Elymus туысының кейбір түрлері жəне т.б.

Жотаның нағыз далалы-шалғынды аймақтарының өсімдіктер жамылғысы әртүрлі шөптесін өсімдікті-астықтұқымдасты жəне селеулі-шымды астықтұқымдасты өсімдіктер қауымдастықты сипатқа ие. Қауымдастықтың доминантты түрлері: Stipa capillata, Festuca valesiaca, Helictotrichon desertorum, Koeleria cristata, сондай-ақ қауымдастыққа Agropyron pectinatum, Ajania fastigiata жəне т.б. түрлер араласады. Далалық шөптесін өсімдіктерден төмендегідей түрлер кездеседі: Salvia stepposa, Achillea millefolium, Medicago falcata, Potentilla asiatica, Scabiosa isetensis жəне т.б.

Теріскей Алатауьшың тік жарлы жəне тастақты беткейлерінде петрофильді бұталы өсімдіктер кен таралған: Convolvulus tragacanthoides, Heliathemum songaricum, Lagochilus pungens, Artemisia frigida, сондай-ақ оларға далалы шалғындар жəне әртүрлі шөптссін өсімдіктер араласады. Мысалы, итмұрын туысынын кейбір түрлері (Rosa жəне Lonicera, Spiraea hypericifolia, Cotoneaster pojarkovae т.б.), сондай-ақ оларға əртÝрлí шөптесін өсімдікті-астықтұқымдасты қауымдастықты құрайтын шалғындық өсімдіктер араласады.

Жотаның орманды-шалғынды белдеуі фрагментті алқаптарды алып жатыр. Теріскей Алатауы- нын биік таулы алқаптарында бетегелі-қаулы, шымды астықтұқымдасты, шымды астықтұқымдасты- əртÝрлí шөптесін өсімдікті-астықтұқымдасты өсімдіктер қауымдастығын құрайтын биік таулы өсімдіктер құрайды: Festuca musbelica, Festuca olgae, Poligonum songaricum, Geraniun saxatile, Kobresia humilis.

Өзен анғарлары мен жайылымдарында жəне анғар террасаларында шалғындық өсімдіктер айтарлықтай көлемді алып жатыр, өзен шатқалдарында бұталы өсімдіктер кен таралған (2-кесте).

Бұл аймақтағы өсімдіктер қауымдастығынын доминантты болып табылатын өсімдік түрлері: Origanum vulgare, Medicago romanica, Thalictrum isopiroides, Rumex confertus, Dactylis glomerata, Poa trivialis, Rumex confertus, сондай-ақ шөптесін өсімдіктердін көптеген түрлері жəне астықтұқымдасты түрлер жиі кездеседі: Nepeta pannonica, Ligularia macrophylla, Achillea asiatica, Achillea nobilis, Angelica decurrens, Arctium leiospermum, Cirsium arvense, Galatella angustissima, Gentiana tianschanika, Iris songorica, Geranium pretense, Agropyron cristatum, Alopecurus pratensis, Bromopsis inermis, Dactylis glomerata, Poa trivialis жəне т.б.

Теріскей Алатауының солтүстік беткейлерінде бұталы белдеу айқын байқалады. Бұталар шатқалдың тастақты беткейлерінің айтарлықтай бөлігін құрайды. Өз кезегінде олар әртүрлі шөптесін өсімдікті-астықтұқымдасты өсімдіктер қауымдастығына бай далалы жəне шалғындармен алмасады. Бұталы өсімдіктер қауымдастығыннын негізін итмұрындар құрайды: (Rosa platiacanta, Rosa begeriana), тобылғы (Spiraea lasiocarpa), ырғай (Cotoneaster melanocarpus), сирек тау қылшасы алмастырады (Equisetum ramosissimum). Ал жайылымдарда бөріқарақат (Berberis heteropoda) жəне қарағаннын бірнеше түрлерінін (Caragana pleiophylla, Caragana pruinosa) шоғыры алмастырады, ал өзен анғарларында итшомырт шырғанақ (Hippophae rhamnoides) кен таралған.

Теріскей Алатауының ең биік таулы белдеулерінде Солтүстік Тянь-Шаньнің, басқа таулы аймақтарға қарағанда, алқаптарынын басым бөліктерінде қуаншылық байқалады (3-кесте). Географиялық жағдайына байланысты бұл алқаптарда криофитті дала өсімдіктері кездеседі. Бұл белгілер Орталық Азиянын биік таулы аймақтарымен ұқсастығын байқатады.

1. кесте

Ең биік таулы белдеулеріндегі криофитті дала өсімдіктері

Теріскей Алатауының биік таулы белдеулерін негізінен қаулы, шымды астықтұқымдасты- шымды астықтұқымдасты-əртүрлі шөптесін өсімдікті-астықтұқымдасты жəне астықтұқымдасты- әртүрлі шөптесін өсімдікті-фломисті (Phlomis oreophila) шалғынды өсімдіктер қауымдастығын құрайды жəне оларға арша (Juniperus pseudosabina) стланиктері араласады.

