Дәрілік мия түрлері тұқымдарының биологиялық өсу ерекшеліктері

Glycyrrhiza L. туысының дəрíлíк түрлерін (Glycyrhiza glabra L., Glycyrrhiza uralensis Fisch_v) •!■үкымынан өсіріп көбейтуді зерттеу мақсатында Оңтүстік Балхаштың Іле өзені маңынан əртурлí бұталы, көпжылдық шөптесін өсімдіктер ассоциясынан жиналған тұқымдардың биометриялық көрсеткіштері өлшенді. Гетероауксиннің зертханалық түқым өнгіштігіне әсері жəне қолайлы температурасы анықчалды. Алыпғаіі мәліметтерге негізделе одырыɪ і, гетероауксиннің 15 % концентрациясы мен 30–33 °C температура түқым өнгіштігіне ең қолайлы болатындығы, сондай-ақ бүл түрлердің түқымдарының өнуіне бір ай уақыт жеткілікті екендігі анықталды.

Кіріспе

Қазіргі таңда медицинада кеңінен қолданылатын дәрілік препараттардың 40 %-ға жуығының негізгі шикізаты — дәрілік өсімдіктер. Мамандардың болжамы бойынша, XXI ғасыр фитотерапия өсімдіктермен емдеудің ғасыры болмақ. Қазақстандағы дәрілік өсімдіктерден алынатын медицина- лық препараттардың өндірілуі отандық фармацевтика өндірісін дәрілік өсімдік шикізатымен қамтамасыз ету дәрежесіне тікелей байланысты [1].

Жершарындағы қолданысқа дайындалатын дәрілік, техникалық өсімдіктердің ішіндегі ең бір маңыздысы жəне дәрілік препараттар алудан бірінші орында түрған — мия (Кукенов, 1991) [2]. Қазіргі таңда мия тамыры жəне одан алынатын экстракттар дамыған мемлекеттердің әртүрлі секторларында қолданылады. Ғылыми медицинада тамыр мен тамыршаларын қолдануды басты деп атауға болады. Бүгінгі уақытта миядан алынатын 100-ден астам дәрілік препараттар, шайлардың қолданылуы жағынан медицинада мия бірінші орында болып, женшеньнен асып түсті. Бүндай препараттар негізінен тері жəне көз ауруларын, ВИЧ инфекциясын, қатерлі ісік сипатындағы ауруларды, аллергия жəне түрлі қабынуды емдеуге пайдаланылады. Соңғы кездері ісікке қарсы препараттар, СПИД-ке қарсы препарат ниглизин алынды [3].

1980-жылдан бастап, Қазақстан ғалымдары мияның жаңа алқапты қорын табумен қатар, оларды мəдени егу жүмыстарын жүргізе бастады. Батыс Қазақстан облысы (Орал), Іле өзенінің бойында мияның жаңа плантациялары пайда болды [2].

Көрші мемлекеттердегі (Өзбекстан, Əзербайжан, Түркменстан) мияның жабайы өсетін қорының азайып, жоқ болып кетуінен сақтану жəне оған жол бермеу, өте бағалы өсімдіктің генофондын сақтау жəне оларды қорғап, тиімді пайдалану біздің міндетіміз, жинақталған ғалымдардың озық тәжірибесін пайдалана отырып — мəдени өнеркәсіптік егудің жолдары ғана мияны сақтап қалудың бірден бір жолы (Кукенов, Нигматий, Гладышев, 1991).

2015-жылдың шілде айында Алматы облысы Балхаш ауданының Іле өзеніне жақын маңында дəрíлíк мия түрлерінің қазіргі жағдайына баға беру бойынша ғылыми зерттеу жүмыстары жасалынған болатын. Іле өзені жағалауында мияның екі түрі жалаң жəне орал миясы да кездеседі. 1980 жылы А.И. Исамбаевтың мəлíметí бойынша жалпы ауданы 10480,0 гектар, оның ішінде мия 2644,0 гектарды қамтып жатыр.

1980 жылғы мəлíметтí қазіргі қолда бар мəлíметтермен салыстыра келіп түсінгеніміз, 1980–2015 жылға дейін 35 жыл аралығында Іле өзені жағалауындағы мия қоры 2 еседен көбірек азайған, соған сəйкес дайындалатын мия тамырының шикізат қорыда 2 есеге кеміген [4]. Сондықтанда аталған түрлердің ресурстық потенциялын сақтап қалу жəне қалпына келтіру кезек күттірмейтін маңызды мəселелердщ бірі болып отыр.

