Галофитті өсімдіктердің дамуына (NaCl) тұздардың түрлі концентрацияларының әсері

Қазіргі кездегі ғаламдык жылыну жылдамдығы каркынды үлғаюда. Климаттың өзгеруі өсімдіктер жүйесін де көптеген өзгерістерге, экологиялык бейімделу деңгейінің нашарлауына, өсу динамикасының төмендеуіне, таралу ареалдарын өзгеруіне алып келуде. Сондыктан өсімдік корларын сактау жəне оларды тиімді пайдалану біздің ғаламшар үшін мемлекетаралык деңгейдегі аса маңызды мəселе. Түркістан аймағында кездесетін галофитті өсімдіктердің: гармала (адыраспан) Peganum harmala, цикорий (шашыраткы) Cichorium, кермек сабын Limonium otolepis (Schrenk) Ktze, сол аймак тоɪɪырак күрамына бейімделу дәрежесін аныктау максатында әртүрлі концентрациядағы түз ерітіндісіндегі өнгіштігі аныкталды. Шөптесін өсімдіктердің өсу ырғағына зертхана жағдайында бакылау жүргізу негізінде, үш өсімдік түрінің өскіндері мен тамырларының үзындыктарына өлшеу жүмыстары жүргізілді. Шөптесін өсімдіктердің өсу ырғағына бакылау барысында кермек сабынның түкымы, адыраспан мен шашыраткыға карағанда, түздың жоғарғы концентрациясында жаксы өнгіштік касиетке ие екенін көрсетті. Зерттеу нәтижесі бойынша Түркістан аймағында кездесетін галофитті өсімдіктердің 0,01 %-дык түз концентрациясында аз мөлшерде болса да өнім беретіндігін көрсетсе, ал жоғары (1 %-дык NaCl) концентрациясында түкым мүлдем өнбегендігін байкауға болады.

Қазіргі таңда өсімдік корларын сактау жəне оларды тиімді пайдалану дүние жүзі бойынша мемлекетаралык деңгейде өзекті, әрі кезек күтірмейтін аса маңызды мәселелердің бірі. Қазіргі кездегі ғаламдык жылыну жылдамдығы каркынды үлғаюда. Климаттың өзгеруі өсімдіктер жүйесін де көптеген өзгерістерге, экологиялык бейімделу деңгейінің нашарлауына, өсу динамикасының төмен- деуіне, таралу ареалдарын өзгеруіне алып келуде. Сондыктан өсімдік корларын сактау жəне оларды тиімді пайдалану біздің ғаламшар үшін мемлекетаралык деңгейдегі аса маңызды мəселе [1, 2].

Зерттеу нысаны ретінде Түркістан аумағындағы зерттелетін өсімдіктердің түкымдары əр аймактан алынды (Сауран ауылынан — шашыраткы, Теке ауылынан — адыраспан, Нүртас елді мекенінен — кермек сабын). Зерттеу жүмысы алдын ала жиналған түкымдармен 02.02.18–13.03.2018 ж. аралығында ХҚТУ-нің экология жəне химия кафедрасының зертханасында жүргізілді. Олардың түрлері аныкталып, морфологиялык-анатомиялык күрылыстарына сипаттама берілді.

Түркістан ауданынан галофитті өсімдіктердің 3 түрі алынды: гармала (адыраспан) Peganum harmala, цикорий (шашыраткы) Cichorium, кермек сабын Limonium otolepis (Schrenk) Ktze.

Бүл туыстың өкілдері күрлыктың барлык жерлерінде кең таралған, әсіресе Жер Орта теңізі мен Орталык Азияда. Бүрынғы КСРО аймағында 40 түрі, Батыс Сібірде 9 түрі жəне Алтайда 2 түрі кездеседі. Биіктігі 20–120 см-ге жетеді. Сабағы көкшіл, сүр-жасыл түсті болып, тостағаншасынан баска бөліктері жалаңаш күйде болады. Тамыры жуан, сорушы кейбір кездерде тамыр өркендері пайда болады. Жерасты сабағы тік орналаскан жəне бір-біріне жакынданған ағаштанған бүтактардан түрады. Жерасты сабағы коңыр түсті кабыршыкты жапырактармен капталған. Жердің үстіңгі бөлігінде жапырактары розетка тәрізді болып, үзындығы 3-8 см-ге жетеді. Бүл жапырактар ерте курап калады. Жапырактарының пішіні күрек тәрізді, 3 талшыктан түрады. Жоғары жағы доғалы, домалактанған, кейде аздап куыс-куыс тісті болады. Төменгі бөлігіне карай жапырактарының сағағы жалпактанып, кыскарып кетеді [3–5].

Өсімдіктерге түздар мөлшерінің əсер ету деңгейін зерттеу жүмыстары ҚР СТ (1286–2004) топырактағы жеңіл ерігіш түздардың күрамын аныктау, МЕСТ 28168–88 топырак алу үлгісі, ҚР СТ (1289-2004) топыракты сүрыптау, орау, тасымалдау жəне үлгілерді сактау әдістері бойынша жүргізілген [6–8].

Зерттеу жүмысында 1,0;0,1 жəне 0,01 %-тік ас түзының (NaCl) ерітінді концентрациясының өсімдік түкымының өсуіне әсері аныкталды. Өсіп шыккан өсімдіктердің өскіндеріне фенологиялык бакылау жүргізіліп, 2 апта бойы бакыланды. Əр апта сайын олардың өскіндері мен тамырларының үзындыктары өлшеніп, орташа шамасы есептеліп шығарылды.