Бұл алқаптарда тенгежапырақ (Alchemilla vulgaris, Alchemilla repropilosa) жəне қазтамақ (Geranium saxatile, Geranium albiflorum) қауымдастығы кен таралған.

Теріскей Алатауының орта таулы алқаптарында шамамен 2000 м биіктіктен бастап қылқан жапырақты орман белдеуі басталады, ол ормандардын басым бөлігін Шренк шыршасы (Picea schrenkiana) құрайды (сур. қара).

Шыршалы ормандардыц (Picea schrenkiana) төменгі бөлігінде көптеген дəрíлíк өсімдік түрлері кездеседі: Berberis sphaerocarpa, Cotoneaster melanocarpus, Lonicera hispida, Lonicera karelinii, Lonicera stenantha, Lonicera tatarica, Ribes meierii, Rosa albertii, Rosa beggeriana, Rosa fedtschenkoana, Rubus idaeus, Salix triandra, Spiraea hypericifolia жəне т.б., сондай-ақ оларға көптеген астықтұқым- дастар мен əртÝрлİ шөптесін өсімдікті қауымдастықтар араласады: Achillea nobilis, Aconitum septenrtionale, Alchemilla scalaris, Angelica brevicaulis, Arctium leiospermum, Carum carvi, Cirsium arvensis, Dracocefalus nutans, Dactylis glomerata, Elymus gmelinii, Elytrigia repens, Galium boreale, Impatiens brachycentra, Melica transsilvanica, Nepeta pannonica, Oberna wallichiana, Phragmites australis жəне Poa туысының кейбір түрлері жəне т.б. Төменде Теріскей Алатауындағы кең таралған дəрİлİк өсімдіктердің тізімі берілген (Райымбек ауданы, Алматы облысы) (4-кесте).

4-кесте

Теріскей Алатауындағы кең таралған дәрілік өсімдіктер тізімі

4-кестенің жалғасы

4-кестенің жалғасы

Зерттеу нəтижелерí көрсеткендей, Теріскей Алатауындағы дəрíлíк өсімдіктердің түр құрамы 23 тұкымдас жəне 81 түрді кұрайды.

Анағұрлым түр кұрамына бай тұкымдастар: Ranunculaceae, Asteraceae, Poaceae (13 түр), Fabaceae жəне Rosaceae (9), Lamiaceae (7), Polygonaceae (6), Geraniacae (5). Қалған тұкымдастар 3-4 түрді кұрайды: (Brassicaceae, Caryophyllaceae, Boraginaceae, Violaceae, Apiaceae, Scropullariaceae). Қалған 17 тұкымдас 1-2 түрді кұрайды.

Жотаның аласа таулы криофитті бөліктері кобрезиялы-астыктұкымдасты-əртүрлі шөптесін өсімдікті кауымдастыкты шалғындарға бай: Alchemilla retropilosa, Leontopodium campestre, Festuca alatavica, Poa calliopsis, Kobresia humilis, сондай-ак жеке-жеке алаңкайларда кобрезиялы өсімдіктер қауымдастығы жиі кездеседі. Сондай-ақ Теріскей Алатауында биікшөпті орта таулы шалғындар айтарлыктай аумакты алып жатыр. Олар өз кезегінде шыршалы орманның негізін кұрайтын Шренк шыршасынан (Picea schrenkiana) кұралған.

Теріскей Алатауының өсімдіктер жамылғысында бореалді элементтерге бай шалғынды-орман белдеуі жақсы дамыған. Қазіргі таңда табиғи жағдайда өсетін дəрíлíк өсімдіктерді тиімді пайдаланбау нəтижесíнде жəне антропогендік жағдайлардың əсерíнен олардың саны күн санап күрт азаюда. Мысалы: Rhodiola quadrifida (Pall.) Fisch. et Mey., Allium obliquum L., Allium ledebourianum Schult. et Schult. Fil., Rhodiola coccinea (Royle) Boriss. жəне т.б. Əсíресе үштік дəуíрдегí реликтті өсімдіктерге аса кауіп төніп тұр: Polystichum lonchites (L.) Roth, Actae erythrocarpa Fisch., Paris quadrifida L., Carex sylvatica Huds., Festuca altissima All., Bromopsis benekenii (Lane) Holyb. Cystopteris montana (Lam.) Desv. жəне т.б. Сондай-ақ мұз дəуíрíнщ кейбір түрлері ерекше қорғауды қажет етеді: Tulipa uniflora (L.) Bess, ex Baker, Bupleurum multinerve DC., Bupleurum longiinvolucratum Kryl., Sedum ewersii Ledeb., Allium pumilum Vved., Ptilagrostis junatovix Grub., Elytrigia jacutorum (Nevski) Nevski. жəне т.б.