Қазіргі таңда Glycyrrhiza L. туысы түрлері қүрамына 32 түр енеді, мия бүршақтарындағы биологиялық ерекшеліктеріне байланысты 3 бөлімге бөлінеді. Осылардың арасынан Қазақстан аумағында мияның 5 түрі кездеседі. Кейінгі жылдары Қазақстан аумағынан мияның жаңа 2 түрі табылды олар: Балхаштан табылған Михайлов миясы — Gv michajloviana Grankina et E.V. Kuzmin [5]жəне Шығые Қазақетаннан табылған Сергиев мияеы — G. sergievskiana Grankina et Aralbaev [6]. Оеылардың ішінен алдыңғы екеуі өте бағалы дәрілік жəне техникалық түр, coнgықτaнga мия туралы зерттеулер көбінеее oc-ы екі түрге байланыеты б‹лып келеді. Аталған екі түрде Fabaceae Lindl. көпжылдық шөптееін мeзoкceрoфиττі өеімдіктер. Далалық аймақта, шөл жəне шөлейтте, жер аеты еуы жақын ‹рналаеқан тоғайда жақеы өніп өееді [7]. 1958-жылдан баетап Михaйлoвaның баетамаеымен Қазақетанда мияның бірнеше түріне, ‹лардың таралуы мен іодры жөнінде тереңдетілген зерттеулер жүргізіле баетады. 1980-жылдан баетап, Қазақетан ғалымдары мияның жаңа алқапты қ‹рын табумен қатар, ‹ларды мəдени егу жұмыетарын жүргізе баетады. Батые Қазақетан ‹блыеы (Орал), Іле өзенінің б‹йында мияның жаңа плантациялары пайда б‹лды [2]. Дeеe де КСРО ыдырауына байла^ю™, бұл жумыютар қайталап іодлға алынбады. Еліміз аумағындағы бағалы дәрілік жəне техникалық мия түрлерін мəдени егу ^мыютары ары қарай өз жaлғaеын таппады.

Жалаң мия (G. glabra L.) — биіктігі 30-80 (150) ем жететін көпжылдық шөnτeеін өеімдік. Гүлі ұеaқ күлгін τүеτі, жeміеі бұршaқбaе, түзу нeмeеe аздап иілген, 1-6 (7) тұқымды, тұқымы дөңгелек бүйрек пішінді. Жайық, Сырдария, Іле өзендерінің аңғарында жəне Шу өзенінің төменгі еaғaеындa ∖·юлынан кeздeеeді. Өеімдікτің құрамында эфир майы бар, гүлінде С дəруменí бар, тұқымында илік заттар бар [8].

Орал мия (G. uralensis Fisch.) — биіктігі 50-70 (100) ем жететін көпжылдық шөnτeеін өеімдік. Гүлі ұеaқ күлгін т^стı, жeміеі бұршaқбaе, түзу нeмeеe аздап иілген, 3-9 тұқымды, тұқымы дөңгелек бүйрек тəрíздí, τүеі қ‹ңыр. Тұран-‹ртаазиялық түр. Қaзaқеτaнның штью жəне еoлτүеτік oблыеτaрындa, Іле, Шу өзені жағалауында, Орталық Қaзaқеτaнның шөлді-далалы аймақтарына дейін таралған. Ертк- өзені маңы мен Алтай тауында кeздeеeді. Тамырында, тамыр еaбaғындa, эфир майы, глициризин қышқылы, С дəруменí, флaвoнoидτaр, жер γcrni бөлігінде алкал‹идтар, флaвoнoидτaр бар.

Екі түрде ертеден-ақ көптеген елдердің фaрмaкoneяеынa енген, Тибет, Қытай, мeдицинaеындa өзін жеке нeмeеe бaеқa қoеnaлaрмeн өкпе тыны^ ж‹лын, қант диабетін жəне т.б. ауруларды емдеуге пайдаланылады [7].