Əртүрлі концентрациядағы тұз ерітіндісіне салынған өсімдіктердің 20 тұқымынан өсіп шыққан өсімдіктердің саны әртүрлі болды. Тұз ерітінділерінде өсіп шыққан өсімдіктердің саны 1-кестеде көрсетілген [9].

1. кесте

Әртүрлі концентрациядағы тұз ерітіндісінде өсіп шыққан өсімдіктер саны, дана

Кестеден көрініп тұрғандай, әртүрлі концентрациядағы тұз ерітіндісіне салынған өсімдіктердің 20 тұқымынан өсіп шыққан өскіндерінің саны әртүрлі болды. Үш өсімдік түрінің өнгіштігі бақылау нысанына қарағанда 0,01 %-тік жəне 0,1 %-тік тұз ерітіндісінде жоғарырақ болды.

Адыраспан өсімдігінің 20 тұқымынан ең көп өсіп шыққан 0,01 %-тік NaCl ерітіндісінде — 10 дана, ал бақылау нұсқасында — 7 өскіншеге тең болды, 1 % NaCl ерітіндісінде мүлдем нəтиже көрсетпеді (2-кесте, 1-сур.). Шашыратқы 0,01 %-тік NaCl ерітіндісінде — 9, ал төменгі нəтиженí бақылау нұсқасында 5 өскіншеге тең болды, 1 % NaCl ерітіндіде мүлдем нəтиже көрсетпеді (3-кесте, 2-сур.). Кермек сабын 0,01 %-тік NaCl ерітіндісінде — 13, төменгі нəтиже бақылау нысанында 9 өскін берді (4-кесте, 3-сур.).

1. кесте

Адыраспан өсімдігің NaCl-ιιι>ιι∣ түрлі концентрациядағы өсу динамикасы, см

1. кесте

Шашыратқы өсімдігінің NaCl-ның түрлі концентрациядағы өсу динамикасы, см

1. кесте

Кермек сабын өсімдігінің NaCl-нің түрлі концентрациясында өсу динамикасы, см

Шөптесін өсімдіктердің өсу ырғағына бақылау негізінде үш өсімдік түрінің өскіндері мен тамырларының ұзындықтарына өлшеу жұмыстары жүргізілді. Адыраспан өсімдігінің 20 тұқымынан өсіп шыққан өскіндердің өнімділігі 0,01 %-тік; NaCl ерітіндісінде — өскіннің ұзындығы 1,8 см, ал тамыры 1 см құрады, осы көрсеткіштер бақылау нұсқасында анағұрлым темен болды, сəйкесǐнше еңі 1,5; 0,9 см тең болды. Бақылау нысанымен салыстырғанда шашыратқы өсімдігінің NaCl ерітіндісіндегі керсеткіштері жоғары нәтижені керсетті: ұзындығы 1,5 см; тамыры 1 см болды,

ұзындығы 1,3. Кермек сабын өсімдігі 1 %-тік ерітіндінің әсерінде мүлдем өскін бермеді, жоғары нəтиже 0,01 %-тік NaCl өскін ұзындығы 3,1 см, тамыры 1 см; 0,1 %-тік ерітіндіде сәйкесінше 2,6; 0,7 см құрады.

Шөптесін өсімдіктердің өсу ырғағына бақылау жүргізу барысында кермек сабынның тұқымы, адыраспан мен шашыратқыға қарағанда, тұздың жоғарғы концентрациясында жақсы өнгіштік қасиетке ие екенін көрсетті.

Зерттеу нәтижесі бойынша Түркістан аймағында кездесетін галофитті өсімдіктердің 0,01 %-дық тұз концентрациясында, аз мөлшерде болса да, өнім беретіндігін көрсетсе, ал жоғары (1 %-дық NaCl) концентрациясында тұқым мүлдем өнбегендігін байқауға болады.

Əдебиеттер тізімі

1. Қуатбаев А. Т. Жалпы экология / А. Т. Қуатбаев. — Алматы, 2012. — 62–65-б.
2. Қалекенұлы Ж. Өсімдіктер физиологиясы / Ж. Қалекенұлы. — Алматы, 2004. — 362–364-б.
3. Абиев С. А. Итоги и перспективы растительных ресурсов Казахстана / С. А. Абиев, Р . А. Егеубаева // Известия НАН РК. Сер. биол. и мед. — 2002. — № 3. — С. 3–11.
4. Байтулин И.О. О системном подходе к сохранению и сблансированному использованию биоразнообразия / И.О. Байтулин // Гидрометеорология и экология. — 1996. — № 2. — С. 186.
5. Байтулин И.О. Анализ состояния биологического разнообразия Казахстана / И.О. Байтулин. — Алматы, 1996. — С. 1–12.
6. Грунты. Методы определения содержания легкорастворимых солей: СТ РК 1286-2004. — [Введен в действие 2004-12-02]. — Государственный стандарт Республики Казахстан.
7. Почвы. Отбор проб: ГОСТ 28168-89. — [Введен в действие 1990-04-01]. — Межгосударственный стандарт.
8. Грунты. Отбор, упаковка, транспортирование и хранение образцов: СТ РК 1289-2004. — [Введен в действие 201507-01]. — Межгосударственный стандарт.
9. Рахимов И.Д. Руководство по работе с лекарственными растениями / И.Д. Рахимов, Ж.А. Сатыбалдиева, Г.С. Суходоева, С.М. Адекенов, К.А. Тулемисова. — Алматы, 1999. — 22 с.