Қорыта айтқанда, Теріскей Алатауында дəрíлíк өсімдіктердің таралу ерекшеліктері біркелкі емес. Жотаның өсімдіктер жамылғысы жəне ондағы түрлердің таралуы — зерттеу ауданының географиялык жағдайына, биіктік белдеулерге, олардың өсу ортасына, экологиялык жағдайларына тікелей байланысты. Мысалы: тауаралык аңғарларда ағашты, бұталы жəне шөптесін өсімдіктердің көптеген түрлері кездеседі: Rosa alberti, Spiraea hypericifolia, Lonicera hispida, Lonicera altmannii, Cotoneaster pojarkovae, Melica transsilvanica, Poa nemoralis, Poa angustifolia, Piptatherum songaricum.

Зерттеу аймағының дала белдеуінде шалғындык астыктұкымдастар кең таралған. Шалғын түзуші түрлер: Phleum phleoides, Dactylis glomerata, Bromopsis inermis, Elytrigia repens, Agrostis vinealis, Elymus туысының кейбір түрлері жəне т.б.

Жотаның нағыз далалы-шалғынды аймақтарының өсімдіктер жамылғысы әртүрлі шөптесін өсімдікті-астыктұкымдасты жəне селеулі-шымды астыктұкымдасты өсімдіктер кауымдастыкты сипатқа ие: Stipa capillata, Festuca valesiaca, Helictotrichon desertorum, Koeleria cristata, сондай-ақ кауымдастыкка Agropyron pectinatum, Ajania fastigiata жəне т.б.

Далалык шөптесін өсімдіктерден төмендегідей түрлер кездеседі: Salvia stepposa, Achillea millefolium, Medicago falcata, Potentilla asiatica, Scabiosa isetensis жəне т.б.

Жотадағы сирек кездесетін түрлер: Rhodiola quadrifida, Allium obliquum L., Allium ledebourianum, Rhodiola, Polystichum lonchites Actae erythrocarpa, Paris quadrifida, Carex sylvatica, Festuca altissima, Bromopsis benekenii, Cystopteris montana жəне т.б.

Теріскей Алатауына жүргізілген зерттеу нəтижелерí көрсеткендей, аудан территориясында дəрíлíк өсімдіктердің таралуы əр қалай. Дəрíлíк өсімдіктердің басым бөлігі, теңіз деңгейінен 8003200 м биіктік аралығында, аралас ормандарда, альпілік жəне субальпілік белдеулерде, орман шалғындарында кең таралған.

Əдебиеттер тізімі

1. Чупахин В.М. Физическая география Тянь-Шаня / В. М. Чупахин. — Алма-Ата, 1964. — 372 с.
2. Рубцов Н.И. Флора Северного Тянь-Шаня и ее географические связи / Н.И. Рубцов // Ботанический журнал. — 1956. — Т. 41, № 1. — С. 23-42.
3. Павлов Н.В. Ботаническая география СССР / Н.В. Павлов. — Алма-Ата, 1948. — 704 с.
4. Быков Б.А. Очерки истории растительного мира Казахстана и Средней Азии / Б.А. Быков. — Алма-Ата, 1979. — 107 с.
5. Ролдугин И.И. О некоторых особенностях флоры еловых лесов Северного Тянь-Шаня / И.И. Ролдугин // Бот. материалы гербария Ин-та ботаники АН КазССР. — Алма-Ата, 1979. — Вып. 11. — C. 39-42.
6. Байтенов М.С. Высокогорная флора Северного Тянь-Шаня / М.С. Байтенов. — Алма-Ата, 1985. — 207 с.
7. Флора СССР. — М.; Л., 1934-1964. — Т. 1-30.
8. Флора Казахстана. — Алма-Ата, 1956-1966. — Т. 1-9.
9. Растения Центральной Азии / под ред. В.И. Грубова. — М.; Л., 1963-1989. — Вып. 1-9.
10. Определитель растений Средней Азии. — Ташкент: ФАН, 1968-1993. — Т. 1-10.
11. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. — Алма-Ата, 1962-1975. — Т. 1-2.
12. Цвелев Н.Н. Злаки СССР / Н.Н. Цвелев. — Л., 1976. — 788 с.
13. Корчагин А.А. Видовой (флористический) состав растительных сообществ и методы его изучения / А.А. Корчагин // Полевая геоботаника. — Т. 3. — М.; Л., 1964. — С. 39-60.
14. Понятовская В.М. Учет обилия и особенности размещения видов в естественных растительных сообществах / В.М. Понятовская // Полевая геоботаника. — Т. 3. — М.; Л., 1964. — С. 209-237.
15. Физическая география СССР. Азиатская часть: Средняя Азия и Казахстан, Сибирь, Дальний Восток. [ЭР]. Режим доступа: www.geonature.ru.
16. Н.А. Сапарбаева Биоэкологические особенности широко распространенных лекарственных растений хребта Терскей Алатау