Зерттеу жұмысының мақсаты — Оңтүстік Балхаш маңы Іле өзені маңынан жиналған дəрíлíк мия түрлері тұқымдарының би‹л‹гиялық ерекшеліктері мен тұқым өнгіштігіне гeτeрoaукеин жəне температураның əеeрiн анықтау.

Зерттеу объектілері жəне әДістері

Зерттелуге алынған тұқымдар 2016-жылдың қыркүйек айында Бaқaнaе ауылынан 5-6 км oңτүеτiк-шығыеындaғы Іле өзені on жағалауынан əртÝрлí бұталы, көпжылдық шөnτeеiн өеiмдiкτeр aееoцияеынaн жиналған G.glabra жəне G. uralensis тұқымдары. Бұл жердің теңіз деңгейінен биіктігі 410 м.

Зерттеуге қажетті материалдар: бин‹куляр луnaеы, миллиметр‹вка қағазы, еызғыш, Петри τaбaқшaеы, cn^^ гeτeрoaукеин, cγ, еүзгi қағазы, марганц‹вка 0,5 % (KMnO₄) ер^ндок

Зерттеу əдiеτeрi: аталған түрлердің тұқым өнгіштігін анықтауда М.К. Фиреoвa (1959) жəне И.В. Вайнагий (1974) еңбектерінде көреeτiлгeн əдiеτeмeлeр ^лданылды [9, 10].

Зерттеуге алынған екі түр б‹йынша тұқымдарының бвдметриялық көреeτкiшτeрi өлшенді. М‹рф‹метриялық көреeτкiшτeрiнiң еτaτиеτикaлық талдауы Г.Ф. Лакиннің [11], Н.Л. Удoльекaяның [12] жəне Microsoft Office Excel 2007 nрoгрaммaеы б‹йынша жүргізілді, G. glabra, G. uralensis түрлерінің бвдметрлік өлшемдерінің көреeτкiшτeрi б‹йынша ‹ның өзгергіштік деңгейін анықтауда С.А. Мамаев [13] ұеынғaн шкаланы пайдаландық.

Тұқымның еaлмaғы, ұзындығы, ені бвдметриялық eеenτeу сļюрмалары б‹йынша қателік eеenτeлдi (1-кeеτe).

Мияны тұқымынан көбейтудің бaеτanқы негізі ретінде зертханалық өнгіштігі мен өеу қуаты анықталды. Зертханалық жағдайдағы тұқым өнгіштігін анықтау үшін екі түрдің тұқымдары да 50 талдан алынып, Петри τaбaқшaеынa 5 вариантқа бөлініп 30 күн өеiрiлдi:

1. вариант — ешқандай өңделмеген тұқым Петри табақшаға oτырғызылыn, жай еумeн еуғaрылғaн тұқымдар;
2. вариант — 24 еaғaτ еудa жібітіліп дайындалған тұқымдар;
3. вариант — гeτeрoaукеиннiң 5 % eрiτiндiеiндe 24 еaғaτ жібітіліп дайындалған тұқымдар гeτeрoaукеиннiң 5 % eрiτiндiеiмeн еуғaрылды;
4. вариант — гeτeрoaукеиннiң 10 % eрiτiндiеiндe 24 еaғaτқa жібітіліп дайындалған тұқымдар 10 % гeτeрoaукеин eрiτiндiеiмeн еуғaрылды;

5-вариант — гетероауксиннің 15 % ертіндісінде 24 сағат жібітіліп дайындалған тұқымдар Петри табақшаларына егіліп, 30 күн бойы 15 % гетероауксин ерітіндісімен суғарылды.

Екі түрдің барлық варианттарында тұқым өнгіштігі мен өсу қуаттылығы анықталды.

Зерттеу нәтижелері жəне оны талқылау

Мия түрлері тұқымдарының өсу ерекшеліктері. Зерттеуге алынған G. glabra жемісі бұршақбас, түзу немесе аздан иілген, жалаң, тегіс әрі безді ұсақ тікенектері бар, тұқымы дөңгелек бүйрек пішінді, қара қоңыр түсті, ал G. uralensis бұршаққабы ұзын, қатты иілген, сыртында безді, ірі тікенектері бар, тұқымы дөңгелек бүйрек пішінді, қоңыр жəне сарғыш қоңыр түсті (1-сур.).

Екі түрДің тұқымдарының биометриялық көрсеткіштерін анықтау. Жүргізілген зерттеу бойынша 4 апта мерзімде тұқымдардың өніп-өсуі жəне тұқым өнгіштігіде әртүрлі болды. Осы мерзім ішінде гетероауксинмен өңделген тұқымдардың өнуі əлдеқайда жоғары. Екі түрдің тұқымдарын екі бөлмеде екі түрлі температурада 25–30 º өсіргенде олардың өсіп-өнуінде екі түрлі температура бойынша ұқсамаған көрсеткіштер байқалды (1-кесте) сондай-ақ өскіндерінде алғашқы тамыршаның жетілуінде де айқын көріністер байқалды (2, 3-сур.).

1-кесте

G. glabra, G. uralensis тұқымдарының биометриялық көрсеткіштері

Ескерту: Ov — вариациялық коэффициент, %.

Əр түрден 5 данадан тұқым алып, олардың біреуінің ішінде неше тұқым бар екендігі есепке алынды жəне жалпы 5 дана бұршаққындағы тұқым саны арқылы бір бұршаққынға сай келетін орташа тұқым саны анықталды. Бұдан басқа бұршаққындағы тұқымның ең жоғарғы жəне ең төменгі мәндері

де ескерілді. G. glabra, G. uralensis тұқымдарының биомстриялық көрссткіштсрі вариациясы орташадан бастап ең жоғары деңгейге дейін жетеді. Алынған мəлíметтер төмендегі 1-ксстсдс көрсетілген.

Кестеден екі түрдің биометриялық көрсеткіштерін салыстыра келіп, 1000 дана тұқым салмағы көрссткіші G. uralensis-тс жоғары, ал тұқымның ұзындығы бойынша G. glabra, тұқымның сні G. uralensis түріндс, бұршақ ұзындығы мсн сні бойынша биомстриялық көрссткіштсрі G. uralensis-тс, ал 1 бұршаққындағы тұқым саны G. uralensis те көбірек екенін көре аламыз.

Зертханалық өнгіштігін анықтау. Алдымсн зсрттсугс алынған дəрíлíк мия түрлсрі тұқымдарының əрĸайсысьɪнан 50 дана морфологиялық пішіні таңдаулы тұқымдарды талдап алып, оларды марганцовка 0,5 % (KMnO₄) сртіндісімсн (сəл күлгін түсті) жуып, одан соң Пстри табақшаларын спиртпсн сүртіп залалсыздандырамыз. Пстри табақшаларына тұқымдарды бір-бірінс əсср стпсйтіндсй анық көрінстіндсй стіп бөліп саламыз. Жылы күн жақсы түсстін кабинсткс қойып, əр күні өнімділігін тскссріп, жазып отырамыз. Әрі өніп шыққандарын күнбс күн тсріп алып тастаймыз сонда төмсндсгідсй мəлíмсткс ис боламыз.

Тұқымдарының зсртханалық өнгіштігі жалаң мияда скі түрлі бөлмс тсмпсратурасы бойынша әртүрлі көрссткіштср көрсстті (4-сур.).

30-33 ºС бөлмс тсмпсратурасында 30 күн өсірілгсн тұқымдарында алғашқы бір аптаның ішіндс өсу жылдамдығы қарқынды болды, 30-33 ºС тсмпсратура ары қарай өсуінс сң қолайлы тсмпсратура

б›лып есептелді. 30–33 ºС температура б›йынша G. glabra түқымдарының өнімділігі 1-вариант — 9 %, 2-вариант — 14 %, 3-вариант — 14 %, 4-вариант — 26 %, 5-вариант — 42 %, ал G. uralensis түқымдарының өнімділігі — 1-вариант — 8 %, 2-вариант — 11 %, 3-вариант — 13 %, 4-вариант — 27 %, 5-вариант — 36 %.

23–25 ºС температурада керісінше яғни бастапқы бір апта ішіндегі өсу жылдамдығы төменірек, тұқымның ары қарай өсуі баяу болды, 23–25º температура бойынша екі түрдің тұқым өнгіштігі

1. glabra-да: 1-вариант — 8 %, 2-вариант — 10 %, 3-вариант — 14 %, 4-вариант — 20 %, 5-вариант — 36 %, ал G. uralensis-те 1-вариант — 7 %, 2-вариант — 8 %, 3-вариант — 12 %, 4-вариант — 21 %,
2. вариант — 30 %.

Қорытынды

Сонымен, қорыта келгенде жоғарыда жасалынған зерттеулерге сүйене отырып, бағалы дəрíлíк жəне техникалық түр дəрíлíк мия түрлері тұқымдарының өнгіштігіне гетроауксиннің оптималды к›нцентрациясы 15 %, ал қ›лайлы температура 30–33 ºС температура б›лды. Зертханалық өнгішітігін анықтауға 1 ай уақыт жеткілікті б›лды, себебі аталған екі түрде де түқымдардың өніп өсуі дерліктей жүзеге асты, ал ›дан ары қарай түқымдар шіріп өзгере бастады, өніп-өсуге қабілетті түқымдар 1 ай ішінде өз қабілеттілігін т›лықтай көрсете алады.

Əдебиеттер тізімі

1. Мухитдинов Н.М. Лекарственные растения / Н.М. Мухитдинов, Г.Н. Паршина. — Алматы: Қазақ ун-тí, 2002. — 331 с.
2. Бекетаев Б.Б. Қазақстандағы Glycyrrhiza L. — Mnsιm>m түрлерін ғылыми зерттеу тарихы / Б.Б. Бекетаев // Актуальные проблемы ботанического ресурсоведения: Материалы междунар. науч. конф., посвящ. памяти выдающегося казахстанского ботаника-ресурсоведа, чл.-корр. НАН РК, д-а биол. наук М.К. Кукенова в связи с 70-летием со дня рождения. — Алматы: РПК Интеллект, 2010. — С. 51–55.
3. Кузьмин Э.В. Солодки Казахстана: современное состояние, сырьевая база и интродукция / Э.В. Кузьмин,
4. Г. Гемеджиева, Л.М. Грудзинская // Лекарственные растения: фундаментальные и прикладные проблемы: материалы Междунар. науч. конф. (21–22 мая, Новосибирск). — Новосибирск: НГАУ, 2013. — С. 269–299.
5. Гемеджиева Н.Г. Современные состояния солодковых зарослей в долине р. Иле / Н.Г. Гемеджиева // Биологические особености лекарственных и ароматических растений и их роль в медицине: материалы Междунар. науч. конф. посвящ. 85-летию ВИЛАР (23–25 июня, г. Москва) ФГБНУ ВИЛАР. — М.: Щербинская типография., 2016. — С. 24–27.
6. Гранкина В.П. Новый вид рода Glycyrrhiza L. из Юго-Восточного Казахстана / В.П. Гранкина, Э.В. Кузьмин // Изв. НАН РК. Сер. биол. и мед. — 2006. — № 4. — С. 18–20.
7. Гранкина В.П. Новый вид рода Glycyrrhiza L.(Fabaceae) из Восточного Казахстана / В.П. Гранкина, Н.К. Аралбаев // Изв. НАН РК. Сер. биол. и мед. — 2006. — № 3. — С. 29–31.
8. Көкенов М.К. Қазақстанның дəрíлíк өсімдіктері жəне оның қолданылуы / М.К. Көкенов, С.М. Əдекенов, Қ.Д. Рақымов, Ə.И. Исамбаев, Б.Н. Сауранбаев. — Алматы: Ғылым, 1998. — 287 с.
9. Атлас лекарственных растений России. — М.: ВИЛАР, 2006. — С. 271–272.
10. Фирсова М.К. Методы определения качества семян / М.К. Фирсова. — М.: Госиздат сельхоз. лит-ры, 1959. — 351 с.
11. Вайнагий И. В. К методике изучения семенной продуктивности растений / И. В. Вайнагий // Ботанический журн. — 1974. — Т. 59, № 6. — С. 826–831.
12. Лакин Г.Ф. Биометрия / Г.Ф. Лакин. — М.: Высш. шк., 1990. — 352 с.
13. Удольская Н.Л. Введение в биометрию / Н.Л. Удольская. — Алма-Ата: Наука, 1976. — С. 83.
14. Мамаев С.А. Основные принципы, методики исследования внутривидовой изменчивости древесных растений / С.А. Мамаев // Тр. Ин-та экологии растений и животных. — 1975. — № 94. — С. 3–14.